Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Բ հատոր

[1]       Ահա անունները իր ողբերգութեանց. – Կոռնակ (ըստ աւանդութեան՝ չորս օրուան մէջ գրուած), Արշակ Բ., Վահէ, Վահան՝ ինքնագիր, Սաւուղ, Բրուտոս (երկուքն ալ Ալֆիերիէն թարգմանութիւն)։ Թարգմանութիւն` Մահ Կեսարու (Վոլթէռ), Երից Քաջաց եւ Աւազակաց կտորները` հետեւողութիւն։ Վերջին երկուքը՝ կատակերգութիւն։ Այս ցանկը, հոս, տխուր գումար մը իբրեւ չեմ արժեւորեր: Հէքիմեան մեզի ձգած է տասնէն աւելի խաղեր: Նոյն փառքին մէջ է վիրաւոր պառկած Դուրեանին հանճարը երբ գրեց իր տասնի մօտ թատրոնները: Շրջանի մը մէջ ուր ոչ կանոնաւոր բեմ մը ունինք, ոչ ալ խաղերը կերպարանող ուժեր, սա առատութիւնը վկայութիւն մըն է սերունդի մը ձգտումներէն, օրուան ծանր կարիքներուն դիմաւոր անոր յամառ, միամիտ խաչակրութենէն։ Չեմ պատմեր, բացատրելի ընելու համար սա ճիգին գեղեցկութիւնն ու ողբերգական վրիպանքը, վաթսունական թուականներու անհուն խանդը։ 1856ին գրաբար խաղ մը ներկայացնող երիտասարդներուն խումբը, մանաւանդ հանդիսականները չէին նմաներ 1945ի անորակելի մարդոց — դերասան կամ հանդիսական — որպէսզի եզրեր հանեմ երեւան, առնուազն օգտագործելի։ Գրաբար այդ ողբերգութեան բեմին վրայ ողջունած արժանաւոր կորանքը Մ. Պէշիկթաշլեան կը յաւակնի դարմանել Կոռնակը նետելով ոտքի, չորս օրուան մէջ: Չեմ ըսեր թէ ժամանակը կշիռ մը ունի արուեստի գործի մը ծանրութեան, արժէքի մէջ։ Բայց կ՚ըսեմ որ քսան տարիներու շրջան է մը Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան չէ հանած քսան հատ ծանր, արժանաւոր քերթուած։ Թատերական գործ մը անշուշտ բացառիկ պայմաններու չէ կապուած, բայց կը պահանջէ, ամենէն առաջ, թատերականին զգայարանքը որ գիրքի տարազ մը չէ, այլ դարերու փորձառութեանց պարտադրանքը։ Յիշեցէք շքեղ Ֆլոպէռին ահաւոր կորանքը, ողիմպափառ Հիւկոյին նսեմ, նսեմ, նսեմ կործանումը, բեմին վրայ: Այնպէս որ Դուրեան, Պէշիկթաշլեան հասկնալի անկումը իրենց, մասամբ մը կը գնեն չնմանելով մեր օրերու խաչագողներուն որոնք թատրոն կը գրեն՝ իրենց միայն ծանօթ հաշիւներու հպատակ։ 1860ին մեզի կը պակսի, բացի միամիտ պատրանք է, ամէն ինչ որ թատերական գործ մը կը պայմանէ։ Չունինք դերասանը։ Դպրոցական տղաք են Պէշիկթաշլեանի խաղերը արտասանողները։ Ինք երեւցած է իր խաղերուն մէջ զանազան դերերով ու ինք է մարզած միւսները, այսինքն անոնց սորվեցուցած սրտառուչ նախադասութիւններ արտասանելու արուեստը: Չունինք դերասանուհին։ Ժամանակակիցներ կը պատմեն որ Արշակ Բ. ի մէջ Շապուհի աղջիկ Ռոքսանէ մը «ինքզինքը գերազանցած է»: Ահա Քուրնէ տ՚Օռիանի քրոնիկագրին վկայութիւնը այդ դերէն. — «Իսկ հայկական խումբին առաջին օրիորդը գերազանցեց. վրան