Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Ը հատոր

Ե. ՅՈՒՇԱԳԻՐԸ

/415/ Օտեանին տաղանդին երկրորդ արդար փառքը զինք կը գտնէ յուշերու կալուածէն։ Չեմ լայննար բացատրելու համար արժէքը, երբեմն անփոխարինելի բոլոր յուշագրութեանց, նոյնիսկ այն պարագային, երբ գրագէտ մը չկայ ի պաշտօնէ այդ վաւերագիրներուն ետին։ Գիտութեան ու պատմութեան անոնց նպաստը ուրիշ արժանիք։ Բայց երբ գրագէտ մը կը պատմէ իր յիշատակները, վստահ կրնաք ըլլալ, որ ասոնցմէ օգտուողը արուեստն է, հոգեբանութիւնն է հաւասար չափով։ Լուդովիկոս ԺԴ. ի դարու ճշմարիտ հանճարներին շատ աւելի թանկ բաներ ըսած է այդ դարուն վրայ Սէն Սիմոնը, իր յուշագրութեանց մէջ, հակառակ երկրորդական, չորրորդական գրող մը միայն ըլլալուն։

Օտեանի ընդարձակ գործին մէջ յիշատակները, իբրեւ ծաւալ, համեմատական նիհարութիւն մը ունին, ինչ որ բնական պիտի ըլլար։ Որակի հարցը սակայն չեմ դներ այն լրջութեամբ, որուն իրաւունքը պիտի տար պատմողին անձը, քանի որ մեր վերջին իրադարձութեանց մէջ լայնօրէն բաժին վերցուցած մէկն է ան։ Պոլսոյ ազնուապետական շրջանակներուն մէջ իր աչքը բացած ըլլալը բախտ մըն էր, քիչերու շնորհուած մեր գրողներէն։ Միայն այդ շրջանակը փրկելը Օտեանի անունը բաւ էր անմահացնելու։ Եւրոպան ճանչնալ տղու զգայնութեամբ՝ ուրիշ բախտ։ Երիտասարդութի՛ւն։ Բառեր են ասոնք, որոնց ետին հազար-հազար ապրումներ ծրարած է մեր ճակատագիրը։ Ըսեր եմ տեղ մը, թէ հայ գրողը բացառիկ կենդանի մըն է։ Կ՚ակնարկէի այս զգայութեանց հանդէսին, որոնք կազմեր են մեր ջիղերը։ Օտեանի տուածին տարողութի՞ւնը։

– Միշտ մէկ է իմ պատասխանը։ Այս մարդը ծնած է չար աստղին տակը... թերթօնին։

Ու ինչպէս ամէն տեղ, հոս ալ ան պիտի ըլլայ ենթակայ տպագրական պահանջները, քան թէ գրագէտի արդար խղճմտանքի մը, /416/ որ իր մայր գործին յոգնութեանցը քովէն, ինքզինք պիտի սփոփէ, առանց վերստեղծման տագնապի, անգամ մըն ալ ապրելով իր այն յուզումները, որոնք ամենէն զօրաւոր կերպով թօթուած էին իր զգայարանքները։ Օտեան իր յիշատակներուն մէջ կը հալածուի … ձեռագրին մղձաւանջէն։ Եւ որովհետեւ մեր յուշերուն նախանիւթը կու գայ մեր ապրումներէն, թերթօնի անարգ կաղապարն իսկ պիտի չաղարտէ ասոնց անձնաւորութիւնը։ Մենք անմեռ հետաքրքրութիւն ցոյց կու տանք մարդկային արարքներու ։ Իրական պատմութիւնը, զոր ժողովուրդի մը զաւակները իրենց ապրումներովը կը յօրինեն, չի բաւարարեր այդ պահանջը։ Թերթերուն ամենօրեայ ճարակը դարձեալ քիչ կու գայ այդ անօթութեան։ Ստեղծեր ենք վէպը, որ ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ մեր այդ պապակին յագուրդ տալու կանչուած ճարտար պատրանք մը, յաճախ։ Չեմ երեւակայեր մէկը, որուն մէջ այս կիրքը պակսի։ Այս օրէնքին ցուցմունքով, Օտեան, իբրեւ վիպական մթերք, ծախած է իր յիշատակները իր աշխատակցած թերթերուն, ինչպէս կ՚ընեն հիմա ամէնքը, ամենէն շատ պատերազմին մէջ թիւ մը կազմողները, երբ քիչ շատ գրիչ շարժելու վարժութիւն մը կը վայելեն։

Ըսի, թէ ամէն յուշ արժէք է ինք իր մէջ։ Բայց երբ յուշերու պատմիչ մը կը կենայ եղելութեանց մեծ արձակավայրի կեդրոններուն, գաղափարի մեծ հոսանքներու, բախումներու կրկէսին, կամ ուղղակի մաս կ՚առնէ այդ պայքարներուն, յաղթանակներուն, պարտութեան մէջ, հասկանալի է, որ տուածը բարձրանայ բացառիկ իմաստի։ Հարկ կա՞յ, ըսելու, թէ Երուանդ Օտեան մէկն է անոնցմէ, որոնք ամենէն նպաստաւոր պայմանները ունէին հայ կեանքին վերջին կիսադարը ճանչնալու, իր բոլոր երեսներով։ Անոր մանկութեան Պոլիսը նմանապէս։ Բայց մարդուն երիտասարդութիւնը կը զուգադիպի խելայեղիչ անցքերու զարգացման ու կործանման։ Բայց այդ մարդուն չափահասութիւնը կատարեալ ոդիսական մըն է, ողբերգութիւնը շքեղ սերունդի մը, որ առաջին տարագրութիւնը ապրեցաւ Պոլսէն դուրս, շատ աւելի սրտակեղեք պայմաններու մէջ որքան չէ մերը։ Կը հասկցուի, թէ ի՛նչ բաբախուն, իրաւ, յուզումնայեղց աշխարհ մը կար անոր ջիղերուն գալարքներուն փաթթուած։

