Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Ը հատոր

Է. ԳՐԱԳԷՏԸ

/436/ Երուանդ Օտեանի անունը գրականութեան մէջ առանձին ու սեպհական յղացք մը կը թելադրէ, կերպով մը դուրս, չըսելու համար օտար, արեւմտահայ ծանօթ գրական կաղապարներէն։ Արդարեւ, ո՛ւր զետեղել զայն, մերձաւոր հանգիտութիւններ գոնէ յարգելով, սերունդի մը մէջ ուժ մը, ակօս մը իբրեւ։ Անոր մէջ խտացած գրագէտը չեմ կրնար հաշտեցնել իր սերունդին ընդհանուր ոճին, որ հակառակ շեշտ անհատականութեանց կեդրոնախոյս կնիքին, դարձեալ ամբողջութիւն մըն է։ Զարդարեան, Պարթեւեան, Չրաքեան, Թէքէեան, Մեծարենց, Վարուժան, Տիկին Եսայեան որոշ եզրեր ունին իրարու հակառակաց։ Արուեստի մտահոգութիւնը, խոստովանուած կամ լռելեայն հետապնդուած, հանգանակի մը դերը ունի այս տաղանդներուն մօտ։ Օտեան հիմնովին ուրացաւ ոճը, արհամարհեց ասոր տագնապը, չմտածեց իր նախադասութիւնները, չփնտռեց իր բառերը ու չաւրեց, չպատռեց իր ո՛չ մէկ էջը։ Ասով ան զարտուղութիւնն է դժուարահաճ արուեստագէտներու փաղանգի մը մէջ ու չի տառապիր իր այդ աղքատութեան հաշւոյն։ Չեմ կրնար, նոյն ատեն, Օտեանի ոճը ընդունիլ իբր երկարաձգումը իրապաշտ կերպին, քանի որ արտայայտութեան արտաքին խաղերուն, խնամքին, յարդարանքին հանդէպ առերեւոյթ իր անտարբերութեան հակառակ, իրապաշտ շարժումը իբրեւ ձեւ ալ եղաւ ճիգի, դառն փորձերու հանդէս մը, գէթ իր սկզբնական տարիներուն, երբ պայքարի դրօշ էր բացած ընդդէմ փաղփուն, հռետոր գրականութեանը Պէրպէրեաններու, Եղիաներու, գրիչը ազատելու ջանքով մը գրագիտութեան առձեռններու կապանքներուն կամ ռոմանթիզմի խօլարձակ խաղերէն։ Այսպէս, ան դուրս է արեւմտահայ գրական կաղապարներէն։ Ամենէն ժողովրդական, շատ կարդացուած հեղինակի մը դէմ ասիկա աւելի քան փարատոքս մըն է։

Զուտ գրելու գիտութեան հետ կապ ունեցող հանգամանքներէն դուրս, որոնք վերջապէս կերպով մը բացատրելի կ՚ըլլան, երբ գնա/437/հատման ու վերլուծման չափերը լայնենք. կայ տակաւին այլապէս ուշագրաւ հակասութիւն մը։ Գրագէտի իր դէմքը չէ պայմանաւոր խառնուածքէ մը, որ տիրական տարր է իր սերունդին աւագ անուններուն համար՝ զգայնութենէ, որով նոյն այդ անունները իրենց անձնականութիւնը կը կերպադրեն, ու իրենց մէջէն կ՚արտաբերեն իրենց ժողովուրդին կարգ մը ապրումները. զարգացումը, որ գէշ կամ աղէկ կնիք մը կ՚ըլլայ երբ քանի մը տարուան յաճախանքէ մը ետք մեր ոճը մեր միտքին հայելին կու տայ։ Օտեանի դէմքին մէջ իբրեւ գրագէտ, սա տրոհուած յատկութիւնները անկշիռ են, մինչ անոնք կը միջամտեն, շատ բան կը բացատրեն, երբ կը գործածուին իր սերունդէն որեւէ անունի հետ։

Այսպէս,

Երբ կը մօտենանք գրողը դատելու իր ամենէն յաջող իրագործումներուն ընդմէջէն, կ՚ազդուինք ամենէն առաջ Օտեանի անկարեւոր դերէն այդ ամէնուն մէջ [1] ։ « Նամականի »ն, իբրեւ ոճ, Օտեանէն աւելի պարտական է պրոշիւրի գրականութեան եւ վերցուցէք termeերուն երգիծական ուժը, գործածուած հեռաւոր խորշի մը մէջ, երբ եւրոպական ոստաններուն ամենէն մեծ սրահներուն մէջ էր իրենց օրրանը, իբրեւ երգիծանք մնացածը քիչ բան է, չըսելու համար անկշիռ։ Անոր յուշագրութիւնները խմբագրական ամենէն անկնիք, ընթացիկ ոճով կը տառապին, ուր զօրաւոր humeur մը հազիւ կը հասնի անձնականութիւն, գրողի հով մը թելադրել, ճարել պատմումին։ Քանի մը անգամ այս պատմումը որակելու ամեն ինչի պատահեցաւ գործածել դասական վերադիրը, հաւանաբար անգիտակից զիջումով մը՝ այդ ոճին մեծ, հանդարտ պայծառութեան, ժուժկալ ու զարդազերծ մարմինին։ Կամովին մերկ, փայլատ, հիմնականին միայն վերածուած սա գրուածքը (écriture) իրապաշտներուն ծանր ճիգերուն հետ բաղդատուած [2], իրաւամբ կը բարձրանայ, կը հե/438/ռանայ ռոմանթիքներէն ալ անդին, 1860–ի սերունդին հաստատ, ուղիղ, հիւթեղ (գէթ նկատի առնելով ոչ թէ բարենորոգչական աղանդաւորները) արտայայտութեանց, որուն նորոգուած մէկ փոփոխակը կը գտնենք աւելի ուշ, 1900–ին Հրանդ Ասատուրի մօտ։ Չեմ յիշեր հոս այդ օրերուն համբաւները, իբրեւ ոճի հերոսներ, այլ մարդեր՝ որոնք ըսելիք մը ունէին ու այդ ըսելիքը կ՚ըսէին իր ամենէն պարզուած տարազով։ Միսաքեանի, Իւթիւճեանի, Մամուրեանի, զարթօնքի սերունդէն իբր գրող, հրապարակագիր անուն մը եղած մարդոց ու արդի լրագրական լեզուին տիրական նկարագիրները մեր երկու սերունդներէն հաւասար խանդով փորձուած քրոնիկեան կերպը (իբր արտայայտութիւն) կը կարծեմ, թէ փոխնիփոխ կ՚արթննան մտքին մէջ անոնց, որոնք Օտեանէն էջ մը կ՚ենթարկեն գրական վերլուծումի։

