Խոնարհները

ԳՈԼՈՆ

Ա

Կէօպէնտի ճամբուն վրայ լեռը կը կիսուի. բազուկ մը՝ հաստ եւ ուղղաձիգ, կը քաշուի դէպի վեր խոշորցող հսկայի մը պէս ինքնիր վրայ թանձրանալով։ Կէշէնին ներքին, Երեք–Աղբար բլուրներուն շրջապատին մէջ Ծմակը կը փռուի։

Ծմակ կ’ըսեն բլուրներու փէշին փաթթուած պզտիկ հարթ գետիններուն։

Երեք–Աղբար բլուրները երեք բուրգերու պէս իրար ետեւէ շարուած են, հնգանկիւն կտրուածքով, ձեւի երկրաչափական ճշդութիւնով։ Գաճաճ թուփեր անոնց երեսին վրայ միօրինակ բարձրութեամբ իրար կը գրկեն, իրարու կը մտնեն ստեղծելով ալեձեւ հոծ կանանչ մը ուր ոչ մէկ գոյն կու գայ դուրսէն խատուտիկութիւններ առաջ բերելու։

Հոդ, երկրորդ բլուրին ճիշդ ոտքին է Գոլոյին արտը։

Գեղի ճամբաները նոյն տպաւորութիւնը չեն ոտք հաներ գեղացուն հոգիին մէջ։ Ան, բանուորը լքուած սիրտով կ’իջնայ Նոր–Ճամբան, որ գեղի վարի դին կը փռուի բլուրի մը փորին։ Ծովուն ճամբան տխուր է իր փոշիովը, կառքերուն աղմուկովը։ Քաղաք կ’իջնայ ան ու հոգը, ցաւը, յոգնութիւնը անպակաս չեն քաղաք գացողին համար։

Կայ լերան ճամբան, ճերմակ՝ ամառ ձմեռ, ցցուած ու ահարկու ապառաժներով ալեկոծ, ոսկորուտ կռնակով։ Փայտուորները էշ կը քաշեն հոնկէ. քանիներու մեռելը եկած է սարով փըրըշակ ճամբէն։

Լեռներուն մէջ Հայ գեղացին ե՞րբ չէ վախցեր ու մեռեր։

Կողմնակի ճամբաները իրենց նիհար իրանովը խորհրդաւոր դող մը կուտան, փախուստի անցքեր են անոնք։

Ծմակի ճամբան, ընդհակառակն, հաճոյքի ճամբան է։ Ճամբան է ան քիչ գործ ունեցողներուն. անոնց՝ որոնք օտարի հողին վրայ չեն երթար տապկըւելու, անոնց՝ որոնց շտեմարաններէն ցորենը կը յորդի ու կատոզներուն մէջ ձիթապտուղը կը հանգչի։

Ապրիլի կէսէն ետք միայն այն ճամբան կեանքին կը բացուի։ Անկէ առաջ եթէ Գոլոն ալ չըլլայ, մամուկները մետաքսով կը ծածկեն երկու եզրերը։ Միշտ թացուկ, առանց փոշիի, շարունակ զով ճամբէկ մըն է ան։ Մինչեւ բլուրները երեք տեղ ջուր կը հանէ անցորդին, շուքերը, համով ու հոտով, երբեք չեն պզտիկնար, մինակ օրհարսակին կտոր մը կը խորունկնան, կը հաստընան գիրցող կնկան մը պէս, պահելով սակայն իրենց փափուկ պայծառութիւնը։

Հոնկէ տաւար չ՚անցնիր։ Գոլոյին էշն ու ուլը իրար ճիտ իյնալէն կանանչ մրտենիները հրելէն հրմշտկելէն կուգան, կ’երթան մինակուկ։ Վաղահաս թիթեռներ շուքէ կը թռին, ատեն ատեն կաքաւներու ոստոստուն կարմիր տոտիկները խաչ կը փորեն թարմ ու կակուղ աւազին վրայ։

Ճամբան կ’անուշնայ, շատ կաղուորնայ վերերը, բլուրներուն մօտիկ։ Այդ տեղուանքը խոտերը իրենց գոյն գոյն գլուխներով շղւուն աղջիկներու  պէս  կը ծռին քիչ մը, կը քսուին  երեսիդ, համբոյրի փափկութիւն մը պտտցնելով միսերուդ վրայ։ Երբեմն, բացուտքի մը մօտ բարի կաղնի մը գլուխը քաշած կ’երկննայ վեր, կամ երգող աղբիւրի մը վրայ մեծփոր սօսի մը աստղաձեւ շուքեր կը խաղցնէ։

Օ՜խ, ատ ճամբան։ Գոլոն գիտէ անոր համը։

Առտուանց կանուխ, երբ դեռ շաղը խոտերուն մազերն ի վեր արծաթ, ոսկի հիւլեններ կը շարէ, Գոլոն էշը առջին փաթթած կը քալէ։ Ճամբուն կռնակը այնքան կակուղ է, որ քայլերու աղմուկը փսփսուքի մը պէս կ’իյնայ շուրջի կակաչներու ականջին։

Իշուն վրայ կախ է հէպիկէն։ Ու ուլը, ճակտին վրա ձիւնէ գագառով, խաղալէն կու գայ Գոլոյին քսուելու, իշուն ճամբան կը կտրէ, մերթ պտտիկ ակռաններով կը ծալէ վայրի որթէ բարակ ընձիւղ մը։ Գոլոյին սիկարէն հարուստ մուխ մըն ալ ճերմկնալէն, կապուտնալէն կը թաւալի եզերքի վարդենիներուն գիրկը։

Առաջին բլուրին առջեւ գետինը թաց է միշտ, բլուրին երկու քովերէն Կէօշէնն ու Գաբիկանց–Սարը կ’երկննան դեպ հեռուները։ Առանց ձոր մը ըլլալու  այդ հարթավայրը ջուրոտ  գետին մըն է։ Մայիսի մէջ, երբ հողերն ալ մաքիներուն նման կաթովնան, այդ տեղին վրայ կը բացուին հազար ու մէկ աչքեր, բարակ ու աննշմարելի թարթիչներու տակէն։ Ու թաց հողին վրայ ծաղիկներու խոտերը իրար անցած՝ կ’արիւնին ու կը ձիւնոտին, կը դեղնին ու կը կապուտնան։

Ծմակին ճամբան բլուրին կուշտովը դառնալէն կ’երթայ հասնիլ Գոլոյին արտը։

Բ

Գոլոն իր արտը կը սիրէ հոգուն տանը պէս։ Անիկա բացած է այդ խոպանը շատ առաջ, երբ գեղը հիմկու կէսին չափ ալ չկար։ Իր պատմութեան եթէ հաւատք տրուի, հայրը պորտին կապը հոն թաղած է։