Եւ սակայն անիկա թերթօնագիր էր ծնած։

Ու մարդ չի կրնար քաւել իր ծնունդին մեղքը։ « Իգնատ Աղա » ծաղրաթերթի մը մէջ անոր ամենէն թանկ յիշատակները, « Մանկա /417/ կան յիշատակներ », հաւանաբար ձեռագրի պակաս մը դիմաւորելու համար թերթօն են եղած։ Քիչեր թերեւս տեղեակ են օրէնքին, որուն համեմատ մեր մանկութիւնը համակ ստեղծումի շրջան մըն է մեր մէջ (բանաստեղծութիւնը), ու երբ վերարտադրուի մեզմէ, հասուն մարդու միջոցներով, կ՚արժէ այն չափով, որքանով որ այդ ստեղծական բարեխառնութիւնը անաղարտ ենք պահած մեր ներսը։ Պէտք է, որ այդ մանկական բանաստեղծը մնացած ըլլանք քիչ մը, որպէսզի մեր վերարտադրութիւնները չդառնան ցուրտ ընդօրինակութիւններ, լուսանկարներ, պարպուած, մեռած տախտակներ։ Ուրիշ տարիքէ յուշերու մէջ տեղ ունին բազմատեսակ մասնայատկութիւններ, բոլորն ալ կողմով մը շահեկան։ Պատանին կրնայ մտածել, դատել, կշռել իր զգայութեանց պարունակին մէջ ինկող դէմքերը, դէպքերը, երբեմն թափանցել ծածկուած մտադրութեանց թնճուկին եւ երբ, ալեհեր ծերունի, այդ ապրումը կը վերարտադրէ, իր իմաստութեան արծաթ հանգիստին ընդմէջէն, իր այդ ոսկի գարունը կրնայ պարտադրել ընթերցողին։ Երիտասարդը պէտք կա՞յ վերլուծելու, մեր այն անձնաւորութիւնն է մեր մէջ, որ մեր ոսկեդարը կը յօրինէ ու իբր այդ մեր ուժերուն դիւցազներգութիւնն է։ Անկէ հանուած յուշքերը մեր հպարտութիւնը, թագաւորութիւնը (զուր տեղը չէ մեր Ժողովուրդը իր մատաղ փեսաները թագաւոր է անուաներ) կը թարմացնեն ու միշտ կը յուզեն, քանի որ ամեն մարդու մէջ թագաւոր մը, առիւծ մը կը պառկի, ինչպէս կը պատգամէ դարձեալ մեր ժողովուրդը։ Չեմ տարածել այս վերլուծումը դէպի չափահասութիւն։ Մանուկը բանաստեղծ է, անխառն ու մինակ, որուն զգայութիւններուն ծիրը կ՚անցնի հաճոյքին եւ վշտին ջուրերէն։ Ու անոր աշխարհը պայմանաւոր է այս երկու հզօրագոյն զգացումներով։ Թերեւս չէք անդրադարձած, թե ինչո՞ւ այնքան խոր կը յուզեն ձեր մանուկներու արցունքները։ Կը յուզեն, վասնզի անոնց խտութիւնը տարբեր է հաւանաբար մերիններէն։ Այդ թարմ զգայարանքները կ՚առնեն ու կու տան շատ աւելի ուժգին կերպերով որքան չենք կասկածիր մենք, մեծերս։ Մանկական աշխարհին վերարտադրումը պայմանաւոր է ուրեմն ա՛յդ ուժգնութեան, բանաստեղծական զգայնութեան շնորհներով, որոնցմէ հիմնովին զուրկ է 1910–ի Երուանդ Օտեանը [1] ։ Օտեան /418/ քիչ բան ունի հաղորդելիք այդ ամէնէն, վասնզի իր զգայնութիւնը չէ անցած այն տագնապներէն, որոնք կեանքն են մեզմէ դուրս, կու գան մեր մէջ, մեզ լացնելու, ուրախացնելու պարզագոյն եզրերով։ Ու երբ ասոնք կէս դար յետոյ կը հանուին դիւանէն, կը բերեն մեզի ինչ որ դրած էինք իրենց մէջ։ Օտեան բանաստեղծ մը չէր, նշանաւոր իր հօրեղբօր նման, որ կ՚երեւի ընտանիքին ամբողջ յուզականութիւնը իր մէջ է աւազանած։ Գրիգոր Օտեանի վրայ իր ուսումնասիրութեան մէջ (« Մասիս », Հ. Ասատուր) Երուանդ Օտեան իր մանկութենէն դրուագներ տուած է, որոնք կ՚արժեն աւելի քան « Իգնատ Աղա »յի թերթօնը։ Ու հոս ոչինչ կայ զարմանալի։ 1892-ի երիտասարդը, Երուանդ Օտեան, ճշմարիտ քրոնիկագիր, գրագէտ մըն էր, իր սերունդին յարգանքովը՝ հանդէպ իր արուեստին։ 1912–ի թերթօնագիրը շուքն էր այդ երիտասարդին։ Ուրիշ հարց է անշուշտ այդ մանկական յիշատակներուն հաճելի ընթերցումը, որ Օտեանի որեւէ գրածին երբեք չէ պակսած։ Մեր յուսախաբութիւնը թերեւս կու գայ այն թեթեւ, անշրջագիծ պատկերացումէն, որ անյարմար էր պատմական ծանր, որոշադրուած շրջանի մը վերարտադրման։ Մենք անկորուստ գիծեր պիտի ուզէինք 1870-1880–ի օրերէն։ Չենք գտներ ասոնք ու կը ցաւինք։

Յուշերու գրականութեան մէջ իր մեծ գործը սակայն « Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս »ն է, գրուած Պոլիս, Սահմանադրութենէն ետք, /419/ իբր ... թերթօն։ Բացառիկ հատոր մը հայ գրականութեան պատմութեան մէջ [2] ։

Պանքայի գրառման դէպքէն սկիզբ առնող ու 1908–ի Օսմանեան Սահմանադրութեան հրատարակումը երկարող տասներկու թափառման տարիներու վաւերատիպ ոդիսականն է այդ հատորը։ Իբրեւ միջոց՝ ան կը տարածուի երեք աշխարհամասերու, Ասիա, Եւրոպա, Ափրիկէ, իր ժողովուրդին գաղթային կորագիծովը։ Տասը գլուխներ գլխաւոր հանգրուանները կը կազմեն այդ թափառումին։ Առանձին բաժանում՝ « Դարձ դէպի Պոլիս » ու վերջաբան մը, որոնք գիրքին մարմինին վրայ կարկտաններ կը թուին քան թէ յիշատակ։ Վերջաբանը պոլսական զգայութիւններու շարայարում մըն է, 1909 Մարտ 31 օրերէն, Ապտիւլ Համիտի գահընկեցութեան դրուագներէն, որոնք թղթակցութիւններ են, Սան Սթեֆանոյէն գրուած եւ յետոյ յուշերուն մէջ մտած։

