Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Ը հատոր

Բ. ԿՈՂՄԵՐԸ ԻՐ ՏԱՂԱՆԴԻՆ

/372/ Նախ կը դնեմ տարողութիւնը իր տաղանդին, սեղանի վրայ։ Փարատոքս մը չէ ասիկա։ Իր ժամանակը ձեւազեղծեց այդ տարողութիւնը։ Ամենէն շատ կարդացուած հեղինակ մը ըլլալը փաստ մըն է անշուշտ։ Բայց ատկէ աւելի է փաստը շրջան մը արտայայտելու։ Ասկէ ալ աւելի, միւս փա՛ստը՝ ուրիշ շրջանի մըն ալ խօսիլ կրնալու։ Մեծ գրագէտը յատկանշող սա երեք հանգամանքներն ալ հաստատելի են Երուանդ Օտեանի գործին մէջ։ Բայց եթէ երբեք երանգը բան մը արժեց, այն ալ հաւանաբար՝ նման ճշդումներու առիթ էր ըլլալու։

Չեմ զբաղիր փաստերէն առաջինով, քանի որ անիկա պիտի ընկերանար ամենէն տխուր, վարկաբեկիչ հաւաստումներու։ 1906–ին ամենէն շատ կարդացուած գիրքը՝ « Միամիտի մը արկածները »։ 1936–ին՝ Մալխասի « Ապրումներ »ը։ Առաջինին ճակատագիրը ծանօթ է։ Երկրորդին համար աւելորդ է մարգարէութիւնը [1] ։ Մօտ է օրը, երբ այս կարգի գործեր պիտի փաթթուին մոռացման արդար պատմուճանին, որով պատանուած կը քնանան իրենց աննահանջ, վերջնական քուն, մեծահամբաւ հատորներ, գրականութեան դամբարանէն դուրս, քաւելու համար իրենց սրբապիղծ փառքերը թերեւս։

Փաստերէն երկրորդը, իր ժամանակին համադրումը ըլլալու արդար յաւակնութիւնը, երբ կը գործածուի Օտեանի տաղանդին համար, ունի որոշ իմաստ մքը։ Ո՛չ ոք, իր սերունդէն իրեն չափ մօտիկը կեցաւ դասակարգ մը միանգամ ընդմիշտ սեւեռելու փառքին։ Իր յիշատակներուն ծաղրանկարը անշուշտ պայծառ յաջողանք մըն է։ Իր /373/ վէպերուն մէջ եռացող տիպարներուն կենդանութիւնը, առատութիւնը՝ ուրիշ բախտ։ Իր երգիծական կենդանագիրները (« Մանանայ »ին երեք հատորները մօտիկն են Պարոնեանի « Ազգային ջոջեր »ուն), նուրբ, աւարտուն փորագրութիւններ։ Բայց ո՞ւր է գործը, որուն ընդմէջէն տրուէր շփման գալ այդ կէս դարը յուզող այնքան խոր, ահաւոր հարցերուն։ Անիրաւութիւն չէ նման պահանջ մը մարդու մը դէմ, որ գրեց, գրեց, գրեց, ասկէ դուրս չունենալով ոչինչ ընելու։ Նման պահանջ մը, Զարդարեանի մը համար գործածուած, անշուշտ կը թուի զանցում մը, անիրաւութիւն մը։ Բայց ահա՛ փարատոքսը։ « Սեւ հաւը կանչեց » պատմուածքը իբրեւ ծաւալ մէկ հազարերորդն ալ չէ Օտեանի վիպական գործին, բայց իբր տարողութիւն միս-մինակը կրնայ հակակշռել Օտեանի ամբողջ գործը։ Իմա՞ստը այս իրողութեան։ Այն, թէ չի բաւեր տաղանդը, շունչը, թէ նոյնքան անհրաժեշտ են որոշ, գիտակցուած նպատակներ, կեցուածք կեանքին մէջ ու կեանքին դէմ։ « Սեւ հաւը կանչեց »ը պատկեր մըն է մեր բարքերէն, որ, հակառակ իր շատ սեղմ գիծերուն, մեզի կը թելադրէ ամբողջական դրուագումի մը բարիքով զգացումը։ « Թաղականին կնիկը », « Միջնորդ Տէր Պապան » մեծաշունչ վէպեր են, բայց մեզի կը թելադրեն թերթօնական զգայութիւններ։ Օտեանի գործէն կը պակսի սա ամբողջականութեան զգայութիւնը։