Ու իրաւ ալ եօթանասուն տարեկան ծեր մը ըլլալով մէկտեղ, Գոլոն տակաւին գեղը չի կրնար նստիլ։ Ամէն օր մութնուլուսին իր փէտատովն ու իր էշով հոն է ան։ Մինչեւ արեւը լաւ մը կործի առաջին բլուրին սուր գագաթէն ան կը պտտի իր կանաչեղէններուն մէջ, միշտ ընելիք մը գտնելով։ Լոլիկներուն քով փայտէ նեցուկներ կը հաստատէ, անանուխներու տակի հողը կը քրքրէ, ազատքեղներուն թոփիկ գլուխները կը շոյէ։

Դդումներուն վրայ կզկտած ատեն աչքերը կ’անուշնան՝ անոնց ծաղիկի մեղրի չափ աղուոր գոյնէն։ Սոխերուն սուր սլաքները հպարտութիւն մը, անհասկանալի վստահութիւն մը կը բանան իր ներսիդին։ Սիսեռներուն կտրտուած թաւիշը փափկութիւն մը կ’արթնցնէ իր չորուկ ափերուն մէջ։ Լուբիաններուն արիւնէ ծաղիկները կեանքի համ մը, վայրենի գեղեցկութիւն  մը կը թելադրեն անոր ծեր, փլած հոգին։

Բանջարանոցը պատուած է թթենիի պարտէզէն թանձր, ինքնահիւս ցանկով մը, որ մեր լեռներուն էն անսիրտ դժնիկներէն է գոյացած։ Ծերունիին յարատեւ խնամքներուն շնորհիւ փուշերը կրցած են միանալ քով քովի այնքան խիտ որ մուկերն անգամ չեն յաջողիր թափանցել անոնց սպառազէն ցանցէն։

Բանջարանոցէն վեր կը տեսնես թութի պարտէզը։ Շատ չէ տարածութիւնը, լայնքին յիսուն, երկայնքին ութսուն թութ միայն։ Ծառերը բոլորն ալ մէկ օր տնկուած, ամէն տարի պատուաստուած, հաւասարապէս  խնամուած  ու  փայփայուած  են։ Անոնց բուները մատղաշ աղջիկի զիստերուն նման ճերմակ են ու լեցուն, ու վերէն նայուած ատեն իրարու վրայ թաւալող ճիւղերը լճի մը ալիքներուն պատկերը կը բերեն աչքի։

Գոլոն է՛ն շատը հոն կ’անցընէ իր ժամանակը։ Ձմեռը, երբ վրայէն չի գար, գեղացիք սրճարաններուն մէջ մուխոտ ու հատած թուղթերու վրայ ժամեր կը սպաննեն։ Գոլոն իր փէտատով կտորիկ–կտորիկ կը կործէ հողը (բահը խորշուկ ընելուն սիրած չէ պարտէզին մէջ խոթել) այնքան մանր կը փրցնէ հողին կոշտը, որ ան արդէն փէտատին բերնին վրայ կը հալի, մոխիր կը դառնայ։ Տարիին մէջ չորս–հինգ հեղ վերէն վար կը դարձնէ լման պարտէզը միշտ ծայրայեղ զգուշութիւնով։ Թութերուն արմատները վրայէն կը գուշակէ ու երբեք կտրած չէ փարթ մը (թութի թաղուած արմատ)։ Այդ պարտէզին մէջ տարիներէ ի վեր խոտ չի բուսնիր, առ առաւելն մէկ իրիկուան  մէջ ժմնող գէլու  սոխերը կը համարձակին իրենց պզտիկ ագին հողէն դուրս հանելու։

Պարտէզէն վեր ցորենի արտն է։ Երկու քելէ հատ կը նետէ հոն Գոլոն։ Ցորենին արտը բլուրին մէջ մտած է, ու ամէն տարի կը շարունակէ բարձրանալ։ Պարապ եղած ատենը կը փորձէ ծերը, իր ձեռքով, բլուրէն ուտելով։

Ցորենի արտին եւ պարտէզին մէջտեղ աղբիւրին մօտ կայ Գալոյին հիւղակը։ Ու երկու քովերէն լեռները վեր կը քաշուին խոժառնալով։ Քարերը քէն ըրած հսկաներու նման կը կոշկոռնան անոնց երեսին վրայ։ Մռայլ մամուռով մը պատնեւորած ապառաժները սուրնալով, ուռելով, լայննալով վայրի սարսափ մը կը գամեն այդ կողերուն վրայ։ Սիրտը սեղմող, խղդող զգայնութիւն մը աչքերէդ կը կախուի իր հոգիին մէջ։ Ու գլուխդ չդառնալու համար կը ստիպուիս հանդարտ ու կանանչ բլուրներուն դին նետել ջրոտած աչքերդ։

Ու բլուրները իրենց գողտրիկ անունով աւանդութիւնն ունին իրենց։ Գոլոն գիտէ ու կը պատմէ, թէ ինչպէս շինուած են անոնք։

Գ

 

Ապրիլը հատնելու վրայ է ա՛լ։ Գեղին մէջ ամէն տան առջեւ կը տեսնես բուծարաններ կոշտ ու խարխուլ, որոնք պատերուն կռթնած՝ հազիւ կրնան ոտքի կենալ, կնիկները սոթտուած, պատուհան ու ջարտախ կը մաքրեն, ուրիշները երկայն կուժերով ջուր կը բերեն։ Խոնաւութիւն մը, ընդհանուր անհամութիւն մը կը թափի փողոցները, ուր աղտոտ ջուրերը պզտիկ կոյտեր կը ձեւացնեն։

Շերամի համար նախապատրաստութիւն է եղածը։ Տանը պատուաւոր սենեակները կը մերկանան իրենց հանդերձանքէն, գետինները կիրի ջուրով կը լոգնան, ծխաններէն մուխերը հարուստ–հարուստ կը պոռթկան։

Գոլոյին տունը միայն չի մասնակցիր այս եռուզեռին։

Գերեզմերի ճամբուն վրայ մէկ յարկով տնակ մըն է ծերուկին բնակարանը։ Շաղախը թափելուն համար պատերը վիրաւորուած են ու բացուածքներէն կը տեսնուի կաղինի ոստէ հիւսուած ցանցը, ճերմկած անձրեւէն ու արեւէն, օձի ոսկորի պէս փայլուն դառնալով։ Պատուհանները կոյր աչքերու պէս ներսի մութին վրայ կը բացուին լերկ ու տխուր։ Գոլոն իր ձեռքով շինած է այդ տունը երիտասարդ եղած օրերուն։

Անկէ անդին ինչեր են անցեր։ Բայց հոգ չէ, Աստուած կու տայ, Աստուած կ’առնէ, փառք Անոր։

Բակին կէսը ախոռ է ըրած։ Քանի մը տարի առաջ ալ ջարտախն ալ կիսած էր, երբ տղեկը ողջ էր։ Բայց Աստուած այդպէս է կամեցեր, հիմա քակուած է հարսին սենեակն ալ։