Գիրքը կ՚ենթարկեմ քիչիկ մը վերլուծման, այն աւագ պատճառով, որ Օտեանի անունին ամենէն պայծառ պաշտպանութիւնը կայ այդ հատորին մէջ, հաւասար աստիճանով՝ « Նամականի »ներուն եւ « Մանանայ »ին հաւաքածոներուն։ Կը բացուի անիկա եղերական օրուան մը վրայ։ 1896 Աստուածածնայ Երեքշաբթին, Օգոստոս 13–ին։ Իրարմէ արագ ու սրտայոյզ դրուագներով, Օտեան կու տայ Ղալաթիոյ քարափին խարիսխ նետած ֆրանսական շոգենաւին, այն օրերուն անբռնաբարելի ամրոց, քարափին մօտիկ փողոցներուն մէջ տեղի ունեցող տեսարանը, որ դասական ջարդն է, թուրքերու կողմէ գործադրուած հայ բեռնակիրներուն վրայ։ Ամենախոր յուզումով մը պատմուած այդ տրամին յաջորդական տեսարանները կը մնան զուսպ, գրեթէ առարկայական փաթեթիքի մը մէջ ու դասական պատմումին յաջողագոյն նմոյշները մեր մէջ։ Շոգենաւը, իր նաւաստիները, իր նաւապետները, իր ճամբորդները կը պահեն լուսանկարչական հաւատարմութիւն մը գիծերու, ինչպէս թռթռագիրն իրականութիւն մը հոգիի։ Ու թատերաբեմին իբր յատակ Պոլիս մը, ուր հրազէնը կ՚որոտայ։ Հակառակ անոր, որ կատարուածը ամենէն սարսռազդեցիկ հանդէսն է մարդկային անոթութեան ու տկարու/420/թեան, գիրքին այդ մասը թերթօնէն կ՚ազատագրէ ինքզինքը, Օտեանի մէջ քիչ անգամ հանդիպուած հրաշքով մը։ Ու այս թոնը, այսպէս ձեռք ձգուած, կը շարունակուի յաջորդ գլուխներուն մէջ եւս։ Շոգենաւ կը բերուին պանքան գրաւող հայ յեղափոխականները, որոնց պատկերացումը կատարուած է նոյն ժուժկալ օպժէքթիւով ։ Օտեան կը ծածկէ իր մտածումները, դէպքերն ու դէմքերը աւելի ճշգրիտ ցայտեցնելու համար։ Շոգենաւը կը հասնի Աթէնք, պատմական ոգեկոչումներու արագ, երբեք տիրացու հանդէսով մը, ուր անգամ մըն ալ առիթը կը տրուի մեզի յունական ապստամբութեան դրուագները բաղդատել…։ Աթէնքի մէջ ան երեւան կու գայ կատարեալ… գործիչ։ Դիմումներ նախարարապետին մօտ, մամուլի ներկայացուցիչներուն մօտ, հոն ապաստանած տարագիրներուն սնունդ ու տաղաւար հայթայթելու։ Օտեանի գրականութեան մէջ յուշերու այս ու մանաւանդ յաջորդ գլուխները կը մնան բոլորովին առանձին, թէ՛ իբր պատմում, թէ՛ իբր զգայնութիւն։ Այս ապազգայ նկատուած «խեղկատակ» իմացականութիւնը յուշերու երրորդ գլխուն մէջ կը գտնէ իր ցեղին խորագոյն փաթեթիքը, երբ տիվրիկցիներուն եւ մշեցիներուն ողբերգութիւնը կը դրուագէ, անգերազանցելի ճշգրտութեամբ մը, ու կը խառնուի ազգային զգացման անմահ խորհուրդին՝ աղօթքի տեսարանի մը մէջ, որ կը հանդիսադրուի դաշտի մը մէջ, տարագիրները պատսպարող վրաններով ծածկուած։ «Տէր հայրը», վաթսունը անց սեբաստացի բեռնակիր մը, Սաղմոս կը քաղէ։ Օտեան կու տայ ընտրուած համարները, որոնք մարդերու բանաստեղծութեան մէջ քիչ անգամ գերազանցուեցան իբր անձկութեան, արհաւիրքի ճիչ եւ որոնք այնքան ահաւոր ստուգութեամբ մը կը պատշաճին իր « ոսկորներէն ճանչցուած » ուրուականներուն։ Ծերունին կը կարդայ կրակէ համարները, յետոյ կ՚արտասանէ « Հայր մեր »ը ու կու լայ, օտարութեան ափերուն, վաղը չունեցող անվրէպ կորուստին սահմանուած մարդու արցունքը։ Օտեան, այս մարդուն սրտաշարժ մեծութիւնը, զինք շրջապատողներուն աւելի քան աղեկտուր տրտմութիւնը, պատմական յիշատակներով ծանրաբեռն դաշտին վրայ բնութեան անկարեկիր, անտարբեր, վսեմ գեղեցկութիւնը յաջողած է արտայայտել մեծ գրագէտի մը ամենախոր զգայնութեամբը, քիչ բառերու վրայով ու գտած է ուժգին խռովքներէն մէկ–երկուքը (որոնցմով լեցուն են իր անիծեալ տարիները )։ Կը ղրկեմ ընթերցողը այդ յիշատակներուն (« Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս », նոր տպագրութիւն, էջ 88-91)։ Որեւէ վերլուծում չի հասնիր թելադրելու բնագրին կսկծագին տագնապը։ Ծանրացայ այս երկու գլուխներուն /421/ վրայ, վասնզի անոնք կը խօսին ի նպաստ զօրաւոր գրագէտի մը, որ իր եգիպտական ագարակին առանձնութեան մէջ, իր զգայութիւնները գիտէ բարձրագոյն արուեստին հանել։ Հոս ո՛չ թերթօնը, ո՛չ ձեռագիրը կը սպառնան իր խղճմտանքին։