տեղացած պսակներու տարափը հանդիսատեսաց գոհութեան ապացոյց էր» (այս թարգմանութիւնները Չօպանեան արտատպած է Մասիսէն)։ 1862ին մեր ձեռքը հասած Արշակ Բ. ին մէջ Ռոքսանէ մը չունի գոյութիւն։ Հաւանաբար Ոrմիզդն է տպագրութեան, որ մանչու ձեւով է տրուած ու կը հասկնաք դժուարութիւնը որքան թշուառութիւնը մեր թատրոնին այդ օրերուն։ Չունինք շէնքը։ Տուներ։ Վրաններ։ Դպրոցներ։ Չունինք հասկցող հասարակութիւնը: Ու պիտի ունենայի՜նք, միայն այս բոլոր պակասներուն հետեւանքը քաւելու կանչուած… թատերագիրը: Յետոյ, տրուած ըլլալով Պէշիկթաշլեանի տաղանդին նկարագիրը, որ այլամերժօրէն քնարական է եղած, մեծ կղեր մը ըլլալու պէտք չէ բացատրելու համար անկէ ստորագրուած ողբերգութեանց ճակատագիրը։ Վերցուցէք այդ սրահները լեցնող հասարակութեան հզօր խանդն ու պատրանքը իրմէ, դուք պիտի ունենաք, այդ թուականներուն, այդ ներկայացումներուն մէջ քիչիկ մը «յաւելեալ եւ ճոխացեալ» մեր պարգեւաբաշխութեանց հանդէսները։ Պէշիկթաշլեանի կենսագիրները կը ծանրանան, այս խաղերով ստեղծուած խանդավառութենէն։ Չեմ զարմանալ, քանի որ այդ օրերէն մօտ հարիւր տարի ետքը այս ժողովուրդը կա՛մ աղաչուած իր ներկայութիւնը կը շնորհէ որեւ է խաղի կամ կը պարգեւատրէ հանդէսը սարքողները իր այս անգամ ձրի ներկայութեամբը: 1920ին, 100-150 հազարնոց հայութիւնը Պոլիսին անկարող էր ճարելու կէս հազար մարդ որ ընտրեալ ընկերութիւնն է, թատերական գործի մը ճշմարիտ փորձաքարը կազմող: Տակաւին այսօր իսկ Սփիւռքը չի հանդուրժեր կատակերգութենէն դուրս ուրիշ ներկայացում։ Երբ այս տողերը կը գրուին, չեմ կարծեր որ թատերական միջակ արժէքով գործէ մը նոյնիսկ, բան մը հասնի հասարակութեան վայելումին։ Հազարին մէջ յիսունը չ՚անցնիր թատերական զգայարանքով մը օժտուածներուն։ Դուք մի խորանարդէք հեղինակ, դերասան, միութիւն անուններուն ներկայ փաստերը։ Մեր թատրոնը մեր գրականութեան ամենէն թշուառ, ողբերգական ճիւղն է մնացած, աճելու տեղ զառածած, ճռզած։ Եւ սակայն կայ իրաւ թատրոնը։ Ձեզի կը ձգեմ հիմա յօրինել ճակատագիրը այդ իրաւին։ Այս խօսքերէն յետոյ լրջութենէ դուրս կը նկատեմ Պէշիկթաշլեանի խաղերը, զանոնք ենթարկելը թատերական վերլուծման, նոյնիսկ նախնական պայմաններով։ Միակ բարիքը զոր կարելի է ըսել շատ հաւնուած, մոլեգին ծափուած, այսօր վճռապէս ուրացուած այդ խաղերուն համար, ատ ալ՝ մեր նոր գրականացող աշխարհաբարին անոնցմով ստացած ընտելացումն է, ժողովուրդի թանձր խաւերէն ներս թափանցումը ու հետեւանք՝ նրբացումը, գրքունակէն ազատագրուելու փորձ մը, անտես ընծայելու չափ այդ լեզուին թատերական շեշտէ, կնիքէ աղքատութիւնը: (Թլկատինցին ալ Թատերական զգայարանք մը չունէր բայց իր տիալոկը` գեղեցկութիւն մըն է): Երկրորդ, աւելի