Խոնարհները

ՏՈԳՍԱՆԸ

 

Ռ. ԶԱՐԴԱՐԵԱՆԻՆ

Ա

Շատ կը սիրէի ան ճամբան։

Բարակուկ բան մըն էր ան, աղքատի գոտիի պէս զապուն, քարին մէջքին վրայ երկնցող. եզերք ալ չունէր։ Երբեմն ապառաժին կզկտած տեղուանքը ինք ալ կը ցածնար, կը մտնէր հողին խորունկը ու հոդ ահա պոռուխներու դեղին ծաղիկները կամ վայրի վարդերու փախչող հոտերը անուշութիւն մը կը դնէին, շուտ անցնող ու ասոր համար շատ համով։ Որչափ քաղցր էր հոդ նստիլը, տարիներ առաջ։

Այսօր, տարիներ ետք, նոյն ճամբան կը բռնեմ՝ Մանթաշ երթալու համար։

Ճամբան նորէն բարակ է, աւելի աղքատացած.  տեղ–տեղ հիմա խոտեր կը կենան մէջտեղը։ Ապառաժին վրայ հետքերը սրբուած են, մաքուր, անփոշի կռնակով ճամբան հազիւ կը զատուի քարէն, բայց նոյն զով անուշութիւնը կը մնայ պոռուխներուն տակ, նիհար վարդերը նոյն դեղինով կը կախուին, առանց բաժակի, ինքնամատոյց երեսներու պէս տրտում հրապոյրներով։

Իրաւ, որչա՜փ քաղցր է հիմա ալ հոս նստիլը։

Դիմացէն, աղջիկի պէս կոկիկ բլուրներ, իրար ուս տալով, իրար թեւէ բռնելով Նոր-Գեղի լեռը կը բարձրացնեն, անոր ոտքին Իզնեկի լիճը կը պառկի, ոչ մէկ տեղ ջուրը այսքան շնորհքով, այսքան լոյսով, ոսկիով եմ տեսած։ Ու հով մը թեթեւ՝ երազներէ փախած ըլլար կարծես, կը քալէ վրաս շարունակ մեղմ սարսուռ մը ձգելով վարդենիներուն մէջ, որոնք իրար գլուխ կու տան, իրարու կու գան մազերնին իրար փաթթող պագտուողներու պէս ու դեղին-դեղին պոռուխներուն պետետիկ զանգակները օրօրուելէն կը կաթին վար, վրաս... ։ Որչա՜փ քաղցր է հոս նստիլը։

Յանկարծ հովին դադարէն՝ եղանակի կտոր մը կը հասնի ականջիս։ Վախկոտ, տկար ու տխուր, առաջին տպաւորութիւնը, որ կը բացուի մէջս. երգը այնքան արտայայտիչ է լեռներուն մէջ։

Բայց այդ վախկոտ հեւքը կը բարձրանայ քիչ–քիչ, կը յաղթէ հովին, այս անգամ աւելի լալկան, աւելի սիրտի դպչող շեշտով մը։ Ու հոգիիս մէջ բաներ մը կը դողան, բաներ մը կ’արթննան։ Ինծի ծանօթ է լացող եղանակը։

Յուզուած ոտքի կ’ելլեմ։

Ճամբուն բացուածքին, քարին հատած տեղէն Մանթաշի թթենիներն են, որ կը կանըընան անմիջապէս, դեղնած ամէնն ալ հինին պէս, ու երբ աչքերս վեր՝ Մանթաշի սարը կ’ուղղեմ, հոն ամէն բան փոխուած  կը տեսնեմ։ Տարիներ առաջ Սարին ոտքը շուքն  ի՜նչ անուշ էր, հովն ի՜նչ համով էր...