Անոր արձակը ամենէն լրագրական արձակն է արեւմտահայ գրականութեան [3] ։ Անա՞նձն։ Չեմ պնդեր։ Ստոյգ է, որ Պարոնեանէն /439/ տասը տողը բաւ է քեզի, որպէսզի զգաս, թէ ո՞վ կայ ետին այդ բառերուն։ Արփիարեան թող քաղաքական լուր մը խմբագրէ։ Ու այդ չորս–հինգ տողը պիտի ստանայ դարձուածք մը, որ մարդ մը կը թելադրէ իր տակ։ Օտեանի համար նման փորձ մը կը մնայ տարակուսական։ Ու անմիջապէս հարցականը։

– Ո՞ր զգայնութեան, ո՞ր մտայնութեան, ո՞ր հոգիին արտայայտութիւնն է այդ արձակը։

Պատասխանը դժուար է ո՛չ անշուշտ անոր համար, որ գրող մը միշտ փշրանք մը բան ունի տալիք խուզարկուներուն այդ ամէնէն, այլ այդ միւս պայմանին պատճառով, որով գրականութիւնը պաշտօն մըն է (fonction), մտաւոր ուրիշ շնորհներու կարգէն, ու իբր այդ կ՚ենթադրէ որոշ տուրքեր։ Գրողին եւ իր գործին միջեւ յաւիտենական աղե՛րսը։ Դրէ՛ք Արփիարեանը ուր որ կ՚ուզէք։ Ան ծովեր պիտի կտրէ ու անցնի…, գլուխը իր մամուլին կամ իր քրոնիկներուն։ Օտեան կը նմանի մեր օրերու տիպարի մը, որ շատ մը բաներ ըլլալուն հետ գրող ալ է (Ռուսօ, Կորքի, Կնուտ Համսոն)։ Այս անունները գրականութեան երբ դարձան, անցեր էին այն բազմազան փորձառութիւններէն, որոնք մեր քաղաքակրթութեան մեղքերը կը կազմեն, բայց մեր դիտողութիւնը կը սրեն անհամեմատ կերպով։ Տասներկու տարի ան թափառեցաւ… Լոնտոն, Կալկաթա, անջրպետային անփութութեամբ մը։ Անհամար խենթեր, ցաւագարներ ան չափեց ու դատեց։ Գիրքերու սպասին համար մեծցած մարդ է մը ոչինչ կը մնար իր մօտ նոյնիսկ այն ատեն, երբ թերթեր կը հիմնէր ու քանի մը բերան խածնելէ ետք, կը դառնար դատարկաշրջիկի իր բնազդներուն։ Ու երբ մօտ քսան տարի իր անունը մենք կը հաստատենք ամէն օր մեր մամուլին մէջ, տէ՛ր՝ արտայայտութեան դիւր ու յարդի գործիքի մը, դարձեալ կը վարանինք անոր, գործիքին ետեւ ընդունիլ գրագէտը, գիրքերու գործաւորը։ Ինքնաբերաբար մեր մտքին կը ներկայանայ մեր գրականութեան միւս մեծ հեգնողը, Յակոբ Պարոնեանը։ Բայց ի՞նչ մեծ տարբերութեամբ։ « Ազգային ջոջեր »ու հեղինակը պիտի պտըտի վաճառատունէ վաճառատուն, տոմարներ պիտի բռնէ։ Հաշիւն ու նամականին պիտի /440/ առնեն իրմէ իր տարիները։ Ու այս զոհաբերման արդիւնքը պիտի երթայ գոցելու բացը … անոր գրական ձեռնարկներուն։ Ասիկա ոչ միայն ողբերգական է, այլեւ յատկանշական։

Երկուքին մօտ կան սակայն հասարակաց գիծեր.