Կ՚անցնիմ արագ Աթէնքի դրուագներէն, բայց կը կենամ Տիգրան Երկաթի անունին կապուած էջերուն լրջութեան ու արժէքին առջեւ։ Պոլսեցի այդ տարաբախտ, հանճարեղ հիւանդը գրեթէ միջազգային համբաւ մը դառնալու բոլոր իր շնորհներովը, Օտեանի տողերուն մէջէն կ՚երեւայ իր սրտաճմլիկ անկարողութեանը ամբողջ տրամայով ու կ՚ըլլայ ռոմանթիք հերոս մը, ճիշդ ինչպէս տուած է զայն Մօրիս Պառէս իր « Սպարտա ուղեւորութիւն » գիրքին մէջ։ Կը յիշեմ Ռեթէոս Մուրատեան անունով մարդու մը ձեռնարկը, թերթ հրատարակելու ու ձրի բաշխելու, նուէրներու ակնկալութեամբ, որուն գաղափարը կու գայ հնչակեան խմբագիր Նազարբէկեանի այդ կերպով գտած մեծ յաջողութենէն։ Կը յիշեմ դարձեալ գաղթականներու խառնակչութիւնը, ամբոխային շարժումները, բաշխուած նպաստին մէջ կատարուած զեղծումներու մասին (մեր հանրային բարքերը յատկանշող այս ասիացիութիւնը) ու կը ղրկեմ Օտեանը Եգիպտոս։ Հոս կը դադրի գիրքին ծանր, մտածուած, տոկուն արժանիքներու վրայ կանգուն մասը։

Հինգերորդ գլուխը Եգիպտոսն է, ինչպէս յաջորդը։ Իրեն յատուկ բնականութեամբ մը, Օտեան կու տայ միջավայրը, բարքերը, մարդերը, մասնայատկութիւնները, քաղաքներն ու ագարակներ, միշտ արագ, միշտ կենդանի դրուագներու ընդմէջէն: Իր անձը Արիանի թելն է այդ Լաբիւրինթոսին մէջ։ Բազմութիւն մը գրողներու, կուսակցական գործիչներու, փոքր դէպքերու, բախումներու իրարմէ աղուոր « հանգրիճուած », որոնք ճշմարիտ conte de fée–ի պէս կը սահին ու կը պահեն յուշագրային գրականութեան մէջ քիչ անգամ՝ պատահելի շահեկանութիւն մը։ Կախարդ մատ մը ամէն մէկ էջ կը բռնէ մտքի էքրանին վրայ, այնքան որքան որ պէտք կայ, անկէ թափելու համար պատկերներուն անձրեւը ու կը վերցնէ, բերելով նոյն էքրանին վրայ յաջորդ մը ու շարունակաբար։ Ո՛չ մէկ յոգնութիւն, հակառակ անոր, որ շարժումներու մեծ հանդէս մը fond–ը կը կազմէ այս fantasmagorie–ին։ Ու չմոռնալ որ հարցերը, որոնք կը տրուին մեր պատմումին, մեծ յեղափոխութեան պառակտումներն են, փոխադարձ անուանարկումները ու ինքը՝ մեր յեղափոխութիւնը իբրեւ ծրագիր ու գործունէութիւն։ Արփիարեանի դէմքին շուրջ այդ էջե/422/րէն շինուած ստուերները այնքան զօրաւոր են, որ մեկ անգամէն հիասթափումը կը տեղաւորուի ընթերցողին մտքին մէջ։ « Յեղափոխութիւն խաղալը » վարկպարազի բացատրութիւն մը չէ, երբ կը գործածուի Արփիարեանի դերին կուսակցութեան մէջ, ուր այդ մարդը կը գործէ, հիմնական սկզբունքին վրայ առանց հաւատքի։ Ու կը գործէ, որպէսզի աւելի խենթեր չանցնին շարժումին գլուխը ու չստեղծեն աղէտ։ Ատկէ աւելի ահաւոր բնորոշում չէ կարելի մտածել կուսակցութեան մը գործունէութեան եւ Եգիպտոսի երկու տարիները Օտեանի տաղանդին (իբր պատմող) ծանրակէտն են։ Հոնկէ գրած է « Յեղափոխութեան մակաբոյծները », « Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս »ին լաւագոյն գլուխները։

Եօթներորդ գլուխէն անդին Օտեան Եւրոպա է։ Փարիզ, Լոզան, Վիեննա։ Չեմ պատմեր այն հեքիաթի հետ շփոթուելու չափ իրարմէ անհաւատալի, բայց հաւանաբար խորքին մէջ պատմական իրողութիւնները, որոնք այդ ոդիսականին կը հայթայթեն ճշմարիտ ոստիկանական, տէթէքթիֆ վէպի մը շահեկանութիւնը։ Իշխան Լուսինեանի պատուանշաններու բաշխման մանրավեպը ու աւելի զուարթ, վիպական պատմումը Փրկութեան Բանակ որակուած խեղկատակութեան, կը զատուին յուշերու շրջանակէն, դառնալու համար առանձին գործողութիւններ, անդիմադրելի ծիծաղի մը ընդմէջէն իրար հալածող խենթութիւններու շարքեր։

Այս արագ նշմարները գիրքին շուքն իսկ չեն գծեր, այնքան իրարմէ անջատ եղելութիւններու հեղեղ մը կը հոսի անոր էջերէն։ Թուղթի վրայ դիւրութեամբ սահող այդ տարիներուն ետին Երուանդ Օտեան դրած է ոչ միայն թերթօնի տիրական պահանջը, շահեկանութիւն, այլ առանց իր ուզելուն՝ աւելի՛ն։ Ըսի, թէ յուշերուն երկու գլուխները ցեղային զգայնութեան անխորտակելի տախտակներ էին։ Յետոյ, ո՛չ ոքի համար գաղտնիք է, որ այդ տասներկու տարիները միայն մեր քաղաքական պատմութեան համար բացառիկ տարողութիւն մը չունին։ Անոնք կը շահագրգռեն մեր գրականութեան ալ պատմութիւնը, քանի որ իրապաշտ եւ արուեստագէտ սերունդներուն խառնարանը եղան։ Իրապաշտներուն սպայակոյտը եւ արուեստագէտ սերունդին այն թեւը, որ Պոլսէն փախած երիտասարդ ուժերով կազմուեցաւ, այդ տարիներուն շարունակեցին Պոլիս սկսուած գործը ու թերեւս անգիտակցաբար մեր նոր գրականութեան տուին նկարագիր մը, որմէ չազատեցաւ ալ անիկա։ Սահմանադրութենէն ետք ժամանակը շատ քիչ էր մեր գրականութիւնը ազգայնացնելու։ Չ օպանեան, Բաշալեան, Կամսարական, Արփիարեան, Միքայէլ Կիւրճեան, Սու /423/ րէն Պարթեւեան, Սիամանթօ, քիչիկ մըն ալ Վարուժան, այն օրերու գրականութեան մեծ դէմքերն են։ Եթէ աւելցնենք շարքին Զապէլ Եսայեանը, Վահան Թէքէեանը, կ՚ունենանք գրեթէ արեւմտահայ գրականութեան աւագանին։ Օտեան այս շարժումին մէջն է, իր երիտասարդութեան ամբողջ խանդովը, ինչպէս իր ծաղրին ամբողջ ժիրութեամբը, «ալիքովը»։