Փաստերէն երրորդը, իր ժամանակէն տարբեր ժամանակէ մըն ալ խօսելու, ի նպաստ է Օտեանին։ Տակաւին անցեալ տարի « Ծապըլվար »ը վերատպուեցաւ, Ա. Սարուխանի կողմէն ծաղկանկարային պատկերազարդումով մը։ Օտեանի գլուխ–գործոցին այս փառքը մինակ չէ բարեբախտաբար։ Անոր վիպակները, ուսումնասիրութիւնները, մանաւանդ յիշատակները մնայուն արժէքներ կը ներկայացնեն, մանաւանդ հիմա։

Այս տողերէն ետք Օտեանի տաղանդը կը հարկադրէ ինքզինք, անշուշտ ոչ այն անլրջութեամբ, անարդար փառքով, ինչպէս էր ատիկա իր ողջուցը, այլ այն պայծառ, անայլայլ գեղեցկութեամբ, որ մահուան նուէրն է մեր անունին։

Ըստ խորութեան, ընդարձակութեան, այդ տաղանդէն կը զատեմ

ա. – Երգիծողը, որ մեր գրականութեան մէջ արժանացաւ չափազանցուած գնահատման մը։ Մարդիկ անոր մէջ յայտարարեցին այդ գրականութեան մեծագոյն հեգնողը, կանգ չառնելով փաստերուն /374/ մեծագոյնին, իր իսկ գործէն ընդդէմ նման դատաստանի մը։ Ճիշդ է, որ անոր վէպը կը թաւալի գրեթէ միշտ երգիծական բարեխառնութեան մը մէջէն, բայց շատ փոքր կապեր կը պարզէ բուն իսկ երգիծանքին հետ։ Դրէ՛ք հարցը Պարոնեանի համար, որ ամեն տեղ, ամէն առիթով նախ երգիծաբան մըն է եւ շատ քիչ ուրիշ բան։ Օտեանի վաստակը իբրեւ շունչ ու ծաւալ, կ՚իյնայ թերթօնի կալուածին։ (Աւելի յետոյ Օտեան—Արփիարեան—Պարոնեան հարցը կը լուսաբանուի բաւարար ընդլայնումով)։

բ. – Վիպողը, որ լաւագոյն յաջողուածքները կը ստորագրէ իր ամբողջական գործին։ Մեծ, ջախջախիչ մասով մը, դժբախտութիւն է, որ ան դուրս իյնայ արուեստին կալուածէն։ Թերթօնը սպառած, սպաննած է այդ կողմէն լաւագոյն ուժերը։ Բայց վիպակները իրապաշտներուն լրջութեամբը ընթացող, անոնց վարդապետական սեթեւեթէն ալ զերծ իրագործումներ են ու կը կազմեն, երգիծանքէն ետք, անոր փառքին լաւագոյն վկայութիւնները։

գ. – Յիշատակներ պատմողը ։ Իրմով սկսող սեռի մը մէջ Երուանդ Օտեան բախտը ունեցաւ իր գործին մայր վրիպանքը մասով մը հակակշռելու ու այդ սեռը վերածելու գրական ճշմարիտ աշխատութեան մը, իրմէ վերջ, մասնաւորաբար ներաշխարհեան մամուլին մէջ լոյս տեսած յիշատակներուն հետ բաղդատութիւն մը ի նպաստ կը խօսի Օտեանին։ « Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս »ը գրել համազօր էր մեծ գրագէտի մը արժանիքին։