ա. – Կեանքով, գէթ մեծ գիծերու մէջ։ Երկուքն ալ ապրեցան իրենց օրերէն կերպով մը բացակայ, հոսանքին ձգուած (a la dérive), ինչպէս կ՚ըսեն գաղիացիք։ Մէկուն Պոլիսը, միւսին Եւրոպան, Ափրիկէն ու Ասիան ու դարձեալ Պոլիս՝ իբր բեմ կեանքի խաղին, կը պարզեն նոյն անորակելի հանդէսը, ուր մեզմէ ոմանք պիտի հեծեն, ուրիշներ՝ պիտի խնդան, քիչեր պիտի իմաստնանան շատերու անասնացման դէմ ու պիտի անցնին, չհասկնալով, թէ ի՛նչ ունէին ընելիք, ըսելիք, սիրելիք այն երկու քառորդ դարերուն տեւողութեան, որ տրամադրուած էր իրենց այդ խաղարկումին համար։ Դուք մի՛ տարուիք Պարոնեանի նստուկ, կարգուած, զաւկի տէր մարդու հանգամանքներէն։ Ան, որ առաւօտէն մինչեւ իրիկուն, անութին տակ ուրիշներուն ոսկիին փաստերը ամուր սեղմած կը չափէ փողոցները, մէկ վաճառատունէն միւսին անցնելու հարկադրուած, հաշիւները կը բռնէ չորպաճիներուն, ու իբրեւ մուրացկանի իր երեսը նետուած դրամները թոյնի պէս կը տանի իր տունը, ան մարդ մըն է, որ նման է միւսին, այս անգամ աւելի դժբախտ միւսի մը, որ իր կարգին, իր հացը պիտի տանէ աւելի դառնաթոյն աղբիւրներէ, ու իր տաղանդը պիտի ծախէ, ստիպուած ։ Պարոնեան միտքի դատարկապորտ մըն է, նման Օտեանի, որ երկուքն ալ է նոյն ատեն։ Կի՞նը, տղա՞ն։ Անշուշտ։ Օտեանի համար ասոնք խնայուած տրտմութիւններ եղան, երբ կը մտածեմ Պարոնեանի տղուն, որ Ազգային հիւանդանոցին մէջ կը շարունակէր ապրիլ, ցաւագար ու կէս ապուշ, կարծես իրաւունքը արժեցնելու համար իր հօրմէն ծաղրուած քաղքենիներուն, որոնք իրենց վրէժը կը լուծէին, մեծ երգիծողին յիշատակին վրայ, անոր արեան գերագոյն փաստին, զաւկին շնորհելով ինչ որ զլացած էին անոր, երբ ողջ էր – ժում մը հացը ու չոր սենեակ մը, հանրային հաստատութեան մը ներսը։ Չեմ խոշորցներ այս ամէնը, դնելու համար սա ողբերգութիւնը ճակատագրին խորանին տակ։ Ու կամացուկ մը միտքս կը սահի Արփիարեանին, որուն քով կը հանգչի արդէն Օտեանի թշուառ մարմինը։ Մեր գրականութեան երեք մեծ հեգնողներուն սա վախճանը, ինչպէս դէպի հոն տանող պայմաններուն հանդէսը սրտառուչ է, հաւասարապէս երբ առաջինին անօթի ընտանիքը (գիրը մեզ կը հալածէ մեր տունէն ալ ներս ու մեզ կը պատժէ բազմապատիկ սաստկութեամբ։ Կին, զաւակ գերագոյն պա/411/տուհասներն են մեր գրողներուն), երկրորդին ծարաւ, միշտ ծարաւ օրերը, երրորդին միշտ անօթի, անստոյգ վաղը կը բռնանան մեր վրայ, հիմա, որ այդ պայմանները դադրեր են ըլլալէ։

