Խոնարհները

ՄԱՏՄԱԶԷԼ ԵՒԱ

ԳՐԻԳՈՐ ԶՈՀՐԱՊԵԱՆ

 

Գեղին մէջ ամէն մարդ գիտէր նոր ծնած տղոց համար անոր ունեցած սէրը։ Բոլոր կնունքներուն ժամն էր, պզտիկ փրփուրէ պողչա մը թեւին տակը իր անուշ հագուածին մէջ՝ թեթեւ ժպիտով մը կը կենար մկրտուողին քովիկը, անձանբ կատարելով հարկ եղած գործերը։ Առաջին համբոյրը ինք պէտք է տար տղուն աւազանէն ելլելէ վերջը, լաթերը ձեռքովը ինք կը հագցնէր, բարակ, կոկիկ բաներ, բուռ–բուռ կը լըլար անոր վրայ, ու ձիւնի պէս ցոլցլուն շղարշները, մետաքսէ ծփուն ու կոտրտուող սաւանները, ժապաւէններու գոյնգոյն, փախչող ցոլքերով կըտոցը ճերմակութիւն մը կը բանային ժամուորներու սրտին մէջ։

Երբ պատճառը հարցուէր.

– Խերուս, – կը պատասխանէր։

Եւա հանըմ շատոնց գեղն էր, քաղքի այն ամուրի կնիկներուն կեանքը կը վարէր, որոնք դուրսէն հանդարտ ու մեռած կը թուին, բաւական աղուոր կը հագուին, թեթեւ մը կապուած հին օրերու հրապոյրին. ժպիտներ ունին ամէն հանդիպողի, մենակուկ կամ շունի մը հետ պտոյտներ կ’ընեն, երիտասարդներէ փախչելու տարօրինակ մենամոլութիւն մը ցոյց կու տան, որ սակայն հրաւէրի պատմութիւնները, տրտմութիւնները կը ծածկէ իր տակ։

Այս ամէնուն հետ Եւա հանըմ աղէկ անուն մըն էր շահած, գովեստները սենեակներէն բակ ու բակերէն փողոց էին եկած ու գեղին շրջանը ըրած քանի մը հեղ։ Տաղաւարներուն՝ պզտիկ տղոց սիրուն փանթալոններ կը նուիրէր, նուրբ կօշիկներ կը խօթէր քալել չկրցող պզտիկներու ոտքերը, օրրաներու առջեւ երկար–բարակ կը նստէր, ոսկիներ կը կախէր անոնց կամարներէն, երգեր, հեռաւոր սէրի մը պէս հալելու վրայ եղող երգեր կը թափէր՝ իր անուշ օրօրներուն ակամայ լալկան բան մը տալով։

* * *

Աղջիկներուն էն անուշն էր ան, եթէ ոչ էն աղուորը։ Ամէնուն բերանն էր ան պզտիկ գեղին մէջ, ուր տուները գաղտնի բաներ չէին սիրեր պահել ու մարդերուն քիչութիւնը առիթ կու տար մոռցուածներն ալ կեանքի կանչելու։ Չունէր միսի ողողուն ծփանքներ, գիծերու կարկառուն ու խոստացող պարոյրներ, իրմէ ճերմակները շատ էին, բայց չկար մէկը, որ անոր փափկութիւնը, շնորհքը ունենար։ Մազերուն առատ հրապոյրը, երեսին անուշութիւնը կը փլցնէին ամէնուն հոգին։ Զատկին էն աղուորը կը հագուէր՝ հակառակ ունեւոր մը չըլլալուն։ Պրուսայէն ամազոններ ունէր, անանկ ամազոններ, որոնք անոր կուրծքը կը գրկէին դողալով, կռնակը կը տաշէին ու ծիծերուն ճնշումէն ուռած լաթը այնքան կ’աղուորնար, կ’անուշնար, որ փռուածքէն գողնալու խենթ յանդգնութիւնը կու տար շատերուն։