Չունինք յիշատակները այս գրողներէն ո՛չ մէկուն։ « Կեղծ հանճարներ » (Զապէլ Եսայեան) սաթիրը ծաղրանկարային խանգարումներովը նպաստ չի կրնար բերել այդ օրերու հոգեբանութեան ըմբռնումին, զոր Պարթեւեանի « Քայքայում »ը չափով մը միայն կը դիւրացնէ։ Օտեանի այս հատորը, ուրեմն, իբրեւ վաւերագրական ալ յաջողութիւն, կ՚անցնի թերթօնեան առաջադրութիւն մը։

Դասական ճշգրտութեամբ ու ապահով ճաշակով մը վարուած է գործողութիւնը ։ Օտեան գիրքին առաջին կէսին մէջ դէպքերը պահած է համեմատական արագութեան մը օրէնքներուն ներքեւ։ Պատմուած եղելութեանց ընդարձակութիւնը ենթարկուած է սղումներու, որպէսզի ձեռք ձգուի անհրաժեշտը: Գիրքին երկրորդ կէսին մէջ այս համեմատականութիւնը զոհուած է, յուշերու սահմանէն՝ շատ անդին ձգտող վիպումի ճարտարութեամբ մը։ Բայց այսպէս կիսուած իսկ, գործողութիւնը ո՛չ մէկ մասին մէջ չի դանդաղիր։ Ու ասիկա բաւական է մեզի։ Յետոյ, մթնոլորտը, ուր տեղի կ՚ունենան այս գործողութիւնները, երկրորդ մասին մէջ (Եւրոպա) որոշապէս գունաւորուած է երգիծական բարեխառնութեամբ մը, որ հնարովիին եւ իրականին զոյգ առաւելութիւնները կը միացնէ իր մէջ ու պատմումը կը վերածէ « Հազար ու մէկ գիշերներ »ու նորացած մէկ նմանութեան։ Սինեմայէն առաջ իմացական սա սինեման անով ավելի ուշագրաւ է, որ Օտեան չէ ինկած անոր մէջ իր գործը խաթարող մեծ մեղքին, զառածումին մէջ, էջ շահելու համար աջ ու ձախ խոտորումին, փակագիծերու truc–ին։

Գիրքին համար արժանիքներէն երկրորդը դէմքերուն կարաւանն է, որոնք խնամուած են ու գտած պայծառութեան իրենց գերակէտը։ Կու տամ ջոջերը – Տիգրան Երկաթ, Արփիարեան, Բաշալեան, Պարթեւեան, Չօպանեան, Միքայէլ Կիւրճեան ։ Աւելցուցէ՛ք ուրիշներ, կուսակցականներ, ժողովուրդի դէմքեր, մարդեր։ Եգիպտոս փախած Պոլիս մը։ Կեցէ՛ք երկար Իոանէսքոյի, իշխան Լուսինեանի, փրկութեան Բանակի սպարապետներուն, զինուորներուն, մարտունիներուն առջեւ, որոնց անուններուն կապուած եղելութեանց շարքերը /424/ կը կազմեն ամենէն վիպական արարքները, որոնք պատիւ կրնային բերել առաջնակարգ եւրոպական օրաթերթի մը թերթօնին։

Իմա՞ստը այս անուններուն։

– Բազմադիմի։

Ազգային դեմքերը, մեծ մասով պատասխանատու հանգամանքներով, կը գործ են, յուշերուն ակօսով, իրենց սեպհական գործունէութիւնը, մերթ ծիծաղելի, տղայական, անհաւատալի յիմարութեան մը լուսապսակին մէջ [3], մերթ բարձրօրէն յուզիչ (Սեբաստացի հայրը (Տէր), տիվրիկցիները, Տիգրան Երկաթ, աղօթքի պահը, Արփիարեան Տիգրանի հայրենաբաղձութիւնը, Կունծիկ աբեղային օթելէ օթէլ վռնտուիլը եւ այլն) դրուագներու վրայ իրենց յուսահատ գեղեցկութիւնը յօրինող ու մեր մտքին մէջ ամրացող։ Օտեան իր յիշատակները չէ շահագործած, այս մէկ անգամուան համար գոնէ, քանի որ Փրկութեան Բանակին հերոսապատումէն ետք իր երկրորդ Եգիպտոս դարձը հազիւ կը յիշէ ու անկէ ետք, այսինքն 1902–էն ետք, անոր յիշատակները, այսինքն ապրումները կը պակսին։ Մեզի ծանօթ է անոր երկրորդ Եգիպտոսը, իր կռուական թերթերով, թերթուկներով, Հնդկաստանով, ուր գացած է ադամանդ ծախելու, եղբօրը մօտ։ Երրորդ Եգիպտոսը ձուլարանի իբր պաշտօնեայ, նոյն ատեն թերթերու հրատարակիչ։ 1902–էն մինչեւ 1908–ի կէսը, Օտեանի մարդկային փորձառութեանց ամենէն ընդարձակ շրջանը, կը պակսի հատորին։ Ինք, բերանացի, ունէր դրուագներ, այդ ամենէն, գիրքերու մէջ անզետեղելի, բայց որոնց կանաչ զուարթութիւնը թելադրիչ էր չափազանց։