բ. – Կեցուածքով, որ կեանքէն բխած արդիւնք մը չէ ապահովաբար։ Երկուքն ալ զայն չեն տարած ու ենթարկած իրենց, այլ անկէ խուսափելուն լուծը գտած են, զայն անարժան նկատելով այն հսկայական գինին, որով պայմանաւոր է անիկա մարդոց շատ մեծ մասին համար։ Հոգեկան կոչումը իրականութիւն մըն է։ Գրագէտի հաւատք, հանգանակ, ըստ ասոնց կեցուածք, երկուքին ժամանակն ալ կը տիրէին մեր հրապարակին։ Իր ողջմտութեամբը, հարցերը հասկնալու եւ շարժառիթները ըմբռնելու արագութեամբը Պարոնեան առաջնակարգ դէմք մըն է իր շրջանի առնուազն հրապարակագիրներուն մէջ։ Եւ սակայն ո՛չ մէկ թերթ անոր խմբագրութեան տակ կ՚ապրի տարիէն աւելի։ Ուրի՞շ՝ բախտը Օտեանի թերթերուն, երբ անոր արժանիքները իր շրջանի լրագրողներին եւ ո՛չ ոքի առջեւ տեղի չեն տար, քանի որ հարցը լրագրի մը համար օրուան կացութիւնը ամփոփ, պարզ շրջագիծով պարզելն է ամենէն առաջ։ Եւ սակայն երկուքն ալ անցած են արդէն, իրենց իսկ շնորհներուն պարունակէն։ Պարոնեան ընտրած է իր կեցուածքը, թերեւս ուրիշի անկարող ըլլալուն, թերեւս տաղանդէն նուաճուած, թերեւս ռոմանթիզմով։ Ո՛րն ալ ըլլայ զսպանակը սա մղումին, գրագէտին համար կարեւորը դիմադրելն է աշխարհ մը թշնամիի։ Ամէն քննադատ, ամէն հեգնող կրկէս կ՚իջնէ, աչքն առած մեծ բաներ – զրկանք, հալածանք, պատիժ։ Պարոնեանի համար կեցուածքը ո՛չ գրական է ո՛չ ալ ընկերա-քաղաքական։ Չէ պատկանած որոշ կուսակցութեան (որ իր այժմու իմաստը կ՚արդարացնէ միշտ, երբ կը գործածուի որեւէ ժամանակի հետ)։ Չունի իր գաղափարները, ըսել կ՚ուզեմ՝ ասոնց վրայ տարապայման հաւատք մը։ Իր հետն է միշտ զանգուածը։ Ընտրանին կը դարպասէ զինք։ Այս շեղումները կրնան նոյնութեամբ գործածուիլ Օտեանի համար ալ։ Երկուքն ալ կեցած են կեանքին քիչիկ մը խելք, իմաստ դնելու համար յաւիտենական յիմարութեան մէջ, որուն անունը պատմութիւնն է մարդուն։ Գիտեն, թէ մէկ հատիկ անհատի մը տկարութիւնները անբաւ են, « որպէս զաւազ առ ափն ծովու »։ Թէ անոնց վրայ չարաշահութիւն մը, խստեռանդն տեսութիւններ իրար կ՚արժեն, քանի որ անզգամն ու յիմարը տակաւին Դաւթի բերնով իսկ չվարանեցան յայտարարելու, թէ « ոչ գոյ Աստուած », այսինքն՝ մեր օրերու խելքի բանը, չըսելու համար գլխագիր Արդարութիւնը։ Այն ատե՞ն։ Ի՞նչ կը մնայ ընել, իր ժամանակին /442/ հետ, եթէ ոչ կենալ մէկդի ու ... խնդալ, ինչպէս ըրած են երբեմն ժողովուրդներու մեծերէն ոմանք, թողլով, որ « գինովը փլի ինքը իրեն »։ Ճշդում մը։ Սովորութիւն է հեգնողներու ժպիտը հոմանիշ յայտարարել արցունքի։ Այս սոփեստութիւնը հնարողն ալ չէր հաւատար անշուշտ անոր։ Բայց վարկածը ըրած է իր ճամբան ու մարդիկ կը հաւատան, թէ Պարոնեան թաքնապէս կու լայ մարդոց թշուառութեան վրայ։ Նման անհեթեթութեան, փղշտացի կեղծիքի ո՛չ մէկ կարիք։ Պարոնեան կրնայ մռայլ մարդու մը կեանքը ունեցած ըլլալ։ Բայց իր ծիծաղը ենթակայ չէ ատով արցունքի փոխակերպուելու։ Պարոնեան խնդացած է շատ բնական կերպով մը, քանի որ ծիծաղելին ամենօրեայ իրականութիւն մըն է գրեթէ միշտ։ Նոյնութեամբ այս մտածումները կը պատշաճին Օտեանի կեցուածքին։ Շէն, վաղը չունեցող, վաւերական պոհեմ մըն էր Երուանդ Օտեան, գիտէք, թէ զուրկ էր ծնած եղերականին զգայութենէն։ Բայց նոյն ատեն կեանքին մէջ շատ բան կ՚ենթարկէր ծիծաղի։ Ու խնդացողը իրեն համար բնական էր առօրեային մէջ մանաւանդ [4] ։ Լսած եմ իր պատմումը, որ միշտ զուարթ կողմ մը ունէր։ Ինչ որ պատմելի չէր « Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս » հատորին մէջ, բերանացի կու գար անոր խօսակցութիւնը այլապէս համեմելու։ Այս մանրամասնութիւնները անոր համար՝ վասնզի մարդու մը կեցուածքը միշտ ներսէն կ՚առնէ իր մեծ ուղղութիւնը։ Յետոյ կ՚աւելցնեմ։ Արփիարեանի ծաղրը միշտ նպատակէ մը կու գար ու որոշ արդիւնքի մը կը ձգտէր։ Անոր վիպակներուն մէջ ընտանի տարրը զիջում մըն է ընթերցողներու որոշ խաւի մը, ասոնց ախորժակներուն։ Օտեան եւ Պարոնեան իրենց ծաղրը չեն ծանրաբեռնած ծաղրի մօտիկ, բայց /443/ զայն շեղող դերերով. – խարանում, այս ու այն գոհացումներու ի խնդիր, սրբագրում ՝ ընկերային մեծ թերութեանց, ազգային կեանքի խոշոր վրէպներուն, բարոյացում, որ Վենետիկեան շինարար ընթերցումներուն նուէրն էր մամուլին, ազնուացում բարքերու, ճաշակներում, այնքան սրտառուչ էին, եթէ ոչ ծիծաղելի միամտութեամբ մը փառաբանուած մեր միջին մամուլէն, կրօնական հանդէսներու հովին ընդմէջէն։ Պարոնեանի կենսագրութեան մէջ քահանայապետական սա գիծէ մտահոգութիւններ չեն յիշուիր։ Ան ալ կը խմէր Օտեանի պէս, ձրի, այսինքն խմելո՛ւ հաճոյքին համար եւ ո՛չ թէ մոռնալ աժան–կարապետ իմաստասիրութեան մը խնկարկելով։ Օտեան արդէն չէր հաւատար ո՛չ մէկ սրբութեան։

Կարելի է երկարել հանգիտութեանց այս զուգահեռականը։ Կը կենամ երթալէ աւելի առաջ, վասնզի գրագէտները իրարմէ տարբերելով է, որ կը շահին։ Կ՚աւելցնեմ քանի մը ճշդումներ այս անգամ իրար հերքող յատկանիշներու.