Պզտիկուց Պրուսա գացեր էր։ Մետաքսի ընդարձակ մանարաններէն մէկուն մէջ սկսել էր աշխատիլ հօրքուրի մը շուքին տակ։ Առջի դժուարութիւններէն ետք, կամաց-կամաց հանգիստի օրերը եկած էին։ Իր գործին հետ հասակն ու մազերը մեծցեր էին քիչ-քիչ ու աղուոր երեսին առաջները շատ իյնալ սիրողները հիմա ապտակով մը, գգուող ապտակով մը գոհ ըլլալ պիտի ուզէին։

Եղբայրներ ունէր իրմէ մեծ, որոնք իրեն կարօտ չէին։ Իր վաստակը չէր ուտեր ամբողջովին, բայց գեղը փարա մըն ալ չէր տաներ, սակայն բանալ կ’արժէր իր սնտուկը։ Բոլոր տեղացի աղջիկներուն զարդն ու զարդարանքը սեղմեր էր հոն։ Քորսէներուն տեսակները չէին պակսէր, ոչ ալ սուղ ու կոկիկ գլխարկներուն փունջը։ Շրջազգեստներուն  շատերը թանկագին կերպասներով երեւան  եկած՝ կրակէ գիներու նստած էին իրեն։ Բոլորն ալ ինքը կը կարէր։ Փոթերուն ներդաշնակութիւնը կամ լարուածքին շնորհքը օրերով կը շահագրգռէին զինքը. գոյները յարմարցնելուն մէջ իր ճաշակը խորունկ նրբութիւններ երեւան հանել գիտէր։ Ու արուեստին ամէն ձեւերը օտար չէին այդ գեղացի աղջկան, որ մեծ դժբախտութիւն ունէր իր կարած լաթերը չհագնելու։

Զատկի տօնին գեղ կու գար։ Այն ատեն հազիւ կը յաջողէր մօրը հետ երկար ծեծկըռտուքներէ ետք քիչ մը նուրբ այն շրջազգեստներէն կռնակը անցընել, որոնք անոր բոլոր կուրծքը ամուր մը աչքի կը բերէին, ուսերուն վրայ թռչող բան մը կը դնէին։ Մազերը չէր հիւսեր բնաւ, քաղքի աղջիկներուն նման շրջազգեստին ծալքերը պչրանքով մը երկու մատերուն անցուցած կը քալէր կալին մէջէն ու այդ աղուոր մարմինին քով գեղին միւս աղջիկները կը պղտորէին, կը մութնային։

Ամէն տաղաւարի գեղն էր սովորաբար։ Կալերը կ’անցնէր Զատկին երեք արեւով լեցուն օրերը ու տօնին անձրեւոտ օդերուն անգամ ժամ երթալներ ունէր։ Ասոր համար կանուխէն լուր կ’ելլէր գեղին մէջ ու փողոցներուն երկայնքը, պատուհաններուն ետեւէն մեծ ու պզտիկ կը սիրէին այդ բարակ, հովի պէս անցնող բանին նայիլ պահ մը։ Ընդհանրապէս մետաքսէ հովանոցի մը տակ իր գլուխը պարզ կը կենար։ Մազերը գլխուն գագաթը ժողվըւած՝ քանի մը շինծու վարդերու ներքեւ թուլիկ մը կը դողային։ Ու կուրծքը միշտ դուրս վաթելու հակամէտ՝ ամազոնին լարերուն անանկ հրապոյր մը, անանկ աղուորութիւն մը կը հագցնէր, որ ամէնն ալ, մատերնին խածած՝ կը մնային մինչեւ անոր կորսուիլը փողոցի մէկ կտորին մէջ։

* * *

Զատիկ մը նորէն եկաւ ու ա՛լ չգնաց Պրուսա։ Իր գեղի տունին մէջ կ’անցնէր օրուան մեծ մասը, կոկիկ պարտէզ մը պատրաստեր էր տունին ետին, ուր ծաղիկներուն էն աղուորներն ու տարօրինակները կրնան բուսցնել, ծառերուն շարքը կանոնաւոր ձեւերու կը խոթէր, կը չափէր, կը կտրէր որպէս թէ մետաքսէ շրջազգեստ մը ձեւելու ելլէր։ Իրիկուան վրայ ամէն օր վեր կ’ելլէր, կալերը պահ մը կը պտտէր ու վերջը լեռներուն եզերքն ի վար վերջալոյսներուն հետ գեղ կ’իջնէր ուրախ, հանդարտ, միշտ ձեռքին մէջ բուռ մը կանանչ ու մազերուն վրայ քանի մը ծաղիկ։