Առանձին վէպ մըն է գրեթէ Փրկութեան Բանակի շոշորթապատումը, ուր Օտեան կը գտնէ իր ամենէն ապահով ma î trise–ը պատմելու, հեգնելու, պատկերելու երրեակ արարքները միաձուլելով, երեւան բերելու համար մօտ հարիւր էջ ամրապէս վարուած դրուա/425/գում մը, որուն որեւէ մէկ տողին վրայ պիտի զգաս ոչ մէկ տկարացում, շահեկանութեան թուլացում։ Կը ղրկեմ հատորին, վայելելու համար այս եզակի բանը հայ գրականութեան մէջ, վասնզի թերթօն ըլլալով հանդերձ գրականութիւն է այդ պատմումը։ Ուրիշ, այլապէս բարձր երգիծանքով, բայց երբեք ծաղրանկարի զիջած զուարթութեամբ մը պատմուած են Վիեննայի մէջ Իոանէսքոյի մանրավեպը ու Փարիզի մէջ իշխան Լուսինեանի ասպետաբաշխութիւնը։ Նոյնքան խաղաղ զուարթութեամբ՝ Փարիզեան ապրումներ հատորին մէջ կը գրաւեն յաջողակ պատմումի հազուադէպ, տարածուն գլուխներ։ Գրագէտին տիրական գիծը, անհոգ ու պոհեմ նկարագիրը չեն վնասած այս ամէնուն, չէ լղարած անոնց քիչիկ մը օտարոտի նրբութիւնը հաստ հարուածներով։ Ուրիշ հաստատում մը, որ անկարեւոր ալ չէ – երգիծանքը տեղի կամ անտեղի չի բռնանար էջերուն։ Գլուխներ կ՚անցնին ու չես սպասեր ծաղրին։ Ուրիշներ՝ ուր անիկա յատակ մըն է պատմումը կրող։ Ու այս հակադրումը ճարտար բաշխումով։

Այս ոդիսականը ըսի, թէ ողբերգութիւն մըն էր նոյն ատեն։ Հատորը անշուշտ վճռական վկայութիւններով չի լուսաբաներ հայ յեղափոխութեան վրիպանքին թաքուն ծալքերը։ Բայց կ՚ընէ շատ աւելի տրտում բան մը մեզ կը ներկայացնէ իրենց վաւերական մերկութեանը մէջ մէկ քանի կարեւոր դէմքերը, դերակատարները շարժումին։ Ու կ՚ընէ այս տխուր բանը այնպիսի անզբաղ, անմտած, անպատրաստ բնականութեամբ մը, որ ընթերցողին մէջ կը ստեղծուի ցաւագին, անսրբագրելի համոզումը, որուն համեմատ, նման մարդոց ու նման պատահականութեանց վստահուած պարզագոյն, անմեղ, ընթացիկ, առօրեայ արարքներ եւայլն նախասահմանուած են վրիպանքի, ո՛ւր մնաց՝ ազգ մը ազատագրելու նման հսկայական հարցի մը լուծումը։ Ու հոս է գիրքին չարութիւնը, անգթութիւնը։ Նազար-Բէկի եւ Մարոյի վոտվիլական խաչագողութիւնը, Արփիարեանի Եգիպտոս, Օտեանին հիւր գալը եւ իրենց բնակած տունէն կարասիներուն մէկիկ–մէկիկ թռցուիլը եւրոպական ոճէ շահատակութիւններ են։ Ըսի, թէ ի՛նչ կը մտածէի գիրքին այն մասերուն վրայ, ուր կ՚երեւան Իոանէսքոյի, Իշխան Լուսինեսնի, Փրկութեան Բանակի ճակատամարտներուն անմոռանալի դիւցազներգութիւնները։ Մարդ չի կրնար, հանդարտ սիրտով, հաւատալ այս ամէնուն։ Բայց պատմումը չ՚արտօներ նոյն ատեն կասկածել այդ ամէնէն, այնքան մարդկային յիմարութիւնը անայց անդունդներ ունի իրեն պաշտպան։ Ծայրէ ծայր, անգամ մը խայծուած հետաքրքրութիւնը կը զարգանայ, ինքնաբեր, առանց չուանի (ficelle), պարզ բարիքովը կեանքին, գիրքը /426/ ընելով ամենէն հրապուրիչ ժամանցներէն մէկը։ Ու ասով, Օտեանի գրական արդիւնքին մէջ կը դառնայ տիրական բարձրութիւն մը։