ա. – Օտեանի զարգացումը եւրոպական, իր սերունդին միջին գիծերով, վեր է Պարոնեանէն։ Առաջինին կազմութեան մէջ հիմնական ազդակ՝ Եւրոպան, երկրորդ կարեւոր զսպանակ՝ Պոլիսը։ Ասոնց երկուքէն ալ զուրկ էր Պարոնեան։ Հեգնող գրագէտի մը համար անհրաժե՞շտ՝ զարգացման որոշ մակարդակ մը։ Չեմ պնդեր, որ զարգացումը դեր մը ունէր « Մեծապատիւ մուրացկաններ » ֆանթէզիին յօրինման մէջ։ Բայց առանց այդ զարգացումին՝ անկարելի էին այդ « Նամականի »ները։ Այս պարզ մերձեցումը սակայն հեռահաս եզրակացութիւններու կ՚առաջնորդէ դատողը։ Ու զարգացումը միայն գիրերէն մեր ամբարած ծանօթութեանց աւելի կամ պակաս հաստ մթերք մը չի նշանակեր հոս։ Աշխարհի ճանաչողութիւնը, նոր միջավայրերու շփումները այդ զարգացումը կ՚ընեն աւելի լուրջ ազդակ մը գրական գործի մը մէջ։ Հոս է դերը Օտեանի Եւրոպային։ Ըսի, թէ Պարոնեան Պոլիս չունէր։ Այսինքն անոր պատանութիւնը չէր անցած զգայութիւններու այն հանդէսէն, որոնք մարդը կը յօրինեն, զայն ընելով միջավայրի մը պտուղը։ Ուրիշ ալ տարբերութիւն, Օտեանի հիմնովին հեռու մնալը Մխիթարեան ազդեցութենէն, որ իր ամենէն ձախորդ ձեւով Պարոնեանի պատանութեան օրերուն տիրական էր միջազգային կրթութեան մէջ [5] ։