Հիմա Սարը միս-մինակ է մնացեր, նոր բացուած խոպան մը սեւցուցեր է այդ տեղերը, քարին կուշտը երկու կուշկուռ մայրիներ կծկտած կը մտմտան, ու առջեւի հարուստ անտառիկը մեռեր է, տեղը ձգելով փորուած, տրորուած արտ մը։

Փոփոխութիւնը շատ մեծ է։ Աչքիս կու գան տղայութեանս պահուն այս տեղերը ըրած խենթութիւններս. կ’ողջուննան մեծ–մեծ ծառները, որոնց տակ քանի՜-քանի՜ գողցած վառիկներ խորվեցինք, քանի՜-քանի՜ մաքիներ հովիւին առջեւէն զատելով՝ պտուկներուն փականք ու ծծեցինք...

Երգը կը կրկնուի։ Քարին ուղղակի մօտիկը, փէտատ մը կ’իջնայ, կ’ելլեայ՝ արագ, տենդոտ, ու փէտատին լոյսին հետ, որ արեւուն տակ կը ցոլցլար, երգը կը քակուի մարդու մը, զոր չեմ տեսներ եւ որուն ձայնը սակայն ականջներէս սիրտս կ’իջնայ։

Կը վազեմ փորողին քով։ Ի՞նչ զարմանք. Տոգսանն է։

Տոգսա՜նը։ Մազերը խաս մը բամպակ են դարձեր, մօրուք մը՝ խենթ ու աղքատ՝ կը պահէ անոր ոսկորէ երեսը։ Ֆէսը գլուխին հետ եփեր, շաղուեր էր, ու գունատ չէյպէրը մաշեր, մաշեր է այնքան, որ թելթել դարձած խառնուեր է մազերուն։

–Բարեւ, Տոգսան։

–Աստծու բարին, բարիկ ես եկեր, էֆէնտի։

Ձայնը դեռ չէ ճերմկած։

Բ

Ու միտքով կ’երթամ ետ, դէպի տղայ օրերը։

Ամէն Կաղանդի կը տեսնէինք անի։ Ձեռքը մէջքը խոթած, ապուչուխին մէջ այն կեցող իր բարակ հասակով՝ ան կը սկսէր ձեռք պագնելու իր գործին, գիշերը դուռները մէկիկ-մէկիկ կը զարնէր, ամէն տունէ սիմիտ մը, տասնոց մը, հինգնոց մը, մէջք մը պէլիթ, ճանկ մը չամիչ, ինչ որ տային կ’առնէր, օրհնելով ամէնն ալ՝ ծերն ու տղան, հարսն ու պառաւը։

Մեր տղայութեան, երբ 8-9 տարուայ խլէզներ էինք, կը նախանձէինք այդ մեծ մարդուն, որ չամչնալով կ’երթար ասոր-անոր ձեռքը լիզելու տասը փարայի համար, թուքերնիս կուլ կու տայինք, երբ ան կը հանէր իր տասնոցին տոպրակը, որ հարուստի բարձի պէս կոխուած կը դառնար այն օրը։ Սիմիտները թեւերուն մէջ անցուցած, մէջքը փորով կնկայ պէս դուրս տնկուած՝ ձիւնոտ փողոցներէն անցած ժամանակ՝ ինծի պէս ամէն տղայ հիացումով ու նախանձով կը կենար՝ դիտելու համար օրուան հերոսը, Կաղանդի Տոգսանը։

Այն ատեն ոչինչ գիտէինք վրան։ Ու՞ր կը պառկէր, ո՞ւր կ’ելլէր, տունտեղ ունէ՞ր, ասոնք հարցնելու ատեն չունեցած Կաղանդը կ’անցնէր, Տոգսանն ալ կը սրբուէր մեր փողոցներէն։

Պատանի եղանք։ Ալ բաւական մեծ էինք, ազգականներէ դուրս ուրիշ տուներ ձեռք–պագի երթալու համար, մանաւանդ չունէինք ալ կտաւէ պետետիկ քեսէն, որ ճերմակ չուանով մը ճիտերնէս վար կը կախուէր, ու նորէն կը տեսնէինք Տոգսանը, որ նիհար ուսերովը ծակելով չուխան, բերնէն մուխ ու փրփուր դուրս տալով կը հոյնէր (կը խուզարկէր) տուները։ Սիմիտները նորէն օղակ–օղակ կը հիւսուէին թեւերն ի վար։