Իր երեսները գեղի այդ կեանքին մէջ թեթեւ կարմիրներ ցոյց տուին ու աչքերուն խորունկը նոր լոյսեր վառեցան։ Սուսիկ ժպիտներ ունէր, որոնք իր լման մարմինը անուշութիւններու մէջ կը թաթխէին, ու այսպէս իր քսան տարիներուն մէջ գեղի այդ աղջիկը, աղջիկներուն էն անուշը, եթէ ոչ էն աղուորը, մէկուն չգնաց։

Տունմնայ եղած էր ալ, այն զարմանալի աղջիկներուն պէս, որոնք չես գիտեր ինչ պատճառով կը հրաժարին կարգուելէ, ան ալ հիմա՝ միշտ պահելով իր արդուզարդին քաշող պարզութիւնը, կամաց–կամաց  թոռմիլ կը սկսէր։  Իր կուրծքը  միշտ հարուստ՝  կը հիննար կարծես իր չփակին մէջ երկար ատեն բանտուելուն համար ու մազերը միշտ ողորկ կը մնային անոր անուշ երեսը պագնելով։ Չկարգուող աղջիկներու յատուկ իր նայուածքը կը պաղէր քիչ–քիչ, դէմքին չգործածուած բաներուն տրտմութիւնը տալով։

Մայրը շատոնց մեռեր էր։ Եղբայրները ամէնն ալ կարգուած էին ու տունը լեցուն էր հարսներով: Անոնց հետ հաշտ էր միշտ։ Իր ձեռքէն աղային բոլոր հարսնիքի հագուստները միւռոնի սպասներուն չտեսնուած զարդարանքներ գիտէր պատրաստել։ Տարին անգամ մը նորէն քաղաք կ’երթար՝ պզտիկ պողչան միշտ հետիկը, ու ամէն գալուն սնտուկը կը լսէին, որ կը բացուէր – թը՜նկ – ու քիչ մը ետք կը գոցուէր։

Տանը մէջ առանձին սենեակ մը ունէր։ Սնտուկը ընկուզէ ընտիր սնտուկ մը, անոր հոգին էր։ Սուղ գորգերով յատակուած տախտակամածը կը կտրուէր լայն սէտիրով մը, որուն վրայ կերպասէ վարագոյրները դալուկ, խուսափուկ բաներ կը տանէին։ Անկողինը՝ անդին, մահճակալին մէջ մինակուկ պառկած, խորհուրդի մը պէս պաղ ու մթին։ Ամէն օր անգամ մը կը տեղաւորուէր ան անպայման ճշդապահութեամբ մը։ Մէկը չէր քնանար։ Սնտուկը – ճիհէզ սնտուկը – ամէն օր տաքուկ ջուրով կը սրբուէր։

Օրին կէսը պատուհանին առջեւ կ’անցնէր։ Ռահաններ, երկար ու նեղ մոմի սնտուկներուն մէջ իր առջեւ թոփիկ–թոփիկ կ’երերային հովերուն դէմ ու հոտերով իր սիրտը կը բանային։ Անոնց ջուր կու տար ամէն առտու արեւին հետ, Խամախենց տունէն ոչխարի աղբ կը բերէն անոնց համար։

Լերան խոշոր ծառերուն փորէն սինայի պէս խաս հող կ’ապսպրէր ու ամէն սնտուկի համար առանձին–առանձին անուններ ունէր։ Հաճոյք էր իրեն համար մատները լարել ռահաններուն կլոր ու գողտրիկ գլուխներուն վրայ, թօթուել անոնց կանդին վրայ իր ձեռքերուն կրակը, որ հոդ կը դառնար կարծես ու երկար, երազող աչքերով նայիլ հեռուն մլիկ–մլիկ փայլող լճակին... իր մեքենային հետ – փառաւոր Սինկէր մը, օրհարսակի սրտնեղութիւնները կը վանէր ու իրիկունները, անվրէպ ամէն իրիկուն կալերէն լեռներուն փէշերը կ’երկրննար, աւանդական հովանոցը ձեռքը, մերթ բանալով, մերթ գոցելով։