/444/ բ. – Զարգացման սա երանգը պիտի զօրանայ, անոնց տաղանդները իրարմէ զատելու մէջ հասնելու համար բացառիկ արդիւնքներու։ Կ՚ըսեն, թէ Արիստոֆանը բնագրին մէջ կարդալու համար յունարէն սորված ըլլայ Պարոնեան։ Իրականին մէջ անոր քանի մը տարիները յոյն վարժարանի մը մէջ անցան, որոնք աւելի վերջը կրնային յանգիլ հելլէն երգիծանքի վարպետը ճանչնալու փափաքի մը։ Պարոնեանի իմացականութիւնը կ՚անգիտանայ գրական որակուած մշակոյթը: Վենետիկեան թարգմանութիւններ ու պոլսական օրաթերթերը եղան անոր մտքին սնունդը (Օտեանի մօտ պարագան հակառակն էր)։ Ու այս է թերեւս պատճառը, որ մեր գրականութեան այս մեծ դէմքը ծառայած ըլլայ անոր, առանց գիտնալու, թէ ի՛նչ է ըրածը։ Պարզ ու սիրուն փարատոքս մը չէ ասիկա։ Կը հաւատամ, թէ բարձրագոյն զարգացումը երբեմն իր բարձրագոյն խտութեան ու արժէքին կ՚առաջնորդէ օժտուած ուղեղ մը, ինչպէս, ներհակօրէն, վարկածը կրնայ ճիշդ ալ ըլլալ։ Այս դասաւորումը պատճառ է Պարոնեանի գործին մէջ զօրաւոր պակասի մը։ Անոր ո՛չ մէկ գործը եւրոպական ընկալեալ կաղապարներու ո՛չ իսկ հեռուէն կը մօտենայ։ Մոլիէռ անոր թելադրած է հաւանաբար անոր թատերական փորձերը։ Բայց ահա՛ ողբերգականը։ Ամէն ինչ ունէր այդ էտիրնեցին իր տրամադրութեան տակ – տաղանդ, քոմիքի հզօր զգայարանք, բարքերու թարմ, դեռ չշահագործուած անհուն մթերք, սքանչելի առուգութեամբ, պճլտուն ու տիպար լեզուն (1870–ի առողջ աշխարհաբարը, զոր 1880-ը պիտի լղրճէ այնքան անդիմադրելի թեթեւսոլիկութեամբ), շարժական շնորհներ, կենդանի տրամախօսութիւն։ Արդի՞ւնքը։ Ողորմելի ֆանթեզիներ։ Ո՛չ ոք մտքէն կ՚անցընէ Պարոնեանը դատել իր « Պաղտասար Աղբար »ով, ինչպէս արեւ/445/մտահայ թատերական գրականութեան մէջ մուտք տալ « Թապլէքեար Վարժապետ » անունով շատ ժողովրդական զաւեշտին։ Անշուշտ կաղապար մըն է « Ջոջ »երուն մէջ փորձուածը։ Բայց անյատակ կաղապար մը։ Այդ ութը-տասը էջին վրայ դժուար է միջոց գտնել սպառելու համար մեր ըսելիքներուն մեծ մթերքը։ Ի վերջոյ կէս դարը, մարդոց կեանքէն, կէս դար է, սեղմուելու համար տասը էջերու միջոցին մէջ։ « Մեծապատիւ մուրացկաններ »ը կաղապար ալ չէ։ Այս յիշատակումներուն միտք բանի՞ն։ Այն, որ մեծ տաղանդ մը միս-մինակ չի բաւեր լրացնելու շատ մը պակասներ։ Բայց երբ կ՚աւարտէք Պարոնեանի գործերուն ընթերցումը, դառնագոյն զգացում մը կը տխրեցնէ ձեզ չարաչար։ Ու ասիկա անոր համար, որ Պարոնեանի տաղանդը, ինք իր մէջ, անխառն մեծագոյն տաղանդն է երգիծական։ Հոս պարտաւոր եմ բացատրել տարողութիւնը տարազին։ Գրելու գիտութիւն մը, համալսարանական զարգացում մը, փորձառական շնորհներ բոլորը մէկ ենթակայ են տաղանդին տեսակարար արժէքին, որ ծնունդի հարց մըն է ամէն բանէ առաջ։ Երգիծանքը Պարոնեանի բնական տարրն է, զայն շրջապատող մթնոլորտը, անոր շնչած օդը, եթէ կը ներուի։ Ամէն մէկ տողի մէջ այդ երգիծանքը ինքնաբուխ է, այսինքն չի կրնար չըլլալ։ Ու չէ տուած սպառման փաստ, որքան ատեն որ գրիչ մը կեցած է անոր մատուըներուն մէջ։ Օտեանի հսկայ դէզերէն դուք գիտէք ճիղճ հատորները, ուր այդ երգիծանքը յատակ յօրինէր։ Պարոնեան չունի էջ մը, ուրկէ երգիծանքը չյորդէր ։ Այս հաստատումը, ահա, նկարագիր մըն է։ Որովհետեւ տաղանդը գերազանց փաստն է մեր արժէքներու ցուցակին մէջ, կը հասկցուի, թէ ի՛նչպէս դասաւորելու է զուգակշիռը հեգնողներուն համար։ « Նամականի »ները, « Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս »ին կէսը, « Մանանայ »ն, « Իգնատ Աղա »ն բոլորը մէկ իբրեւ քանակ « Խիկար » մը չեն կրնար հակակշռել։ Իբրեւ որա՞կ։ Հո՛ս ալ խնդիրը դիւրաւ վճռելի չէ։ Եւրոպական զաւեշտին մօտէն տեղեակ, նրբութեանց հետամուտ փափկաճաշակներ դժուար կը հանդուրժեն « Մեծապատիւ մուրացկաններ »ը։ Անոնք խոր հեշտանքով մը կ՚ըմբոշխնեն սակայն « Փրկութեան Բանակ »ին այլապէս մեծապատիւ մուրացկանները։ Իմա՞ստը։ Կա՛յ, անշուշտ։ Պարոնեան–Օտեան կը հակին, ենթակայ են զգացական պատրանքներու։ Անոնց դատաստանը լայն չափով ազդուած է արդիական քովնտի տարրերէ։ Յետոյ կ՚աճապարեն։ Գրական գործերը անպայման պարտաւոր են դիմադրել ժամանակին հակակշիռը ։ Այդ փորձէն յաղթական դուրս կու գայ Պարոնեանի վաստակը։ Կէս դարը վճռական միջոց մըն է /446/ արդէն։ Օտեանի համար այդ փորձը դեռ չէ աւարտած։ Բայց կան ստոյգ տուեալներ, որոնք վճիռը կը թուին նախադրել։ Այսպէս անոր վէպը, գործին մօտ 3/4-ը ընկղմած է անվերադարձ։ Անշուշտ ասիկա բարիք մըն է Օտեանի վարկին, բայց չի դադրիր տարր մը ըլլալէ տաղանդին ալ արժէքէն։ Զուտ երգիծական մթերքէն որքա՞նը, որ պահէր իր ջերմութիւնը եւ այսօր։ Թէեւ կանխահաս է նման զբաղում մը, բայց չէ անօգուտ։ « Մանանայ »ի երեսփոխանները գրեթէ կորսնցուցած են իրենց կարկառը, վերածուելու աստիճան սոսկական կենդանագիրներու։ « Նամականի »ի քոմիքը արդէն իսկ ծաղրանկարային իր ձեւազեղծումը իբր դատապարտութիւն մը պարտաւոր է քարշ տալ։ Ըսի « Չարշըլը »ին մասին իմ մտածումս։ Քրոնիկները չեն կրնար բիւրեղանալ, այնքան քիչ է այդ կտորներուն մէջ իսկական զաւեշտին խմորը։ Ու ասիկա տակաւին փորձի շրջանին կիսուն։ Բայց այս ամէնէն դուրս, ինչ որ Պարոնեանի գործը կը բարձրացնէ անգերազանցելի կշիռի մը, ամբողջութիւնն է ատիկա այն քանի մը պայմաններուն, որոնք այսօր կը զատուին անոր համապատկերէն։