դ. – Քրոնիկագիրը, որ թերեւս իր տաղանդին իսկ մեծագոյն բաղադրիչը պիտի ըլլար, երբ աշխատէր բնականոն պայմաններու մէջ, լրջութեամբ ու անհրաժեշտ խնամքով։ Ժողովուրդի մը մէջ, որուն իմացական, ընկերային գործունէութիւնը այնքան սահմանափակ մնաց եւ որուն քաղաքական գործունէութիւնը դժբախտութիւններ միայն արձանագրեց, քրոնիկը իրապաշտներէ փորձուած կաղապարով միայն կ՚ըլլար հանդուրժելի, կը նպաստէր հանրային կարծիքին, կը դառնար գրական որոշ ուժ մը, որուն վկայութիւնը բերաւ սերունդ մը առաջ Պարոնեան։ Հակառակ անոր, որ էտիրնէցի հեգնողին իմացական կարողութիւնը միջինին իսկ չէր հասներ իր հասարակութեան (public), անոր ձայնը ատեն մը պատգամ էր։ Օտեան իր անհամար (ճիշդ է բառը) քրոնիկներով ուրիշ բան չշահեցաւ, եթէ ոչ իրիկուան ողիին գինը, իր ընթերցողները սիրայօժար կ՚ընէին այդ վճարումը՝ իրենց հայթայթուած թեթեւ ժպիտին փոխարէն։

/375/ ե. – Հրապարակագիրը, որ դարձեալ կը տառապի հիմնական պակասներովը արեւմտահայ լրագրութեան։ Բացի գործիքէն (իր սքանչելի աշխարհաբարը ոչ նուազ օգտակար էր իր համբաւին) ան ոչինչ ունի հանրային սպասարկումը թելադրող։ Նկարագիր, սկզբունքներ, հաւատք, իմացական տարրական պարկեշտութիւն բառեր էին իրեն համար, որոնց տակ տրուելիք արտակարգ իմաստը դուրս էր մեր ամէնուն ընտանի բովանդակութենէն։ Իր գիշերային պաշտամունքը ալքոլին, ժամանակին հետ իրմէ հեռացող լրջութիւնը, որ պիտի փոխարինուի պոհեմական արձակութեամբ մը լեզուի ու բարքէ, մեծապէս արժեզրկեցին այս մարդուն խօսքը, որ առնուազն պարզ, գործնական, հասկնալի ձայն մըն էր ժամանակի հարցերուն վրայ։ Թերթերուն անունները անշուշտ բան մը կ՚ըսեն այդ մասին։ « Ազատ բեմ », « Ազատ խօսք », « Կրակ », « Օրէնք », « Սեւ կատու », անփոխարինելի « Թերթիկ »ը, որ 28 օր միայն կ՚ապրի, սկսելով իբրեւ օրաթերթ, « Կառափնատ », « Իգնատ Աղա » միայն իրենց թթու կողմնակալութեամբ չէ, որ կը տպաւորեն, այլ մանաւանդ զիրենք ոտքի հանող կիրքերուն թեթեւութեամբը, թեթեւսոլիկ կողմովը։

զ. – Ուսումնասիրողը, որ կ՚երեւայ անոր խմբագրական կեանքի առաջին շրջանին։ Անոր ուսումնասիրութիւններէն ոմանք կը վկայեն ճաշակին, հմտութեան, դասաւորման շնորհներէն։ Անոնք ուժ եւ կիրք չունին հանդարտ պատկերացման բարիքներովը։

է. – Թարգմանիչը, որ մեծ գործերու հայացումին զուգահեռ ըրած է գրավաճառական ալ շահասիրութիւն, ոչ անշուշտ իր հաշւոյն։ Աններելի ոստիկանական վէպերու ցանկը բարեբախտաբար չի կրնար հակակշռել ճշմարիտ գլուխ–գործոցներու թարգմանութեան տարողութիւնը։

Ահա քանի մը կարկառուն գիծերով կողմերը այս մարդուն տաղանդին։ Զանց ըրի իր թատերագրի ստոյգ ալ արժանիքին խօսիլ այն պարզ պատճառով, որ իսկապէս յաջող խաղը՝ « Չարշըլը Արթին Աղա »ն աշխատակցութիւն մըն է Միքայէլ Կիւրճեանի հետ։ Մեկնելով Օտեանէն ստորագրուած ուրիշ խաղերուն միջակութեան փաստէն, « Չարշըլը »ն կը մնայ կասկածելի առաւելութիւն մը, զոր դժուար է արձանագրել ի նպաստ Երուանդ Օտեանի։

Այսպէս տրոհուած սա կողմերէն մէկ–երկուքը վճռական արժէքներն են հայ գրականութեան։ Միւսներուն մէջ կայ միշտ ճառագայթ մը, ստուեր մը Երուանդ Օտեանէն։