Գեղը իր վրայ խօսելէ չէր ձանձրանար։ Շատ վէպեր կը պատմուէին իր անունին շուրջը, հօրքուրը միայն լեզուն ձիգ կը բռնէր։

– Պրուսայի մէջ մարդ ունի, կ’ըսէին շատերը։

– Գալ տարի պիտի կարգուի, վրայ կը բերէին ուրիշները։

– Ալ Պրուսա պի չերթայ եղեր, կա՛ւելցնէր անդիէն ուրիշ մը։

Ու ասանկ չհատնող, չլմնցող խօսքեր, որոնք սակայն միշտ յարգանքով մը կը վերջանային։

– Լաքին, ատ ի՜նչ անուշ աչքեր են պէ, մարդ չի դիմանար ատոնց:

* * *

Ու իրաւ եղած էր մէկը, որ չէր դիմացած այդ աչքերուն։ Անոր պատանութեան ատեն այդ աչքերը աւելի անուշ էին, երբ անընդհատ խաչոց ջուրին շոգիներէն կարմիրցած՝ պզտիկ արցունքով մը ծոցւոր կ’ըլլային։

Քաղաքէն շատեր նայած էին անոր: Իր գեղացիի տարազին մէջ իսկ չկորսուիլ յամառող առատ կուրծքը շատ նայուածքներ ընդուներ էր ու ամչկոտ երեսը շատ անգամներ կարմրած էր քիչ մը բաց նետուած խօսքերէ։ Ատոնք եկեր–անցեր էին, բայց Արբակ փակեր էր փէշին։

Մանարանին սենեակներէն մէկը կը նստէր ինք՝ այն ատեն գեղի աղջկան մը հագուստովն ու բարքովը։ Ուրախ խաղերով մեղմելով ձմեռ իրիկուններուն տաղտուկը՝ շատ մը ընկերուհիներու հետ կը խորհէր իր օժիտը պատրաստելու մեծ պէտքին։ Իրիկունները, երբ մանարանին շուրջի սենեակներուն մէջ լոյսերը վառէին, աղան ու մատաման, երբեմն տղան ալ մէկտեղ պտոյտի կ’ելլային ընդարձակ բակին մէջ, կէս գլուխով բարեւելով գործաւորուհինները։ Ա՜ն ալ կու գար, աղային տղա՜ն։

Քանի մը իրիկուններ հերիք եղած էին ու Արբակ ալ բացակայ չէր այդ սենեակէն։ Եւա կը զգար, որ իր սիրտը բան մը կ’ըլլար անոր առջեւ։

Որքա՜ն հեռու բաներ են հիմա ասոնք իր մտքին մէջ, ժամանակը որքա՜ն առած է այդ յուզումներուն գոյները։ Բայց ամէն սնտուկի գլուխ անցնելուն անոնք մէկիկ–մէկիկ մշուշներուն մէջէն ելլող բաներու հանդարտութեամբը կը շարուին աչքին առջեւ, ուր լսել կը կարծէ։

– Լաքին, այդ ի՞նչ անուշ աչքեր են։ Եւա՛, այդ ի՜նչ անուշ աչքեր են, Եւա՛, մարդ չի դիմանար ատոնց։

Չէր դիմացած աղային տղան... ։ Ու մութ գիշեր մը, երբ ընկերուհիները իրենց մինտէրներուն վրայ կը քնանային, Եւա ելեր էր անկողինէն, դողդողալով դուռը բացեր ու դուրս էր նետուեր...

* * *

Այդ իրիկունէն նոր կեանք մը սկսաւ անոր համար։ Երբեք միտքէն չանցուց շատ մը աղջիկներու մեծ–մեծ երազները։ Չունեցաւ անխելք փառասիրութիւնը աղային տղուն գիրկն ինկած ատեն մատամ դառնալու։ Ամէնէն որոշ մտածումը, որ կար իր մէջ հանգստութեան, հանգչած ըլլալու քաղցր հաճոյքն էր։