Ասոնցմէ ամենէն էականը, իմ կարծիքով, մթերքն է բարքին, որ Պարոնեանի փշրանքն իսկ կ՚ընէ թանկագին։ Ի՞նչն է պակաս այդ գործին մէջ մեր բարքերէն։ Չեմ կրնար Պարոնեանի վրայ ըսածներս հոս փոխադրել ամբողջովին։ Բաւ է միայն յայտարարել, թէ արեւմտահայ գրականութեան մէջ ան միակն է, որուն գործին յատակը գայ մեր ժողովուրդէն, անոր բոլոր խաւերէն։ Այսպիսով է, որ կը դարմանուի այդ գրականութեան մեծ վրիպանքը մասամբ։ Արեւմտահայ գրական արդիւնքին մէջ հայ բարքերը բաղդատաբար շատ ճիղճ են իբրեւ քանակ։ Պարոնեանին պիտի վիճակուէր փառքը այդ վրիպանքը դարմանելու, որքան որ կարելի էր ատիկա երգիծական ակոսով։ Փոխադրեցէ՛ք հարցը Օտեանի վաստակին դէմ։ Ու դուք գիտէք չափը հայ բարքերուն, որոնք ի վերջոյ ամենէն դիմացկուն տարրը կը կազմեն որեւէ գրական աշխատանքի։ Ո՞ւր է այդ մթերքը։ Վէպերո՞ւն մէջ ։ Բայց դուք գիտեք, թե ինչ անլուրջ, թեթեւ, անհորիզոն թերթօններ են անոնք գրուած՝ միայն ու միայն թուղթ լեցնելու մտահոգութեամբ։ Իր « Նամականի »ներո՞ւն մէջ։ Նման բարքեր մաս չեն կազմեր մեր կեանքին։ Յուշագրութեա՞նց մէջ: Դուք գիտէք, թէ անոնց ամենէն յաջող մասը օտարներու յիմարութիւններուն պատկերացումն է։ « Թատրոն »ներուն մէջ, բացի « Չարշըլը »էն, մնացեալները գրականութեան ալ չեն պատկանիր։ Այս հանգամանքներուն դէմ աւելորդ է երկարաձգել բաղդատութիւնը։ /447/ Պարոնեան մեր մեծագոյն շտեմարան է բարքի տեսակէտէն եւ թերեւս հո՛ս է բանալին իր վարկին արեւելահայոց մօտ, որոնք գրականութիւնը սկիզբէն իսկ ընդունած են շատ աւելի լուրջ բան մը քան Մխիթարեան ռոմանթիզմը, քնարական հեւուքները եւ սարիքը։ Անշուշտ գրագէտի գիտակից աշխատանք մը անհունապէս պիտի արժեւորէր հում այդ մթերքը։ Պարոնեան չէ ունեցած նման մտահոգութիւն մը։ Բայց այնպէս, ինչպէս կը դրուի մեր սեղանին վրայ այսօր իր գործը, ինքնին բաւ է իր անունին ու մեզի։ Օտեանի զաւեշտը մասնաւորուած է, եթէ կը ներուի այսպէս բացատրութիւն մը, դասակարգի մը արտահանումին։– Արփիարեանով ընդհանրացած ինտելիգենտն է նոխազը այդ ծաղրին։ Պարոնեանի ծաղրը ամբողջ հայութիւնն է, այնքան տաղանդը ընդհանրացուցած է տիպարները, հալեցնելով անոնց մէջ մասնակին ։ Յետոյ, դէպի աւելի ընդհանուրը, համամարդկային կաղապարները, Պարոնեան աւելի դիւրաւ ճամբայ ունի, քան Օտեան։ Թարգմանեցէ՛ք երկուքէն ո՛ր կտորը որ կ՚ուզէք։ Միշտ Պարոնեանի մօտ մարդերը պիտի ներկայանան աւելի ընդարձակ յատկանիշներով։

Բարքի սա բարիքէն ետք, երբ առանձնակի նկատի առնենք հեգնող գործարանին կազմութիւնը, մեր նախընտրութիւնը կ՚երթայ Պարոնեանին։ Որակի տեսակէտէն այդ ծաղրը հաստ է անշուշտ, Ժողովուրդը, – ինչպէս կ՚ըսեն գաղիացիք, – մեծ ծիծաղը հասարակ մարդոց ։ Բայց ուժգնութի՞ւնը ։ Խտութի՞ւնը ։ Յորդութի՞ւնը ։ Անակնկա՞լը ։ Տիրականութի՞ւնը ։ Հաղորդականութիւնը: Առողջութի՞ւնը ։ Բնականութի՞ւնը ։ Ծաղրանկարէ զգուշաւորութի՞ւնը ։ Ասիկա թուումն յատկութեանց մը չէ հոս, այլ այդ մեծ ծաղրին գլխաւոր նկարագիրներուն վերլուծումը։ Օտեանի համար, ասոնք չեն դրուիր սեղանի։ Հեգնութեան զգայարանքը Պարոնեանի մօտ մինակ է ու ամբողջ։ Չունինք իրմէ որեւէ էջ, ուրկէ պակսէր այս զգայութիւնը։ Ու նկատի առնուելիք իրողութիւն մըն է ասիկա։ Պարոնեան չի փնտռեր, չի յարդարեր իր նիւթերը։ Անոնք իրեն կը ներկայանան այդ ոլորտին ընդմէջէն, ինչպէս քնարերգակ հոգիի մը համար բոլոր զգայութիւնները կը վերածուին քնարական ապրումներու: Պարոնեանի զգայարանքը մէկ ու մինակ է մնացած, սկիզբէն մինչեւ վերջը։ Ու ինչպէս որ այլապէս հզօր են մէկ գիրքի սպասարկուները, մէկ գաղափարի պաշտպանները, նոյնքան ալ հզօր է Պարոնեանի մօտ սա մէկ հատիկ զգայարանքը։ Սուր է անիկա։ Միշտ երիտասարդ: Ինքնատիպ։ Պարզ: Զօրաւոր: Անկաշառ ու արի ։ Ճկուն ու խոր երբեմն ։