Ջարտախին վարի ծայրը եւ ծովուն երեսը կը տեսնես լայն օճախ մը, որուն շուրջը միշտ տեղ ունին կատուէն ու պզտիկներէն զատ, ջուրին փարչը, աղին գուշը, պտուկը եւ դգալանոցը։

Ու ծերունին երբ Ծմակը չէ, միշտ օճախին դուռն է, հաւաքած իր թոռները, որոնցէն մեծը տասը տարուան չկայ։

Ծերունին այս տարի շատ ինկած է։ Երեք ձմեռ կ’ընէ, հոգին տուաւ իր կնիկը, Մարթա մայրը։ Հերու իր տղան թաղեց, քիչ ետքն ալ հարսը ղրկեց անոր ետեւէն։ Ու թոռներուն հոգը, հողքերուն ցաւը, պարտէզին խնամքը իրեն մնաց։

Ի՜նչ աղուոր էին, երբ կնիկը ողջ էր։

Ձմեռը հիմակուան ախոռին տեղը կ’իջնային իրենք, էրիկ-էրիկ։ Տաքուկ, շատ տաքուկ կ’ըլլար։ Դուրսը, գերեզմանին դիէն, ձիւնալից հովը կը պոռար կատղած շան նման։ Իրենք անկողնին մէջ աւելի իրար կը մտնէին, քիչ անդին իշուկն ալ իր ակռաններուն միօրինակ սղոցովը օրօր կը կարդար անոնց վրայ։ Ու ախոռին մութը կը լուսնար իրենց համար։ Իրար փակած միսերուն տաքութենէն տեսնուող լոյսերը կը ծնէին քուլայ–քուլայ, ու անոնք իրարու սիրտ կը տեսնէին բացուած գիրքի մը պէս։

Ամառն ալ կիսուած  ջարտախէն  ասդին, սանդուխին  գլխիկը կը փռուէր անոնց սեղանը։

Ի՜նչ աղուոր էին, երբ կնիկը չէր մեռած։

Մարթան, ողորմած հոգին, առտուան ժամէն ետքը տան գործերը կը լմնցնէր, թոռնիկը կ’առնէր առջին, կը պագնէր, կը շոյէր, կ’ուտէր երեսները, ետքը մեղրի պէս անուշ օրօրներով կը քնացնէր զայն։

Ու  ինք միշտ էշը առջին փառք տուած  կ’երթար Ծմակը, բանելէ աւելի ապրելու։

Տղան տունը կը պահէր՝ դրացի գեղերը եղ ու քացախ ծախելով։ Խնդալիք չունի եղեր։

Ուրախ տունը քիչ–քիչ կորսնցուց իր շէնութիւնը։ Իր ներքինին հետ արտաքին տեսքն էլ խախտեցաւ, ցաւոտ դարձաւ։ Սեւ կապող կնկան մը պէս առէքներուն վրայ սուգը նստեցաւ, տեղաւորուեցաւ, ամաններէն պէրէքթը թռաւ, տարուէ տարի հացին տախտակին վրայ հացն ալ պակսիլ սորվեցաւ։

Ու հիմա Գոլոն արտ կ’երթայ ցամաք հացով։ Ամառը իր բանջարանոցին արդիւնքովը պիտի ապրի ան։ Սոխն ու սխտորը փունջ կապած հատով պիտի ծախէ դրացիներուն։ Օր մը եղով, օր մը անպակ (ցամաք ըսել է) պիտի հասնին ձմեռ։ Այդ օրերուն ալ դէմ կու գայ խոզակը։

Այս պզտիկ, շատ համեստ աղբիւրներուն մէջ պզտիկ մըն ալ կաթէ կը շահի, մեծ թոռնիկին՝ Նազլուին, քրտինքն է ան, մանարանէ վաստկուած օրական քառասուն փարան։

Այս դրամը կը հասնի տան արտասովոր պէտքերուն։ Աղը, քարիւղը, դերձանը, երբեմն Բարեկենդաններուն խաղ մը, լեարդ մը կը գնուին պզտիկին դրամով։

Այսպէս էր ապրած ան անցած տարի։

Այս տարի Ապրիլը գէշ կը բացուի անոր համար։ Նազլուն գործի չ՚երթար։ Դող մը, փըրըշակ մըն ալ մտեր է պզտիկին ոսկորներուն մէջ։ Երկու օրը հեղ մը իրար կը ծեծէ զանոնք։ Օճախին քովէն չի ծալուիր խեղճին վերմակը։ Նուռի պէս աղջիկը թթուն դրուած վարդ է դարձեր։

. . .

Եւ ուրիշները շերամները կը բանան։

Բոլոր տուներուն փողոց նայող սենեակները յանկարծ կը լրջանան, հաստ-հաստ, ճերմակ-ճերմակ վարագոյրները պատուհանները կը ծանրացնեն։

– Մուկի դեղ է, առնէտ կը պառկեցնէ։

Նորգեղցի մըն է, որ զռացող ձայնով մը իրար կ’անցընէ փողոցները. Գոլոն երբ լսէ այդ աղաղակը.

– Փառք Աստուծոյ, նորէն հասանք աս օրերուն, – ըսելով մուխոտած հունտի տոպրակներ ձեռք կ’առնէ կախուած տեղէն, մաքուր ծրարներու մէջ պարպելէ ետք կը կախէ օճախին մօտիկ։

Այդ օրէն, կերակուրը բակը կ’եփի ալ։ Թեզանները ախոռը կը կրուին։ Օճախին մէջ Ծմակի արտէն հանուած արմատի կոճղեր իրարու վրայ կը շարուին, դեղին երակ մը, հալած ոսկիի պէս անուշ, կը նստի վարդերուն տակը։ Պատուհանները արդէն վալաներով ամրացած՝ դուրսէն ցուրտ չեն թող տար։ Տանիքին վրայէն, հաճիպադանի մը կլոր շրջապատէն խորշած, մութ լոյս մը կ’իյնայ ջարտախին վրայ, որու տախտակներուն ճեղքերը քուրջերով խփուած են։

Օճախին բաւական մօտ բուծարանի մը վրայ փռուած է հինաւուրց խսիրը։

Երբ ծրարին մէջ կապոյտ հունտերը ճերմկին ու մէկ երեսին փոսնայ, նշան է, թէ հունտերը ելլելու վրայ են ալ։ Անմիջապէս ծրարները կը տարածուին խսիրին վրայ, ու խոտեր կը շարուին ծրարներու վրայ։ Ու քիչ վերջը պզտիկ, մրջիւնէն ալ պզտիկ սեփսեւ որդեր շարան–շարան կը քակուին, կը բխին ճերմակ ծրարէն ու կը սփռուին շիւղերուն վրայ։

Կնկան մը փափուկ մատները զգուշութեամբ կ’առնեն այդ կանանչ ճիւղերը եւ կը դնեն քիչ անդին պատրաստուած ուրիշ բուծարանի մը վրայ։ Երբ ծրարին մէջ որդերը հատնին, տանտիկինը երկու բուռ թութի տերեւ կը մանրէ ու կը ցանէ որդերուն վրայ։