Մեր տեղը այն ատեն փողոցներուն մէջ ուրիշ տղաք կը հետեւէին անոր յաղթական ընթացքին։

Ու երիտասարդ եղանք։ Կաղանդի, տօնի համար ձեռք պագնելը որո՞ւ հոգ. ուրիշ գործեր ունէինք։ Սրճարաններուն մէջ թուղթ կամ նարտ խաղցած ատեննիս աշկերտը կը պոռար.

–Տոգսանը կ’անցնի կոր։

Կը ստիպուէինք թուղթը կէս թողուլ, պատուհանը կը բանայինք անպատճառ, հոգ չէ թէ հովը մեր ծոծրակէն վար ձիւններ գլէր, անբացատրելի զգացումով մը կը նայէինք անոր խորոզի անցքին, մինչ ետեւէն նախանձողներու նոր խումբն էր, որ կը քալէր բերանը բաց, սիմիտներու շարժուն ալիքին ուշադիր։

Ու այսպէս սերունդները փոխուած, անցած էին Կաղանդներուն հետ, բայց Տոգսանը նոյնը մնաց բաւական թիւով տարիներ։

Գ

Տուն–տեղ չունէր ան, չէր ունեցած։ Մայրը տաճկնուն գեղը մեռած էր. օրթախճութեան մէջ պապուն դէմքն ալ չէր յիշեր, այնքան կանուխ գացեր են այս ցաւի աշխարհքէն։

Փողոցն ինկած որբի իր կեանքը լեցուն եղաւ այն գողտուկ, թեթեւութեան մէջ իսկ ահաւոր տառապանքներով, որոնք էօքսիւզին օրերը կը հիւսեն,  անոր միսին ամէն  մէկ թելին մէջ չարչարանք  մը պառկեցաւ, ու ոսկորներուն ու ձեռքին մէջ անօթութեան, ցուրտին ու զրկանքին շուքերը երկայն–երկայն հանգչեցան ու ծերացան։

Ամառները թթենիներու եւ սալորենիներու վրայ գիշերներ լուսցուց, այգիներուն մէջ աղուէսները շատ անգամ խածին քիթէն՝ դիակ կարծելով. ձմեռները փուռ  վրաներու  համար ժամերով գզուած եղաւ կատուներու հետ։

Բայց ճնճուղն ալ կ’ապրի ոտքը բարակ, կ’ըսէ ժողովուրդը, անօթի հողք ո՞վ է տեսեր։

Ու Տոգսանը մեծցաւ, միս–մինակ, փողոցէն ծլող շան լակոտի մը պէս, բարակ, ձախ սրունքներով, դեղին երեսով, դեղին աչքերով։

Օր մը միայն դպրոց գնաց։ Պատուելին փախցուց զանի, այնքան նիհար էր ու աղտոտ։ Շուկայի տղաք երես չտուին անոր, վախկոտ ըլլալուն՝ անխնայ ծեծ կերաւ։ Պզտիկ-պզտիկ  գործեր ընելով, ջուր բերելով, միս տանելով, խոտ ծախելով անցուց մանկութեան այն դաժան տարիները, որոնց մէջ մարդը ապագայ մարդը կը շինուի, եւ ուր կերտուած մարմինը իր կնիքը կու տայ մարդուն մնացած օրերուն։

Գեղի աղքատ տղաքները ամէնէն քիչ կը դիմանան այդ կազմումի շրջանին։ Երբ երկրորդ ակռաները բուսնին՝ ալ տղայ մը անցուցած է տագնապի միջոցը, ձրի հաց չեն տար անոր. ստիպուած է իր ուտելիքը ստեղծելու եւ ճարելու իրեն համար ուժով բազուկներ, քալուկ սրունքներ, չարաճճի բնաւորութիւն, որմէ ետք միայն հանրութիւնը կը դիմէ անոր՝ գործածելու համար անոր ուժն ու միսերը։