/448/ Օտեանի ոճը անորակ, դասական արձակ մըն էր։ Պարոնեան ոճի վարպետ մը չէ անշուշտ։ Բայց իր լեզուն, ըաի քիչ վերը, արեւմտահայ գրականութեան ամենէն անհեթեթ գործիքն է, առանց չափազանցութեան։ Արփիարեան զիջում ըրած է շուկային արկոյին։ Օտեանը՝ միջազգային բառերուն։ Պարոնեան չէ զիջած նոյնիսկ թրքերէնին, որուն դերը տիրական էր մեր բարքերուն ձաղկումին կամ արտահանումին մէջ։ Անխարդախ, կարելի եղածին չափ մաքուր հայերէն մը [6] անոր գրչին տակ գտած է հեգնութեան այն հսկայ գանձերը, որոնք Պարոնեանի ժառանգութիւնը կազմեցին հայ մշակոյթեն։ Այս պարագան գրական խղճմտութենէ մը անդին կ՚անցնի սակայն ու կու տայ Պարոնեանի դէմքին մեծ գրագէտի լրջութիւն, արժանաւորութիւն։ Ու ինչ բախտ, որ իր սերունդին լաւագոյն աւանդութիւնները ընդունած ըլլայ ան, մերժելով անոր արտայայտութեան մեղքերը, գրաբարով սպառազէն ոճին ոճիրը, ռոմանթիք սլացքները, ինչպէս նաեւ Եղիան վտանգող խաղարկութիւնները։ Ասոնք դատելը, իր ընելիքը իր ամենէն պարզ, ամենէն ուղիղ եղանակով ըսելը հիները մեծ գրագէտի առաջնակարգ տուրք մը կը դաւանէին։ Պատճառ մը չեմ տեսնել այդ հաւատքը այսօր ալ ի զօրու յայտարարելու, հիմա որ մութը, մանուածապատը, բառերու թխոցքը, ձեւի յանդգնութիւնները, լեզուն ջարդուփշուր ընելը, քերականութիւնը արհամարհելը, զարտուղելը վերածուած են մեծ գրագէտի ստորոգելիներուն։ Պարոնեան մեծ գրագէտ մըն է։ Օտեան իր լեզուն յարգող գրագէտ մը, որ ինքզինք ազատագրելու աշխարհ մը չունեցաւ ամրախարիսխ նախապաշարումներու ընդդէմ, պարզելու՝ ոճի հարց մը, այն օրերուն այնքան մեծ իրողութիւն, մոռնալու թերեւս տառապանքով ինչ որ գրագիտութիւն որակուած անհեթեթութիւնները կը յաւակնին սորվեցնել։ « Ծիծաղ եւ Կերբերոս »ի մէջ Պարոնեան տուած է իր հասկացողութեան փաստը, ծաղրանկարի վերածելով այն դալկութիւնները, օդասլացիկ յածումները, որոնց խենթն էին նոյնիսկ ականաւոր քերթողներ։

* * *

/449/ Զուգակշիռ մը չըրի, դասական եղանակով, վասնզի կը խորհիմ, թէ բնական չէ գիրքերու օրենքները փոխադրել կենդանի իրականութիւններու ծոցը, ու գտնել կարծել բաներ, որոնք խնդրական են առնուազն։

Յիսուն տարի ետք այս տողերէն, ենթադրելով, որ տակաւին որեւէ արեւմտահայ գրականութիւնը, երկու գործերը անշուշտ դարձած պիտի ըլլան իրենց անզգած վկայութեանց իմաստին։ Մատենագրութեան պատմագիր մը, կամ քաղաքական մեր յեղաշրջումը, ընկերային մեր զարգացումը համադրել փորձող ընկերաբան մը, երբ պիտի մօտենան այլ գործերուն, պիտի ազդուին անշուշտ իրենց գտած մեծ նիւթերէն, այդ հարցերը լուսաբանող։ Պարոնեան պիտի վերածուի, այդ մարդոց զարմացումին մէջ, պայծառ հանճարի մը փառքին, որ ամենքն ամբողջ չափերով սեւեռած է իր շրջանը։ Սէրվատթէս մը:, Մոլիեռ մ ը, գրականութեանց մէջ մինակ անուններ չեն, այլ յաղաքակրթական յղացքներու ցուցանիշներ։ Պարոնեան պիտի ներկայանայ այլ մարդոց, նման թելադրանքով մը։ Արեւելահայերը իրենց պարզապաշտ հիացումը բացատրած են այդ գործին վրայ, իր շրջանէն ամէն բան թաղելով, օրենքը միայն կոթողելու անգիտակից արդարացում մը բերելով օրէնքին։ Բացի գրագէտէն, անոր մէջ պիտի խանդավառուին բարքերու, աշխարհի, ձգտումներու անհուն մթերքներով։ Օտեանի համար, անոնց զգացումները պիտի չհասնին սա բացարձակութեան։ Անոնք հաճոյքով պիտի հետեւին « Փրկութեան Բանակ »ին, իբրեւ անկնիք հեքիաթի մը, հաճելի համով յեղումով մը, բայց որուն նմանող ապրումներ կը վխտային սա տասնիններորդ դարու երկրորդ կէսէն սկսեալ։ Տեղ մը պատմել եմ այն ահաւոր, անհուն հետաքրքրութիւնը, զոր « Թափառական հրեայ »ն կ՚արթնցնէր ամբողջ աշխարհի, ասոր ամենէն բարձր դասակարգերուն մէջ։ Եւ սակայն գրականութեան պատմութիւնը կ՚անգիտանայ այսօր անունը այդ գործին։ Յիսուն տարի ետք, նոյն խուզարկուները պիտի սիրեն « Նամականի »ն, ուր տիպարի մը ստուերը կը դղրդայ, բայց մարմին չի դառնար։ Պիտի հաճոյքով ճաշակեն իմացական այդ սաթիրը, բայց պիտի չծածկեն իրենց փափաքը աւելի կեանք, աւելի դէպք, աւելի գործողութիւն, աւելի կացութիւն, աւելի ցեղային գիծեր գտնելու։

Զուգակշիռը այդ մարդոց կը ձգեմ։