Առաջին օրը ոչինչ կ’երեւայ։ Հունտ առնելու համար օգնութեան եկող դրացին՝

– Խամբուլ-խամբուլ  ըլլայ, ըսելով քաշելէն  վերջը Գոլոն կը մտնէ ներս, կիսամութ սենեակին մէջ ոչինչ կրնան տեսնել իր աչքերը, յետոյ իր թոռնիկը կ’անցնի գործի։

Շերամի եղանակը շարունակական աշխատանքի շրջանն է գեղացիին։ Աքաղաղէն եւ ուլէն զատ տան բոլոր հոգեւորներն ալ իրենց բաժինը կը բերեն ընդհանուր գործին, կատուները մեծ աշխուժով առէքէ առէք կը ցատկեն մուկ հալածելով։ Էշը իրիկուն–առտու կ’երթայ տեւեւ բերելու։ Հաւերը իրենց վառեակները մեծցնելով կը զբաղին։ Գոլոն նոր չի բռներ շերամ։ Ան խոզակ է ծախած օխան ոսկի մը եղած ատեն իսկ։ Ան օրէն  ասդին շատ բաներ փոխուեցան, տիւլ–տիւլ (մանրագէտ) ելաւ մէջտեղ։ Գիները իջան ու իջան։

Միշտ տերեւ բերողը Գոլոն է։ Տղան ողջ եղած ատենն ալ, հիմա ալ։ Բայց այն օրերու սրտի թեթեւութիւնը ուր է հիմա։ Հոգին կը մեծնար, երբ Ծմակի հոտոտ ճամբան իյնար։ Հիմա, մէջքը ծուռ, ականջներն անգամ կախ, տքալէն  կը քալէ  Գոլոն այդ հաճոյքի ճամբէն։ Երբ պարտէզ հասնի, կը ստիպուի խոշոր շունչ մը քաշել, իրեն այնպէս կու գայ, որ օդէն բան մը կը պակսի ներսը երթալու։

Թթենիները նոր թեւաւորած իր հոգին կը կանչցնեն քիչ մը։ Բանջարանոցին ուշ հասնող մասերուն մէջ գարունին շունչը շարժում է բերած։ Աննուխներն ու սամիթները պուտ–պուտ ծլիլ են առեր։ Հիւղակին բերանուկը, տափակ քարի մը վրայ Գոլո կը փռէ իր խարխլած չուխան, սիկար մը ամբողջ կը ծծէ, մինչեւ որ կրակը գայ տաքցնել իր շրթները։ Մուխը կը քամուի անոր պեխերուն մէջէն, դէպի վար կը գլլի, մօրուքն ի վար։

Երկրորդ սիկարին հետ, որ անպատճառ պէտք է առաջինէն վառի, Գոլոն կը տարուի մտմտուքի։ Մտմտուք, որքան կ’ուզես սա մերէթ գեղին մէջ։ Հայու գեղ մը մտիր, ամէն բան թաղուած պիտի գտնես մռայլ մտմտուքի մը մէջ։

Ու կը մտմտայ ծերունին։

Ալ ոտքին ներբանը կակուղցեր է, իրանին բեռան տակ իրեն այնպէս կու գայ, որ իր ոտքերը կը տափակնան, անոնց միսերը երկու կողմ կը տարածուին, փէտատին վրայ մատները կը փակին, փորած ժամանակ արեւին մէջ նշան ըրած տեղուանքը չի հասնիր։ Կը կռահէ, թէ իր մէջը բաներ մը կը փլին, փլեր են առջի տարիներուն, ու վաղը միւս օր ով գիտէ ինչե՜ր պիտի փլին։

Կը մտմտայ ծերունին։ Իր ոսկորներուն ճաթռտուքը հոգովը կը լսէ։ Աչքերուն ուժը քիչ–քիչ կը թռի, դիմացի սարսափելի քարերուն սպառնալիքը հիմա տարտամ քողով մը փափկացած կը թուի։ Չամիչի թոռմածութիւն մը աչքերէն ելլելով կը տարածուի ամէն բանի վրայ, ու տերեւներուն թարմ կանանչը, փոխանակ աչքերը անուշցընելու, անորոշ, նոր դրուագներու տպաւորութիւն մը կը ձգէ վրան։

Կը մտմտայ ծերունին։

Այս ամառ ալ հոգին խածնելէն, իյնալէն–ելլելէն, պիտի կրնայ մինչեւ հոն գալ։ Մինչեւ որ աշունի պաղերը տան քիւերէն կախուին, պիտի պահէ  տունը,  այդչափ  ուժ  կը զգայ իր մէջ։ Բայց ձմեռուան ցուրտին դէ՞մ պիտի տայ իր կուրծքը, ասիկա տարակուսելի է, ու մանաւանդ աչքերը քիչ–քիչ պիտի չհասկնա՞ն, կողերը պիտի չգիտնա՞ն, ճուռպը, աչքի ակին վրայ բուսնող մազերը պիտի չթաղե՞ն աշխարհքին լոյսը իր թարթիչներուն վրայ։

Կը մտմտայ ծերունին։

Նազլուն հիւանդ է, Նազլուն թոռմած է։ Ո՜վ գիտէ, անտէր մնալիք դողը անոր ոսկորներուն մէջ իլիկ պիտի թողու։ Ու կծիկէ քակուածի պէս սարսուռները հատիկ–հատիկ կը տնկուին իր մէջ ու կը պոռան իր երեւակայութեան առջեւ։ Գերեզմաները կ’ողջուննան անոր մտքին մէջ, տղան, կնիկը, հարսը իրենց պատնուած ճերմակութեան մէջ կը բուսնին հողքերէն։ Տխուր, յուսահատի դառնութիւն մը ծովու պէս կը լայննայ, կը փոսնայ անոր դիմաց։

Ու այս ոտքի ելած ցաւերուն դէմ կու լայ ծերունին։ Յիշատակին մէջէն ցաւը կը բարկանայ, կ’ազնուանայ։ Շատ եկող ձիւնէն վերջ կամաց–կամաց ինկող տարափի մը պէս արցունքը կը կաթէ այդ չարչարանքներուն վրայ։ Ու այդ արցունքը յստակ, մաքուր աչքերէ, կնկան աչքերէ բխող, հատիկ–հատիկ կլորցող, աղուոր ըսելու չափ անուշ արցունքը չէ։ Ոչ, ծերուկին ալեկոծ աչքերէն դժուարութեամբ հաւաքուած արցունքը գլլած տեղը կը վառէ։ Քիթին ծայրէն մզմզալով ու այրելով ցաւը կը կաթի, ցաւը ծերութեան, աղքատութեան, ցաւը անցած մեռելներուն։

Արեւը Գագալոժ–Քարին շուքերը լուսցուց։ Աշխատելու ատեն է։

Մայիսի խոնաւութիւն մը պարտէզին մէջ նստեր է։ Ալիւր դարձած հողին վրայ պզտիկ, շատ պզտիկ, փրփուրի ձեւով ջուրի պղպջակներ պահ–պահ կը փայլին, երբ թթենիին ճիւղերէն կտոր մը արեւ կաթի։