Պէքէր ըլլալու արժանիքն ունեցող մը փրկուած է սատկելէ։

Ու Տոգսանը ողջ մնաց մինչեւ պէքէրութեան (օտարին տունը վարձքով ծառայութիւն) տարիքը։

Տասը տարեկան էր, երբ Հայրապենց տունը մտաւ։

Գեղ կ’ըլմանէր ան մերէթ (անէծքի ձեւ մըն է) տունը, ախոռները ջուխտ-ջուխտ, կովերն ու ձիերը, էշերն ու հորթերը անոնց ճանկը կը նայէին, տարի օրը խոտ կը փետտէր։ Ամառը, մանաւանդ շերամէն ետք, գետինները կը կռնձին, ու կանանչը լեռներուն փէշերը կամ անդունդներուն մօտերը կը քաշուի, իր թուղթի պէս բարկուկ ձեռքերը կ’արիւնէին վայրի վարսակներու եղոտ կռնակին վրայ, կաթնուկներուն կաթը բաղլա-բաղլա վեր կ’առնէր իր ափերուն միսը, երբեմն օձերը ետեւէն կ’իյնային։

Չեղաւ այդ. իր ուժէն վեր էր պահանջուածը. Տոգսանը դարձաւ իր ազատ կեանքին։ Գեղացին առջի անգամ ներող աչքերով տեսաւ այդ դասալքութիւնը։

Ուրիշի մը դուռ մտաւ։

Տարին ոսկի մը պիտի տային. վրան–գլուխը խաս–խաս պիտի նայէին. եղին–մեղրին մէջ պիտի ըլլար։ Գործն ալ թեթեւ էր. ախոռը ջորի մը պիտի կապէր, բեռ պիտի կրէր, լեռնէն փայտ պիտի բերէր. ատեն–ատեն ալ վարժուելու համար պիտի փորէր...

– Ջորին խենթ է, օղուլ, չելլաս հեծնաս հա՜, վրայէն կը նետէ։

Ու ձախ սրունքներով այդ տղեկը ամէն օր Կիւրլէի–Քարը կ’ելար երկու անգամ։ Ութ ժամի ճամբայ էր քալածը ինչ կ’արժէր։

– Ես քու պոյդ եղած ատեն, ձագ էի, ձագ, – կ’ըսէր տղան։

Իր մէջքը չդիմացաւ այդ յոգնութեան ու ջորին, քանի մը շաբաթ ոտքը մինակ տուն եկաւ։

Ուրիշ քանի մը տուներ ալ փորձեց. մտաւ–ելաւ։ Խեղճին ոսկորները խմորի պէս էին ու աշխատելու չէր գար, բայց ժողովուրդը ուրիշ կերպ խորհեցաւ. կաթի պէս անունը – Աստուր էր – փոխեցին հեքիաթի մը մէջի ծոյլի տիպարին, Տոգսանին։

Ու  Աստուրիկը  Տոգսան եղաւ,  խելքը քիչ, բանէ  փախչող ապուշ տղայ մը։ Ալ դուռները գոցուեցան անոր երեսին ու փողոցէն ծլած տղան նորէն փողոցը ինկաւ։

Փորը կշտացնելու համար երբեք գողութիւն չըրաւ։ Փորողներուն քով կ’երթար, փարչ մը – երկուք ջուր կը բերէր, երկու–երեք բուռ խոտ կը քաղէր ընկուզենիէն կապուած աւանակին ու կը սպասէր, որ բանուորները հոն ըլլային. քանի մը ոտք հող կործելէ ետք փորը տաւուլ կը դարձնէր, մինչեւ որ ականջներուն կրճիկները չթային՝ կ’ուտէր, վրայէն ալ ջուր մը քաշելով քիչ մը անդին կ’երթար շուք մը կ’երկննար։