խնդրական բարիքը՝ բարիքն է նիւթին, որ ծնունդ ու հեղինակ է նոյն ատեն, այդ օրերու յատուկ հոգեխառնութեան մը։ Այդ նիւթը կը վերբերուէր շրջանէն այնքան հեշտագին երեւակայուած հայոց պատմութեան հետախոյզ մշակներէն, նախարարներու, արքաներու, զօրավարներու շքախումբը, վեղարաւորներու փառաշուք փաղանգին հետ թեւ թեւի (Uթանտալի կարմիրն ու սեւը)։ Դրէք անոնց վրայ ոսկի պաստառը թատերական պատրանքին։ Թուղթէ թագերով, փայտէ կամ թիթեղէ սուրերով ու զարդերով եւ խաւաքարտ վահաններով նկարազարդ այդ տեսիլքները պիտի հեռանան ու հեռացնեն ունկնդիրները առօրեայէն։ Ուրիշներ ծանրացած են, այս ամենով առաջ եկած աճումին վրայ, ազգային գիտակցութեան կալուածին։ Չեմ բաժներ այս թելադրանքը: Բայց կ՚ընեմ զիջումը` ընդունելու համար որ մարդիկ դուրս կ՚ելլէին բառերու այդ ոսկի տարափէն, քիչիկ մը հայ, տարբեր որքան չէին ատիկա հոն մտած ատեննին։ Այսօր սովորութիւն է մեր ռոմանթիք թատրոնը դատել, դատապարտել արագ որքան անգութ վճիռներով։ Հրաշքները գիրքերու մէջ միայն հասկնալի են։ Պէտք չէ մոռնալ որ Մխիթարեան աբբաներու հոգածութեամբը, ճաշակովը, կիրքովը մեզի պարտադրուած այդ գրական հասկացողութիւնը հարազատ էր Վենետիկին, մեր աւագանիին ըմբռնողութեան։ Վենետիկցիները թարգմանած էին, շքեղ գրաբարով, այն խաղերը որոնց հեղինակները կը վայելէին միջազգային դպրոցներու հիացումը։ Գոթողիան անշուշտ մեծ գործ մըն է։ Քսաներորդ դարուն զայն ներկայացնելու համար ֆրանսացիները իրենք կը պահանջեն ութսունէ աւելի ազնուական սրբուհիներուն հոյլը, իրենց պարմանի գրաւչութեամբը, հզօր ձգողութեամբը, blasé իշխաններու զգայարանքներուն վրայ անվրէպ հասողութեամբը մատաղութեան, գեղեցկութեան, շնորհին։ Այդ աղջիկներուն մարմինները այդ ներկայացումը կը բաւեն պաշտպանելու, առանց մեծ բանաստեղծէ մը իրենց բերանը դրուած գողտր ալ բառերուն դերին։ Մխիթարեանները թերեւս միտքէ անցուցին Բագրատունիէն այնքան վայելչութեամբ գրաբարի վերածուած այդ տռաման ու թերեւս վայելեցին ալ, գէթ անլուր տեսարաններու վրայ այդ Բագրատունեան տողերուն համը։ Բա՜յց։ Դրէք ատիկա Պոլիս, 1868ի ախորժակներուն ու դուք պիտի զգաք, իր եղերական ծանրութեան մէջ, յուսախաբութիւնը հասարակաց մեր հարուստներուն, ինչպէս տիկիններուն, այնքան բացսիրտ ընդառաջումով մը՝ զգեստները, զարդերը, տէգոռը ճարած գրաբար խաղի մը բեմադրումին համար։ Ուրի՞շ։ Այսինքն թատերական հասկացողութի՞ւն մը, Վենետիկով մեզի անցած։ Կը կասկածիմ. Սրապիոն Հէքիմեան, որ բազմաթիւ գրաբար տռամաներ է հեղինակած, անշուշտ Վենետիկին կը պարտի այդ հեղինակութիւնը կարելի ընող… փառասիրութիւնը եւ ուրիշ ոչինչ: Անոր մէկ աշխարհաբար խաղը չեմ տեսած, դատելու համար այդ հասկացողութեան