Ծերունին հազիւ կը նշմարէ այդ ծիածանումները։ Կը զարմանայ իր պղտոր նայուածքին վրայ։ Հասկնալու համար այդ ցոլքերուն պատճառը կը ծռի գետին, այնքան որ քիթը հողին մէջ իր կաղապարը կը փորէ։ Հողին հոտը սակայն կը քալէ իր ներսը, անծանօթ պաղ մը քաշելով ետեւէն։

Մինչեւ էտինք ան կը բանի։ Իրիկուան դի պզտիկ սղոցը ձեռքը կը մտնէ պարտէզին մէջ, գուրգուրանքով կը հաւաքէ թութերուն վրայէն տկար, նիհարիկ ծիլերը։ Ծառերուն իրանը կը շոյէ վերէն վար, ոստերուն տակը կը մաքրէ։ Այս աշխատանքը արարողութեան մը ծանրութիւնն ունի Գոլոյի համար։ Երբ մաքրուած ծառերուն նայիս՝ կ’ուրախանաս անոնց համաչափ պարոյրին։ Նոյն հասակով աղջիկներու պէս անոնք կեցած են քով քովի։

Այս փետտուած տերեւները խնամքով կը տեղաւորէ ան մաքուր լաթի մը մէջ, որ տերեւի լաթ կ’ըսուի։

Իրիկունը իջնելու վրայ է։ Արեւը ոստերու գանգուրներուն վրայ հատնելու մօտ է ալ։ Բլուրներուն վրայ քաղքցիի կարմիր մը կը նօսրանայ, կ’անուշնայ, ցերեկուան տաքը Ծմակին մէջէն կը փախի եւ աշխատող ճակատը յայտնապէս կը զգայ պաղ հովին սառիլը ձորն ի վար։

Քիչ ետքը, իշուկը առջին, հէպիկէն լեցուած սոխով ու բանջարով՝ Գոլոն կ’իջնայ Ծմակին ճամբան։

Շերամի այս ատեններուն Մայիսի այս համը հանելու համար հարուստները Ծմակի ճամբան հաճոյքի սեղաններ կը սարքեն։ Աղբիւրներուն գլուխը գառներուն ճերմակ միսը կը խնդայ անցորդին։ Կրակին վրայէն բոցը մուխի նուրբ, նիհար քուլաներ կը կծկէ։ Գուռին մէջ օղիին շիշը կաթ կը դառնայ։

– Գոլօ, երկու գլուխ սոխ տուր։

– Մարդ, (ուրիշ պիտակ մը) ճիգ մը աննուխ տուր։

– Խոմիտ, (ուրիշ պիտակ մը) բուռ մը քէրէվիզ տուր։

Կու տայ բոլոր ուզողներուն։ Որը տասնոց մը կը նետէ, որը չի նետեր։ Բայց ծերունին միսերուն ճենճէն, օղիին բուրումէն կաւրուի։ Պէտք է շուտ անցնիլ այդ տեղերէն։ Ուրախութիւն մը տեսնելը երկու չարչարանքի պատրաստուիլ ըսել է։

Տունը։ Նազլուն օճախին դուռն է նորէն։ Տերեւ կտրելու ատեն իսկ չունի։ Ծերունին կը մանրէ թութի տերեւները, դողացող ձեռքով մը կը նետէ շերամներուն վրայ, մինչ իր պզտիկ թոռները իր ոտքերուն կը պլլուին լալով, խնդալով։

Ու շերամները կը մեծնան։ Ուրիշներ ութ օր որդերուն ներքեւ կը փոխեն, օրը մինչեւ  ութ  ժամ կեր կու  տան։ Գոլոն ատանկ բան մը ըրած ու չ՛ըներ։ Մինչեւ մեծ քունէն արթննալը, նոյն խսիրին վրայ կը մնան շերամները, օրը երեք հեղէն աւելի կեր տալն ալ խենթութիւն է։

– Մեղա՜յ, Տէ՛ր Աստուած, չեն ուտեր, օղու՛լ, կը կոխկռտեն, վրան կ’ելլան, կը նստին, մեղք չէ՞ տերեւին։

Կ’ըսէ Գոլոն ամէն անգամ, որ Նազլուն շերամները առաջ քշելու համար կը թախանձէ իր հայրը ժումը շատցնելու։

Աշխատութեան ծայրայեղ ամիս ըլլալով հանդերձ, Մայիսը գերազանցապէս աղքատութեան ամիս է։ Վաշխառուները Զատկէն ետքը դրամ փոխ չեն տար, ուտելիքը կը սղի, գործին առատութեան պատճառով աւուրչէքը կը բարձրանայ։ Ամբարները կը պարպուին, քիւփերուն տակը թիզ մը եղ չի մնար, ալիւրը երթալով կրակի գին կ’ըլլայ։ Եթէ իլիկ ձուկն ալ չըլլայ՝ անօթի մարդ կը ջարդուի։

Կեանքի այս պայմանները ամէնէն  շատ կ’ազդեն Գոլոյին տան վրայ։ Զատկէն ասդին Թուրի մը ալիւր ճարած էր։ Բայց տղայ են, խելքերնին չի հասնիր, կէս-հացը կ’առնեն փողոց կ’իջնան, ասիանի, շուներն ու բադերը, կը ճանկեն տղոց ձեռքէն։ Այս պայմաններուն տակ հա՞ց դէմ կու տայ։

Ու անօթութիւնը օրէ օր աւելի կը համարձակի տան բոլորը դառնալու։ Սակայն վախերը հետզհետէ յաճախադէպ կը դառնան, ու ծերունին տխուր է շատ։ Իր հացը երբեք չէր պակսած։ Հարուստ մը չէր եղած ան, բայց ոչ մէկ ատեն օտարին ափը նայելու դժբախտութիւնը չէր հանդուրժած։ Սրճարան չէր երթար, երկու ամիսը անգամ մը սափրիչին կը մօտենար, ուլերն ու այծերը ինք կ’արծէր։

Աւելորդ տասնոց մը չվատնելուն, քիչով ապրող մը ըլլալուն՝ չէր ճանչցած գռեհիկ թշուառութիւնը այն պարտկաններուն, որոնք Կիրակիները տուներնին կը գամուին, առնելիքուորներու լեզուէն փախչելով։ Օր մը օրանց չէր կանչուած ան հարկահանին քով։

Բայց այդ օրերը անցան, ինչպէս անցան աւելի աղուոր օրերը ծերունիին...