Ամէն Կաղանդի անպատճառ գեղին մէկ ծայրէն  միւսը  կ’օրհնէր տէրտէրէ մը աւելի ուշադիր խղճմտութեամբ։ Ժողված ուտելիքները, սիմիտները կը ծախէր, տասնոցները ճիտէն կախ տոպրակէն հանելով վարտիքին խոնճանին մէջ կը շարէր ու փուռերուն տակը, սրճարաններուն անկիւնները կծկտած կը մնար ձիւնոտ օրերուն։

Ու այս կեանքը տարիներ, տասնով, քսանով տարիներ...

Պեխերը բուսան, մօրուքը իր չախալի կզակին վրայ մազէ կամարներ շարեց. Տոգսանը իր ապրելու կերպը չփոխեց։

Տարի մը խալտեցան, կովերուն հովիւ դրին։

Տիւկէլէկի ատեն էր. կովերը ագինին լարած կը փախէին. կը փախէին երկու լեռը լեռ մը ընելով. ու Տոգսանը ստիպուած էր անոնց ետեւէն վազել՝ զանոնք արօտը բերել։ Սրունքները իրարու մէջ կը մտնէին, գետինը փաթթելով քիթը–բերանը մէկ մը կ’ըլլար։

Չէ, աս ալ ուտելիք ապուր չէ։ Պաղ ջուր խմելու համար չէր արժեր այս աստիճան չարչարանք։ Ու կովերը Կէօզիւմենց էկը թողած, Տէտէին–Կէօլին ճամբով ծովն էր իջած՝ ձկնորսներուն հիւղակը շաբաթ մը պառկելու։

Ժողովուրդը իր վճիռին մէջ անողոք ստուգութիւն մը դրաւ։ Մենծերը իրենց փորձառութիւնը գովեցին։ Տոգսանը աղէկ մը երեսէ ինկաւ։ Կամաց-կամաց փողոցներուն մէջ հետը կ’իյնային, տասը փարայով տիւկէլէկ կ’ընէր սրճարաններուն մէջ։ Պզտիկ տղաք ետեւէն կոնկոն կը վերցնէին, հարսները վրան կը խնդային, պառաւները կ’անիծէին ու մարդերը, մեծ մարդերը երեսը ամէն օր վար կը զարնէին։

– Ծօ՛ տղա՛յ, է՛շ եկար, է՛շ կերթաս։ Ամէն մարդ իր գործին է, քեզի պէսները հիմա տուն–տեղ ունին, զաւակ կը մեծցնեն։ Աստուած պէլադ տայ, չե՞ս խպնիր հայտա–հայտա օշլելու (պտտի)։

Մտիկ կ’ընէր ծանրացած կոպերով, համակերպող դէմքով։ Բայց իր մէջ արդէն չծնած մեռած էր ալ ապրելու տենդը։ Ջուրը ձգուած տաշեղին պէս ինքզինքը թող տուաւ օրերու հոսանքին։ Կէս-կուշտ, կէս-անօթի, Կաղանդներուն յառած իր հոգիին բոլոր դիերովը՝ ամիսները համրելով հատիկ-հատիկ, վարժուեցաւ լուսնկայէն չափելու այնքան որոշ ու ճիշդ հաշիւներով, որ գեղին մէջ համբաւ շտկեց։ Գիտէր Զատկին որ օրը գալը, վիճակին երբ պատահիլը, ձիւն կեցած ատենն իսկ կը գուշակէր խըտըրէլլէզին ապրիլ 23-ին ըլլալը։ Կը գուշակէր, թէ Տօնը Յունուար 6-ին կ’ըլլայ... Ինչ որ սակայն անսխալ ստուգութեամբ մը կ’աւետէր, ան ալ Կաղանդի օրն էր։ 19 տարի առաջ ու 10 տարի ետքը Կաղանդին որ օրը գալը կրնար զրուցել՝ առանց հաշիւի ու մտմտալու։