Տկարութի՞ւն։

– Օտեանը քիչ անգամ բախտաւոր եղաւ անկէ զերծ գործ մը կտակելու իր ժողովուրդին։

Հոս, այդ տկարութիւնը գերազանց ցաւ մըն է ինծի։ Թող ճակատագիրը արտօնէր Արփիար Արփիարեանը պատմելու այդ տասներկու տարիները, այն գուրգուրանքով, ռոմանթիք լրջութեամբ ու անծակ միամտութեամբ, որոնք այս մարդէն կատարուած ամէն գրական աշխատանքի մէջ մշտապէս կը զգացուին, մեր գրականութիւնը պիտի ըլլար օժտուած գլուխ–գործոցով մը, վիպական պատմումէ, բան մը, զոր Օտեան ալ իրագործած է։ Բայց ահա՛ աւելին։ Արփիարի հատորը նոյն ատեն ամենաթանկ աղբիւր մը պիտի ծառայէր մեր քաղաքական պատմութեան, մանաւանդ անոր տակէն շրջան ընող հոսանքներուն ճանաչման տեսակէտէն։ Այսպէս ենթադրելու կը մղուիմ այն քանի մը փորձերէն, որոնք Արփիարի պատմումին կերպը կը պարզեն « Նոր կեանք »ի մէջ՝ « Կ. Պոլիս եւ հայերը », « Բանբեր »ի մէջ՝ ուրուագիծ մը հայ գրականութեան պատմութեան։ Եւ որովհետեւ այդ տասներկու տարին կը զուգադիպի նաեւ մեր յեղափոխական գործունէութեան ամենէն տարօրինակ մէկ շրջանին, ուր հերոսութիւնը այնքան իրաւ է ու այնքան սուր, մարդերը այնքան յիմար, որքան աստուածային բարութեամբ մը տոգորուած, հոգիները այնքան մեծ բացուած դէպի սրբազան պատարագը, որքան պարպուած իրենց ցեղին ամենէն սուրբ ձայներէն – կը հասկցուի, թէ այդ ամէնուն վառարանին վրայ ինկող աչքէ մը, հոգիէ մը ի՛նչ շքեղ կատարելութեամբ դրուագում մը պիտի ըլլար ազատուած։ Պատերազմէն ետք Ամերիկայի « Հայրենիք » հանդէսին մէջ պարբերակի երեւցող այդ կարգէ յիշատակներ կորուստը կ՚ընեն աւելի մեծ։ Ամէն մարդ Օտեան կամ Արփիարեան չի ծնիր։ Յուշերուն մերկութիւնը, ճշգրտութիւնը, հարազատութիւնը չեմ ստորադասեր գրական շնորհին, բայց չեմ ալ բաժներ անոնց ցամաքութիւնը գերագոյն իրողութիւն դաւանող միամտութիւնը։ Իր գիրքին մէջ Օտեան անտարբեր է թերթօնական պատմումէ դուրս ամէն նպատակի։ Ու այս նպատակը գերագահ է քան պատմուած մթերքը եղելութեանց, որոնք թուղթին կու գան աւելի վիպումը սնուցանելու, քան թէ իրենց փաստերը կտակելու։ Ասիկա պատճառ է, որ նոյնիսկ հոս, ուր բնաւ կամ ամենէն քիչ պէտք կրնայինք ունենալ ասոր, թերթօնի շեշտ համ մը մթնոլորտ /427/ դառնայ։ Դժուար է իրեն ներել այն անորակելի թեթեւութիւնը իր ամենէն դժնդակ յիշատակներն իսկ թերթօնացնելու։ Ան ունէր կարելի բոլոր առաւելութիւնները, պատեհութիւնները մեզի ձգելու տիրական համապատկեր մը այդ բախտորոշ շրջանէն (մեր յեղափոխական դատը կը կորսուի այդ տասներկու տարիներու ընթացքին ու կը կորսուի Եւրոպայի մէջ)։ Օտեանէն նման պահանջ մը ո՛չ անկարելի եւ ո՛չ ալ անարդար էր։ Բայց յաւիտենական իր անփութութիւնը, դէպքերուն դէմ իր կանխորոշ կեցուածքը, իր անտարբերութիւնը կեանք ըսուած երեւոյթին առջեւ, իրարու միացած են, որպէսզի թերթօնի վայել թեթեւ շահեկանութիւն մը միայն թելադրեն մեզի այդ ապրումները, ականատեսի տպաւորութիւնները, երբ աւելի քան կարելիութիւն կար, որ ատոնք ամենէն անձնական ու ատով անփոխարինելի վկայութիւնները կազմէին իր երիտասարդութեան, չափահասութեան, որոնք սերունդինն էին նոյն ատեն։ Իր վէպը դատելու ատեն ես զգացի այդ դժբախտ վրիպանքը։ Օտեանի մօտ Պալզաք [4] մը կար, որ Տիւմա մը իբրեւ կ՚անցնէր մեր վէպին տարեգրութեանց։ Չեմ խաղար բառերու հետ։ Անշուշտ յուշերու արժէքը իրենց համէն, վաւերատիպ, տարակեդրոն, տարաշխարհիկ, սկեպտիկ կամ զեղծուած, շփացուած, շահագործուած շնորհներէն չեմ ենթակոխեր։ Ո՛չ թերթօն, բայց ո՛չ մանաւանդ չոր ու ցամաք օրագիր մը։ Կ՚ընդունիմ Օտեանով տրուածին կարեւորութիւնը, նոյնիսկ գրական տեսակէտով առաջնակարգ արժէքը, բայց կ՚անցնիմ աւելի անդին, ըսելու համար, թէ յիշատակներու ետին բարոյական զգայնութիւն մը (որ դասական ըմբռնումը չէ բարիին ու չարին) անհրաժեշտ էր, որպէսզի անոնք ազատէին իրենց առաջադրումին ճիղճ փառքէն, լրագիր ճարակողներուն օրուան կեր մը հայթայթելու ու դառնային /428/ ազգային զգայնութեան տախտակներ։ Այս անկիւնէն դիտուած, սքանչելի այդ պատմումը չի գոհացներ

ա. – Մեր շատ բնական, արդար հետաքրքրութիւնը բոլոր այն հարցերուն մասին, որոնց ձուածիրը կ՚անցնի Օտեանի կեանքին շրջանակէն, եւ որոնք մեր գրականութիւնը, մեր քաղաքական պատմութիւնը կ՚ընդգրկեն։ Այս յուշերուն մէջ երբեմն հզօր յուզում մը (ըսի թէ ե՛րբ) անբաւարար է մթնոլորտ ստեղծելու։ Անոնք ազգային գետնին վրայ վիրաւոր են անդարմանելի նիհարութեամբ մը։ Ո՛չ մէկ նոր լոյս, անոնցմէ, այն բիւրածալ նահատակութեան վրայ, որ այդ տարիները կը յատկանշէ (« Ցայգալոյս »ը Զարդարեանի)։

բ. – Լեցունկ, վճռական ճշմարտութիւնը զտած ըլլալու մեր կարօտը երեւոյթի մը առջեւ, որ այնքան հակաճառութեան պատճառ եղաւ ու մեզ դեռ կը պահէ շուարումի մը մէջ։ Դժուար է, Օտեանի հետ ըլլալ, այդ կարօտը յագեցնել այն մանրամասնութեանց տիղմին առջեւ, որով ցեխոտած է ան իր յուշերը։ Ա՞յդ էր հայ յեղափոխութիւնը։ Ատո՞նք են գործիչները։ Այդքա՞ն պզտիկ՝ երազը, որուն վրայ մտածելն իսկ մահուամբ էր պայմանաւոր երբեմն։ « Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս »ը այս հարցումներուն տուած է պատասխանը։ Բայց պատասխան մը, որ իր դառնութեան չափ սպաննող է ու պատրուակ կը դառնայ հակամարտ գնահատումներու։

գ. – Մեր սպասումը մեր բարքերուն շուրջ իր բերելիք նպաստէն։ Անդրանիկ տիասպորան անշուշտ կերպ մը ունեցաւ ինքզինքը յարմարելու իր նոր պայմաններուն։ Օտեան ահագին գաղութ մը կու տայ (Եգիպտոս, իր շէն քաղաքները հայ ոգիին եւ ուժի տեսակէտէն) քանի մը ծիծաղաշարժ մանրավէպերու ժապաւէնով։ Ամէնքս ալ կ՚ենթադրենք, թէ այդ օրերուն, փառաւոր անուններ, փարթամ անձնաւորութիւններ, մեր ցեղին քանի մը ուժով յատկութիւններ հպարտութեամբ լեցնելու էին Պոլսէն վտարանդի, բայց տեսնելու մէջ փորձ մարդերը։ Խմբագիր մը շրջուն վաճառորդ մըն է։ Օտեանի յուշերը կ՚անգիտանան այս ամէնը։ Արփիարեանի համար Տարպ-էլ–Կինինայի եկեղեցին, դպրոցը կեդրոնական դիտարաններ պիտի կազմէին ազգային կեանքին վերեւ ամբարձիկ. Օտեան չէ իսկ յիշած ատանկ բաներու գոյութիւնը։ Ու կը պակսի մեր ժողովուրդը դարձեալ։ Ընդարձակեցէ՛ք այս պատեհութիւնները Փարիզ, Լոնտոն, Վիեննա ։ Ըսել կ՚ուզեմ, այդ մեծ քաղաքներու ընդերքին մէջ տուայտող մեծ խենթերուն յուսահատ մաքառումները փնտռեցէ՛ք այդ մարդուն ճամբով։ Քանի մը տգեղ կռիւ, անուանարկութիւն (Չօպանեան—Պարթեւեան մենամարտը), խենթ մը (Իոանէսքօ)։ Ուրի՞շ։