իրական տարողութիւնը։ Գիտեմ սակայն որ անիկա իր խաղերը ներկայացուց, Պոլիս, հայերէնները… իտալերէնի վերածելով։ Աւելին։ Թուրքերէն կատակերգութիւններ ալ այս մարդը մեղք չսեպեց իրեն։ 1860ին այս ամէնը թեթեւ մը բացատրելի կը մնան Պոլիսին կիսաշխարհիկ ճաշակներովը։ Մեր չտես հասարակութիւնն է որ հոդ կը վաճառէ իր ներկայութիւնը: Ու ասոր համար նիւթը, արուեստը անկշիռ պարագաներ են։ 1895ին մեռնող Սրապիոն Հէքիմեանը մեր գրականութեան մէջ անուն իսկ չկրցաւ ունենալ։ Ու հա՜րցը: Գէթ թարգմանութիւնները, Մ. Պէշիկթաշլեանով կատարուած, գալու չէ՞ին իրաւ արուեստէն։ Բայց ճիշդ հոս է ահա ողբերգականը: Այդ իրաւ արուեստը — թատրոնին մէջ - դեռ այսօր անգամ չի կասկածուիր մեզմէ, գրողներէ ինչպէս դերողներէ եւ ունկնդրողներէ։ Կը լրջանամ։ Ո՞րն է ժողովուրդը որուն բեմը բացուած ըլլայ թատերական իրաւ, չեմ ըսեր գլուխ-գործոցի մը, առնուազն համեստ յաջողուածքի մը փառքով: Քանի մը հարիւր տարիներ եղան պէտք, ողորմելի ոտանաւորներով, անհատնում tiradeներով սպառազէն բացագանչութիւններէն (գագիացիներուն mystèreները) երեւան բերելու համար Cideը (Քոռնէյլ): Մի մտածէք Պէպոյին որ համեստուկ յաջողուածք իսկ չէ, արեւելահայ թատրոնին կեանքին նախաւոր շրջաններուն։ Թատրոնը համադրութիւնն է արուեստներուն։ Այս հաստատումը կը խորհիմ թէ մեզ կ՚ընէ համեստ, խեղճուկրակ մեր խաղերուն շուքին բերելու Շէյքսբիրները (եղան մարդիկ որ Լեւոն Սեղբոսեանը ծիծաղելի ընելու սրտագին հերոսութեանը մէջ գերազանցեցին խելքին տրտում կորանքները երբ նմանցուցին զայն… Շէյքսփիրին, ինչպէս նմանցուցեր էին Կոստան Զարեանը, ինչպէս նմանցուցեր էին Իսահակեանը… ՆԻչէին) ու մեր թատերական ստեղծագործութիւնը… սպաննելու, ինչպէս կ՚ ընենք ահա Պէշիկթաշլեանէն առաջ ու վերջ ու հիմա։ Ուրի՞շ։ Բայց կայ այդ ուրիշն ալ։ Միտքի առջեւ բերէք Զարթօնքի սերունդին Պոլիսը, Օսմանեան կայսրութիւն որակուած հսկայ խեղճութիւնը, մանաւանդ արուեստի կալուածին վրայ: 1850ին՝ թուրքը, յոյնը, գաղիացին, իտալացին կը հեշտանային անանուանելի խաղերով, — գարակէօզ, օրթա-օյինի, գարնավալի հտպտա՜նքը: Կարդացէք 1840-ին թուրք հասարակութեան մէջ մեծ յաջողութեամբ ներկայացուած Այնարոզ Գարըսըն, հասկնալու համար թէ որքան ազնուական ու գեղեցիկ իրագործումներ էին, առնուազն իբրեւ ձգտում, ՊԷշիկթաշլեաններու, Դուրեաններու խաղերը։ Տուի, առանց ցաւելու, այսքան մը ընդլայնում, Պէշիկթաշլեանի թատերական արդիւնքին, վասնզի ճիգը, նոյնիսկ հիմնովին վրիպանք, ամենէն սրտառուչ, սրբազան, թելադրիչ իրողութիւնն է սերունդի մը փառքը լուսագրող (illustrer)։ Այդ օրերէն մօտ հարիւր տարի վերջը սփիւռքի թատրոնը ամբողջական թշուառութիւն է, յաճախ՝ սրբապիղծ խաչագողութիւն։