Հիմա իր ամբողջ յոյսը ըլլալիք  խոզակին վրայ է։ Սատանային ականջը խուլ, տակաւին խաբուած չէ այդ բերքէն։

Իրիկունները, տերեւին ծրարը իշուկէն գետին առնելէ ետք, հակառակ կոտրած ոտքերուն, վեր կ’ելլէ, աչքէ կ’անցընէ խսիրները, որդերը օր օրի կը մեծնան, ալ աղուոր մը ճերմկցեր են, ոտքերնին կ’երեւնայ, գլուխնին կ’երերցնեն։ Օճախի անուշ կրակը մեղմ բարեխառնութեամբ մը կը լեցնէ միջոցը, խսիրն ու չորցած տերեւներուն հոտը ծերունիին շատ համով կու գայ։ Ու ամէն գիշեր, երտերը (թեզան) շտկելէ ետքը, ծերունին կը շտկի դէպի վար, սանդուխին գլուխը կտոր մը կանգ կ’առնէ, ձեռքերը վեր բաներ մը կը փսփսայ, շրթունքները ու խոշոր մօրուքը կ’երերան։ Կուրծքին տակ խուսափուկ ու խեղդուկ ձայնի կտորներ կ’ոլորուին, ետքը հանգչած սիրով կ’երթայ երկննալ թոռներուն քով, որոնք, ոտքերնին իրար խառնած, երես երեսի տաքուկ կը քնանան։

Դ

Շերամները մեծ են։ Հարուստները  արդէն  շահ զարնելու  մօտ։ Կրակ չվառողներուն կամ կերը քիչ տուողներուն շերամները ընդհանրապէս ետ կը մնան։ Խժլտուքի օրեր են։ Շերամները ծով կը դառնան, կը լեցնեն սենեակները, նրբանցքները, ջարտախները, վանելով իրենց առջեւէն տնեցիները։

Ամէն բակէն ներս տախտեր շինուած են, որոնց վրայ կամ տերեւ կը շինեն, կամ օրան կ’օրրեն։ Սեղանները, ջուրի ամանները, կերակուրի պնակները խառնիխուռն աչքի կու գան, այս իրարանցումին մէջ շատ բարակը չեն փնտռեր, փողոցներուն մէջ անցքերը կը նեղնան, տուներէն նետուած որդի աղբերը կ’աղտոտեն կեդրոնի առուն, միւս կողմէն՝ կանանչ շահերը (կաղնիի թաց ճիւղ) պատերն ի վար պզտիկ դարաստան մը կը ստեղծեն, թարմ կաղնիի ճիւղերուն հոտը կը բռնէ օդը։

Գոլոն ալ տեղաւորեց իր շերամները, մինակուկ։ Աղջիկը այն օրը երկինք գետին չի կար։ Գեղացի էրիկ մարդուն համար շերամը տեղաւորելը գլխու կտրանք է։ Տարի օրը արեւին տակ եփելը, կամ փոշիով խեղդուիլը բաց օդին մէջ աւելի լաւ է, քան քանի մը ժամ այդ անպիտան անասնիկներուն տեղափոխումը։

Պէտք է ծայրայեղ զգուշութեամբ բուծարանները փլել, խսիրները կամ թուղթերը առանց ծալելու վար առնել, անոնց վրայ թթենիի ծիլեր շարելով ջարտախին մէջ նոր տեղ պատրաստել։ Երբ շերամներուն մէկ մասը քաշուին ծիլերուն վրայ, ծիլերը կ’առնեն ուրիշ տեղ մը դնելու, մնացեալ որդերն ալ հատ-հատ կը հաւաքեն, ջանք տալով, որ չի վնասուին։ Շուն կենդանիները յամառութեամբ կը փակցնեն ոտքերնին ճիւղին վրայ, ու երբ քիչ մը ամուր քաշես, ոտքն է կը փրթի, ու շերամը կը մեռնի։

Այս խոտ հարել տուող աշխատանքին էն դժնակ անպատեհութիւնը, մանաւանդ էրիկներուն, շերամներուն թողած աղտոտութիւնները մէջտեղէն վերցնելն է։ Այդ ատենն է ահա, որ ջարտախին կամ սենեակին մէջ կը ստեղծուի  խղդող օդ մը, այնքան աղտոտ ու թանձր, որ քիթիդ ծակերը փոշիէն կը խփուին, թուքդ կը սեւնայ։

Ու այս չարչարանքը Գոլոն մինակ քաշեց։

Երբ աշխատանքը աւարտի, անուշ խաղաղութիւն մը կու գայ լեցնել սենեակները, ուրկէց փախած է ամպը։ Եռուզեռը կը դադրի, օդը կը հանգչի քիչ–քիչ ու իրիկուան դէմ լման ջարտախին մէջ որդերն, որ միայն ձայն ունին, կը ծրտեն թըկ–թըկ, թուղթին վրայ։

Այն ատեն կանանչ–կանանչ  կերը կը փռեն վրանին։ Շերամները կսկսին աղալ, իրենց սղոցներուն աղմուկը իրար գալով կը յօրինէ բաւական ուժով խառներգ մը։ Ձայնը որքան բարակ ըլլայ, շերամն այնքան առողջ կ’ըլլայ։ Գոլոն աղօթելէն կ’իջնայ վար՝ իր Նազլուին ճակատը բռնելու։

* * *

Ճիշդ այդ պահերուն անձրեւը իյնալը անպատեհութիւն է։ Նախ շերամները թաց տերեւ չեն ուտեր ու երբ անգամ մը օդը գէշնայ, դիւրաւ չի բացուիր։ Ասկից զատ, Մայիսի վերջերը թունաւոր ամպեր կ’անցնին։ Կէսօրին, շատ անգամ արեւը ծով եղած ատեն, կը տեսնես, որ անձրեւի ցանցառ կաթիլներ կ’իջնան, խոշոր–խոշոր, ինկած տեղնին փոշին թացնելով, գեղացիին պատուհաս մըն է ան, կարկուտին չափ վտանգաւոր։ Գեղէն վար, դաշտի պարտէզներուն մէջ, ուր արեւը ուժով է շատ, այդ կաթիլները կրակի պէս կ’եփեն ինկած տեղերնին, ու մէկ քանի վայրկեանի մէջ տերեւը գօսացած կը մեռնի։

Երբեմն ալ նախընթաց օրուան կտորիկ մը անձրեւը յաջորդ առտուան համար շաղ կը պատրաստէ։

Լիճին մօտ շաղը կը քողէ ծառերը, առտուան բարկ արեւը արագարագ ծծելով այդ ջուրը այնքան կը տաքցնէ տերեւները, որ ասոնք կը խաչին ու կը թափթփին։ Այդ պարագային շերամ պահողը ստիպուած է թափել իր որդերը։

* * *

Համբարձում լուսնալիք գիշերն է։ Գոլոյին շերամը խոզակ փաթթելու համար հինգ օր կ’ուզէ։

Առտուն աղջիկները պիտի լոգնան ծաղիկի ջուրով, մածուն պիտի քսուին, հաւկիթ պիտի ուտեն, վիճակ է, Գոլոյին թոռները չեն կրնար զրկուիլ այդ հաճոյքէն։

Իրիկուընէ պատրաստութիւն կը սկսի։ Աղջիկները իրարու կու գան, կ’երթան, կաթի դրամ կը հանգանակեն։ Ամէն մասնակցող բոլոր տղաքն ալ պարտաւոր են ատոր – ստիպուած է դրամ ունենալ։

Ծերունին բերած սոխը փոխանակ հատով ծախելու՝ երկու տասնոցի կու տայ մէկու մը։ Ու թոռները դրամը գրպանած քունի կը տարուին խաղաղ դէմքերով, որոնց վրայ վաղուան հաճոյքին երազը կը խնդայ։

Գոլոն հեղ մըն ալ վեր կ’ելլայ շերամներուն մէջ պտտելու։ Որդերը սղոցելէ կեցած կամաց–կամաց, հատիկ–հատիկ կը ծրտեն։

Վար եկած ատեն, դրան բացուածքէն լոյս մը կը զարնէ ծերունիին աչքին.