/429/ դ. – Իր մասին մեր համարումին ազդակները, որոնք գիրքէն կը յօրինուին։ Բայց մենք գիտենք, թէ ի՛նչ բուռն կռիւներու, բանավէճերու խառնուեցաւ անոր գրիչը։ Ամիսը հեղ մը թերթ մը հանել, զայն 8-10 թիւ շարունակելէ ետք, թողուլ երեսի վրայ, ձեռնարկել ուրիշի մը եւ այսպէս գլխուն փչածը ընել ու ... շունչը առնել մինչեւ Հնդկաստան։ Օտեանի տասներկու տարիներէն միայն առաջին 4–ը, 5–ը կ՚երեւին հատորին մէջ։ Գիրքին նախամուտը եւ վերջաբանը Պոլիս տեղի ունեցող դէպքերու դրուագումներ են։ Ու յիշատակ ալ չեն։

* * *

Երկրորդ մեծ գործը, որ կիյնայ յուշերու շրջանակին, երեւցած է դարձեալ իբրեւ թերթօն « Անիծեալ տարիներ » (1914-1918) անունին տակ։

Այս հատորը մեր առջեւ կը դնէ առաւելութեանց ու թերութեանց կշիռը, զոր տեսանք կանխող գործին մէջ։ Ու կը դնէ ատկէ տարբեր ալ իրողութիւն մը, զուտ գրական այս անգամ։

Օտեան, Շամտանճեանի եւ Անտոնեանի հետ, այդ հրաշք ըսուելու չափ ցանցառ վերապրողներէն է, որոնք տարագրութիւնը ճանչցան ու ողջ մնացին, մեզի պատմելու համար ապրածը։ Մ. Շամտանճեան, նիհար գրքոյկի մը մէջ, « Հայ մտքին հարկը Եղեռնին », աժան գրականութիւն միայն կրցաւ հանել իր դժոխքէն։ Անտոնեան, ուրիշ Օտեան մը, իր անունը ընդմիշտ ազատագրող գլուխ-գործոց մը, « Այն սեւ օրերուն ... » [5] ։ Այս երկու եզրերուն մէջտեղ կիյնայ « Անիծեալ տարիներ » … թերթօ՜նը։

Չունիմ տեղ ու միջոց հատորը վերլուծելու։ Օտեան ողբերգականին զգայութիւնը չունէր։ Ըսի ասիկա նախորդ հատորին առիթով, թէեւ յուշերուն մէկ մասը կը փոխադրէր մեզ այդ յուզումներուն /430/ խորը։ Բայց եղերականին մէջ սա յաջողուածքը անիկա ըրած էր Պոլսէն առաջ, Եգիպտոս, Շարապպասի ագարակի քարտուղարութեան օրեր էն, այսինքն երբ թերթօն չէր գրեր ու գրելու ատեն կը զգար, որ գրագէտ մըն էր։ « Անիծեալ տարիներ »ը կը զուգադիպի Օտեանի բազմազբաղ շրջանին, զինադադարէն ետք, երբ իր ստորագրութիւնը անհրաժեշտ է ամէն թերթի մէջ։ Կը հետեւի, թէ « Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս »ին պայմաններն իսկ կը պակսին իրեն։ Այս երկու ճշդումները, ժամանակ եւ տաղանդի ձեւ, կ՚ըսեն էականը այդ հատորին ճակատագրէն։ Ու չեմ ծանրանար անբաւականութեան ուրիշ ալ փաստերու։ Տարագրութիւնը, որուն երկրորդ տպագրութիւնն էր որ կը փորձէր, չէր նմաներ իր Եւրոպային։ Անլուր, ահաւոր, աներեւակայելի բան մըն էր, որ կը կատարուէր։ Օտեան չէր կրնար ըմբռնել աղէտին ընդարձակութիւնը ու կը շարունակէ չհասկնալ, թէ ի՛նչ է երբեմն մարդոց կուրծքին տակ բաբախող բանին անունը։ Կը բաւականանամ ընթերցողը ղրկել տեսարանին, ուր հայ մայրեր իրենց զաւակները կը ծախեն հացի մը գումարով։ Ու խորհիլ, որ ամբողջ թերթօնը այս կարգէ դրուագներու յեղում մըն է։

* * *

Օտեանի գրական յիշատակները, Շամտանճեանի « Ոստան »ին մէջ սկսուած, կը մտնեն սեռին ընդհանուր նկարագիրներուն մէջ։ Նոյն տեսակ մթնոլորտն է, որ կը տաղաւարէ այդ դէպքերը, դէմքերը։ Ոչ մէկ դատում, ոչ մէկ ցուցամոլ ընդհանրացում։ Իր գրական սկզբնաւորութիւնը, մանրավիպային հանգամանքներ, շրջանային իրեն ցոլքերը, պատմումին շնորհը կը պաշտպանեն զանոնք, գէթ այն քանի մը դրական ծանօթութիւններու դնով, որոնք գրականութեան պատմութեան համար կը ներկայեն որոշ շահեկանութիւն։ Չեն անոնք գրական էջեր։

* * *

Յուշագրութիւնը Օտեանի գրական վաստակին մէջ գրեթէ համարժէք է երգիծանքին։ Տրուած ըլլալով այդ ձեւէ գրութեանց ցանցառութիւնը, երախտագիտութիւն միայն կրնանք զգալ այդ ջանքին ու ջանքին ալ արդիւնքին հանդէպ։ Միշտ մէկ ու նոյն վրիպանքը, որ հոս ալ կը բռնանայ ու կը զառածէ անոր տաղանդը մագիստրական նուաճումներին։ Բայց հակառակ ասոր, իր յուշերը Օտեանի դէմքը կը պայծառակերպեն եւ որոշ չափով մըն ալ լոյս կը նետեն շատ մռայլ, թնճկոտ շրջաններու թափանցումին։