Իրիկունները սեւ կ’ըլլային, ու ժամադրատեղիները՝ մութ։ Հոդ սակայն, քաղքի տղուն հոտոտ պեխերը շոյած ատեն՝ միտքը անզգալաբար կ’երթար դէպի գեղ, դէպի իր ընկերակիցները, որոնք ընդհանրապէս բիրտ էրիկներու ծեծերուն տակ արիւն-արցունք կուլային, մանրամասնօրէն կը պարզուէին իր առջեւ գեղացի հարսներուն ապրելու ամէն ձեւերը իրենց փափուկ խեղճութեամբը, կը տեսնէր անխուսափելի երկանկ փարչը, որ ամէն դուռի ետին սպառնալիքի մը պէս կը նստի։ Յետոյ ամչնալները, չի խօսիլները, չի կրնար նստիլները, ամբողջ այլանդակ սարուածը ծիծաղելի արարողութիւններուն, ասոնք բացուող–գոցուող բարակ լոյսերու պէս միտքէն կ’անցնէին–կ’երթային։ Իր հաճոյքը հերիք էր իրեն համար։

Հաճոյքի այդ համը քիչ–քիչ փոխեց իր բնութիւնը։ Սկսաւ ան զարդարանքի մեծ գործին, որ այնքան եղերապէս փակած մնաց իր անձին։

Այդ տղուն աչքէն չիյնալու համար՝ հրաժարեցաւ գեղի լայն ու անշահ հագուստներէն, սեղմեց մէջքը, շատ սեղմեց, ծիծերը կաղապարող քրքրուն ամազոններ ճարեց, ոտքի լայն կօշիկներու տեղ հագաւ նեղ ու նրբին զքարբինը։ Նոյնիսկ յանդգնութիւնն ունեցաւ գլխարկ մը դնելու ջայլամի փետուրներով աղուորցած։

Իր երեսները միշտ ճերմակ մնացին։ Ձիւնի փոշիի պէս բարակուկ բան մը կը ծածանէր անոնց վրայ։ Ականջներէն սուղ օղեր կը վառէին, իր ընկերները կը սիրէին վրան խնդալ։

– Մատմազէլ Եւա, նորէն ձիւն է եկեր երեսդ։ Ականջներդ ալ արեւ ես կախեր, ի՞նչ ես ըրեր։ Քանի կ’երթաս՝ մէջքդ–կէօսքսըդ կը հանես, ի՞նչ կայ, ամա՜ն։

Կրակ կը դառնար, բայց չէր պատասխաներ։ Օր մը.

– Արբա՛կ,  կը վախնամ կոր, դուն  կը խաբես ինծի, ըսածներուդ ամէնն ալ ըրի, մայրդ միշտ գէշ կը նայի ինծի։

– Դուն սխալ կը տեսնաս. մայրս բան մը չի գիտեր, անհոգ եղիր, քանի կ’երթաս՝ կ’աղուորնաս կոր։

Ուրիշ օր մը ձեռքը փորին դնելով.

– Ես կը վախնամ կոր, Արբակ, իրաւն ըսէ, ասիկա հերիք է ինծի, պարապ տեղը արդարին արիւնը չի մտնանք։

– Խե՞նթ ես՝ ինչ ես, դայեակին պատուիրեցի, վաղը կ’երթաս, ամէն բան կը գոցուի։

– Ձեռքէս մի առներ ասի, գէրիկցեր ես, ես կը պահեմ ասէկ, օղուլ, թող նամուսս երթայ։ Աս պիտի մնայ ինծի քենէ, Արբակ, թող ասիկա պահեմ...

Բայց հետեւեալ օրը տղուն սպառնալիքին վրայ դայեակին է գացեր... ու ամէն բան գոցուեր էր, գոցուեր յաւիտենապէս։

Վե՞րջը։

Վերջը Զատկին նորէն գեղ էր եկեր։ Զինքը ուզած էին շատ մը հարուստ տուներէ,

–Չէ՛, պատասխանած էր, – ես Պրուսա պիտի երթամ։

Հօրքուրը տեղեակ անցած–դարձածին.

–Օղուլ, խըսմէթդ մի կոտրեր, եկօ վազ անցիր այդ սէվտայէն, անոնք պրուսացի են, օյին կ’ընեն, առջիդ մեռնիմ, զաւակս։

Բան մը չէր տապալած անոր սէրը։ Բայց երբ մանարան գնաց, բոլոր դուռները գոց գտաւ իր առջին։

 

1910