– Կէծէկ ըլլալու է, կը մտածէ ծերունին, թեթեւ մը անհանգիստ ըլլալով։ Բակին մէջ կիսաբաց պատուհաններէն լոյսին կարմիրը նորէն կը լեցուի ներս, այս անգամ աւելի պայծառ ու առատ։

Գոլոն դուրս, փողոց կ’ելլէ։

Երկինքին վրան ամպեր կան, ճերմակ շրջագիծով, մութ մէջքով, որոնք լուսնկային դէմ կը վազեն։ Քիչ կ’անցնի, լուսինը կը հատնի, ծովուն վրայ կայծակը կը ճառագէ, ու մռայլ երկինքին մէջ իր ակօսը կը փորէ։ Որոտումին սարսափն ու անձրեւին տարափը իրար կը խառնուին։

Գոլոն, խաչ հանելէն, Տէր Ողորմեա զրուցելէն կ’երթայ թոռներու կողքին կծկտելու։

Առտուանց գետինները անձրեւէն լոգցած են։ Փողոցներուն մէջ, սալայատակի մեծ քարերը մերկցած՝ կը մսին կարծես։ Բարակ, կծու ցուրտ մը ականջները կը խածնէ ծերունիին։ Ու ան, էշը քաշած, սիրտը վախով մաղաղկուն՝ կը շտկի արտը։

Կէսճամբան արդէն իսկ թրջած է շաղէն։ Տերեւները ծովէ ելածի պէս պզտիկ հպումով մը կ’անձրեւեն։ Վճիտ կապոյտին մէջէն արեւին լոյսը շատ յստակ, շատ սրբուած կարմիրի մը հինան կը փակցնէ լեռներու գագաթին։

Ծերունիին վախը կը շատնայ։ Բարի է այդքան յստակ արեւը։

Արտը հասած է։ Թթենիներուն ճիւղերէն ջուրը կը կաթկթէ, արեւը զարկեր է անոնց վրայ, բարակ շոգի մը, չորցող լաթէն բխած գոլորշիին նման կը բարձրանայ ծառերուն կատարէն։

Գոլոն կը սպասէ հիւղակին մէջ, դրան բերանուկը։ Յանկարծ, իրեն այնպէս կու գայ, որ տերեւներուն ծաւալը կը պզտիկնայ, անոնց լայնքը կը փոթուի, որ թանձր կանանչը կը պղտորի։ Խելայեղ՝ կը նետուի պարտէզ, կը բռնէ տերեւ մը, կը ճմռքէ ափին մէջ ու ձեռքը գլխուն զարնելով.

– Հէյ վա՜խ, տունիկս աւրեցաւ, Տէր Աստուած, կը պոռայ։

Քիչ ետքը պարտէզը կը դեղնի, տերեւները իրենց իրենց վրայ ծալուած կը գոցուին. խաչեր էին։

Ծերունին քարցած է պարտէզին մէջ։ Իր գանկը կարծես պիտի պայթի այս չսպասուող, այս զուլում փորձանքէն։ Ու տառապանքի ատեն շատ սովորական օրէնքով մը բոլոր հին վէրքերը կոտտալու կը սկսին իր մէջ, բոլոր ցաւերը հոգի, թեւ կ’առնեն չորս դիէն իր վրայ նետուելու։

Ու ծերուկը շուարած, զարհուրած, խենթացած այս աղէտին հանդէպ շիլլին կը ծռէ իր աջին, կը նայի կապոյտին պահ մը, վարանոտ բերանով մը կ’ուզէ զրուցել երկինքին, բայց բառերը կը փախին լեզուին ծայրէն ու կակազելէն կը պոռայ.

– Հէ՜յ կապուտւոր, թոռներուս դո՞ւն կը նայիս։

Ու կապոյտը մաքուր է ու վճիտ, արեւը փայլուն, լոյսը բարկ։

– Շերամները տունը տերեւ կ’ուզեն, կը մտմտայ ծերունին։ Առանց գիտնալու, քանի մը բուռ բան կը կապէ իշուն քովերը ու ճամբայ կ’իյնայ դէպի տուն։

Ծմակէն վար տեսարանը նոյնն է բոլոր պարտէզներուն համար։ Տիրող կանանչին տեղ աղտոտ դեղին մը կը փռուի մօտիկ ու հեռաւոր թթաստաններուն վրայ։ Աղէտը ընդհանուր է, մինակ գեղին անմիջապէս մօտ եղող ծառերը ազատած են արեւին հուրքէն, ան ալ արեւմուտքի դին։

Երբ փողոց կը հասնի, թոռները կը դիմաւորեն զինքը՝ խաշած հաւկիթ մը ներկայացնելով իրեն։

Ծերունին կոտրած սիրտով կը նայի Նազլուին, որուն գլխուն վրայ եօթը սարերուն ծաղիկներէն փունջ են կապեր ընկերները։ Կը նայի Սաքոյին, որուն մեծ երեսներուն վրայ մածունին ճերմակ հետքերը չեն սրբուած տակաւին։ Ամէնէն պզտիկ թոռը, Աբուկը, թաց հողին վրայ նստած, աղի ձուկի իրան մը խաղցնելով մատներուն ծայրով՝

– Պապօ՜, պապօ՜, կը պոռայ։ Ծերունին կ’անցնի անոնց քովէն։

Դուռ–դրացիները շեմերուն վրայ խմբուած աղէտէն կը խօսին։

– Մեղքերնուս համար է, ծերուկ, վրայ կու տան պառաւները ծունկերնին ծեծելով։ Հարսները շուարած, մտահոգ, տերեւի բեռներուն կը սպասէն։ Ու բեռները կու գան, սեւցած, խաշած, հոտած տերեւ մը կը քակուի անոնց մէջէն.

– Ասի կեր չ’ըլլար, օղուլ, կ’ըսեն խելահաս կնիկները։ Ու կը սկսի տերեւին փնտռտուքը։

Ընդհանրապէս ամառուան անձրեւները քիչ տարածութեամբ գետինները կը թրջեն, կը պատահի, որ գեղին մէջ ուրիշ դիրքի պարտէզներ կ’ազատին։ Բայց աղէտին սահմանը ընդարձակ է շատ, լճին շրջանակները չզարնուած տեղ չկայ։ Պրուսայի դաշտն անգամ վնասուած է։ Երբ բոլոր դիմումները ապարդիւն վերջանան, գեղացին յուսահատ, սիրտին վրայ քար դնելով շերամները ձորը կը կրէ։

* * *

Լուսնկայ գիշեր։ Քիչ մը պաղ, բարակ հով մը ատեն–ատեն կը դպի պարտէզներուն՝ չոր չխրտուք մը վազցնելով անոնց մէջէն։ Գեղը հանդարտ՝ նստեր է ցաւերուն վրայ։ Շունի ձայն մը հեռաւոր լեռն ի վեր կ’երկարի, ցաւած չունի ողբն ըլլալու է։

Ու Գոլոն վալա մը շալկած՝ որոնց մէջն են շերամները իրենց ցախերով, տքալէն կ’ելլայ դուռնէն։ Հետն են Նազլուն, Սաքոն, պզտիկ Աբուկը, որ հազիւ ոտքերուն վրայ կրնայ կենալ, ամէնքն ալ շերամ ունին իրենց գոգնոցներուն մէջ։

Գոլոյին տան ետին յիսուն քայլ հեռու, կայ Գերեզմերի ձորը, խորունկ անդունդ մըն է ան, պատերը զարհուրելի քարերով սպառազինուած կ’իջնան վար։ Սեւ երեսով ջուր մը հոն կը պառկի շարունակ։

Գեղացիները իրենց սատակները հոն կը բերեն, հոն կրած են արդէն իրենց շերամները։

Ծերունին դէմը զրուցելէն կը հասնի անդունդին եզերքը։ Վալան կ’իջեցնէ շալակէն։

Գիշերը պայծառ է շատ, անդունդին տակ լուսնկան կը դողայ։

Ու ծերունին կը բռնէ վալային պոչէն ու կը կործէ մէկ շարժումով։ Ընդհանուր լռութեան մէջ ցախը կը գլորի, քարերուն կը զարնուի ու վերջապէս կ’իյնայ խորունկը, ջուրը թեթեւ մը կը հեծէ։

Կը դառնան շալակները նորելու։

Ու կը կրեն։ Ծերունին տակաւ կ’արագանայ, իր շարժումներուն մէջ անօրինակ խուճապ մը, իրարանցում մը կայ։ Դէմքին վրայ չարագուշակ, պաղ ժպիտ մը կը բացուի, ու անիմաստ բառերու հեղեղ մը կը թափի իր լեզուէն։

Վերջին շալակը տարած են։ Վալան լեցուն կը սպասէ, անդունդի շուրթին։ Գոլոն վալային առջեւ կը նստի, սիկար մը կը փակցնէ, ու անմիջապէս.

– Կու գանք, կը պոռայ յանկարծ ծերունին, ու թոռներուն դառնալով՝

– Չէ՞ք տեսնար, տղա՛ք, պապան, մաման, նէնէ–մաման նայեցէք, կը կանչեն, – ու դողացող մատովը ցոյց կու տայ անդունդին փոսը, ուր լուսնկան նստեր է մինակուկ։

Թոռները իրար կ’անցնին՝ ցոյց տուած տեղը ոչինչ տեսնելով.

– Կու գա՜նք, կու գա՜նք, – կը կրկնէ ծերունին, ձայնը աւելի ամուրցնելով.

Ու ծերունին կը խօսի։ Հոն են անոնք, սիրականները, իրենց նորուկ, պուպուկ լաթերով, անոնց երեսին վրայ ուրախութիւնը ցաթեր է, անոնք հաց ունին, միս ունին, պանիր ունին, անոնց շահերը ձիւնի պէս ճերմրկեր են խոզակով ու կը կանչեն անոնք. մեռելնե՞րը։

– Կու գանք կո՜ր, կու գանք կո՜ր, – կը պոռայ ծերունին՝ ձայնը ելածին չափ ու կը դառնայ Նազլուին.

– Հայտէ, օղուլ, խոզակ ժողվել կը կանչէ մայրիկը, երթանք վար։ Աղջիկը սարսափած՝ ետ կը նետուի՝ Սաքոյին թեւէն բռնելով։ Աբուկը սակայն ծերունիին գիրկն է ու խնդացող ձայնով կը թոթվէ.

– Մամօ՜, մամօ՜, կու գանք, կու գանք, եկանք։

Վալան կալ կ’ելլայ ծերուկին ոտքին տակ։ Ետեւէն ծերունին արդէն իջած է զառիվերէն կռնակը։ Անգամ մըն ալ կը լսուի իր ձայնը մօտիկէն ու շատ յստակ.

– Հայտնէ՜, տղաք, երթանք գետ, հա՛յ...

Բայց այս աղաղակը կիսատ կը մնայ։ Վալան քալած էր այս անգամ շատ արագ։ Ծերունին, թոռը գրկած՝ հետեւած էր անոր։

Նազլուն վախէն սառած՝ գամուեցաւ կեցած տեղը։ Ծերունին կ’իջնար, քարերը կը հառաչէին։ Ընդհատ–ընդհատ Աբուկին բարակ ճիչը կրկնուեցաւ քանի մը րոպէ։ Յետոյ՝ ջուրը խորունկէն շատ խոշոր պոռաց։ Անդունդը պիտի պատռէր կարծես։

Նոյն ատեն գիշակեր թռչուններու սեւ երամը վեր ելաւ փոսէն, անոնց թեւերուն զարկը ահարկու էր, ու լոյսին տակ լողալէն գացին անոնք։

Ու լռութիւնը հաստատուեցաւ։ Նազլուն վար նայեցաւ։ Լուսինը փախեր էր ջուրէն ու փոսին մէջ ճերմակ կրակ մը լոյս մը կու տար։

Սաքոն, վախցած՝

– Պապօ՜, պապօ՜, – կանչեց։

– Պապօ՜, պապօ՜, – կրկնեց Նազլուն։

Անդունդին մէջ ճերմակ կրակը լոյս կու տար սեւ քարերուն։ Ջուրը խենթացածի պէս ինքզինքը կ’ուտէր։

– Պապօ՜, պապօ՜, – կանչեցին այս անգամ երկուքը մէկէն, վերէն լուսնկան կը նայէր իրենց իր բարի նայուածքովը։

Ու երբ իրենց կանչերուն ձայն տուող չեղաւ, տղաքը, իրար փակած՝ սկսան լալ։ Կու լային անոնք, մինակուկ, պայծառ, բարի լուսնին տակ։

Քիչ վերջը ուրիշ շերամ թափողներ գտան պզտիկները իրար փոթթուած, լալէն, լալէն ձայներնին հատած ու խեղդուելու մօտ։

Անոնք հասկցան, թէ Գոլոն ուր է գացած։ Առին որբերը ու տուներնին տարին, ըսելով՝

– Վաղը ամէնքը մէկ կու գան։

 

1910