Դ

Օր մըն ալ փողոցներէն անհետ եղաւ։ Ըսին, թէ ամճան քովն առած էր։

Տարիքը կէսէն անցած՝ հասակը աւելի բարակցած՝ ուսերն աւելի տնկուած՝ տեսանք Տոգսանը, որ բահը շալկած փորել կ’երթար։ Վստահ էինք, թէ շուտ անցնող քմահաճոյք մըն է եղածը։ Բայց օրերը շաբաթներ դարձան ու շաբաթները ամիսներ եղան, Տոգսանը ցերեկները չերեւցաւ գեղին մէջ. մութին տուն կը բերէին, մութին կը տանէին։ Ու գէշ բաներ կը պատմուէին ամճին պզտիկ տղուն, Օնիկին համար։ Դրացիները իրարու կը փսփսային խորհրդաւոր ձեւերով ու փսփսուքը կը լայննար, բամբասա՞նք, թէ իրականութիւն կը դառնար – որոշ չի գիտցուիր, բայց կ’ըսէին, թէ դերք մը մօրուքով այդ խեղճը՝ ամէն օր տարածին չափ կէռ (բեռ) կ’ուտէր կռնակէն։

Ըսին, թէ փորձեց քանի մը հեղ փախիլ. վախկոտ ըլլալուն՝ բռնուեցաւ. ու կերած ծեծը այնքան սաստիկ ու անխնայ էր, որ սիրտը խառնուեցաւ՝ հեղ մըն ալ փախուստի պատկեր իսկ մտքէն անցնելու։

Բակին մէջ, հաւնոցին քիչ մը վերօքը երեք–չորս տախտակ երկնցուցին. գողցած քէփէնէք մը փռեցին ներքին. հոն կը պառկէր ամառը, մինչեւ  լուս  հաւու  ոջիլներէն  միսերը ճանկռելով։ Ձմեռը չոր խոտի դէզին մէջ պզտիկ ծակ մը կը բանար իրեն համար ու գորտի պէս կը կծկտէր՝ ոտքերն ու թեւերը իրար մէջ անցուցած։

Սրճարան չէր կրնար երթալ. փողոցի տղոց հետ չէր կրնար երկարբարակ խաղալ ու տեսնուիլ. տունն էր, միշտ տունը, երբ ձիւն գար կամ անձրեւ կախէր. դաշտը, միշտ դաշտն էր, երբ արեւ խաղար դուրսը։

Աշխատելու վարժուեցաւ։ Ձեռքերը ճերմակ–ճերմակ տաւուլներ հանեցին, որոնք ճեղքելով ու մաշկերնին իրար վրայ կտոցելով ձեռքը հաստցուցին ու մատները թանձրացուցին, ափերուն մէջ ջուրի պէնտերու նման սեւ ճամբաներ փորուեցան, քանի մը եղունգները թռան, ճեղիկ-ճեղիկ եկան քարի պէս կրունկները ու բարակուկ արդէն կակուղ մէջքիկը փէտատին վրայ կորնալէն աղեղ կապեց։

Ասոնք ամէնքը անտրտունջ. վախէն թմրած, տարին կործելու մօտ էր. Կաղանդը ճամբայ էր ինկեր։

Կաղանդի իրիկունը գեղին մէջ գիշերային խումբեր կը պտտին, որոնք հարուստներուն ու մէջ դրացիներուն տուները կը մտնեն դուռին ետին պահուած՝ ներս կը նետեն գօտի մը, որուն մէջ տնեցիք ճանկ մը երկու բան կը կապեն։ Խումբը օրհնելով ու երգելով կը քաշուի։

Ան տարին շատ ձիւն եկաւ։ Իրիկունը Տոգսանը բռնի սեղանին գլուխը նստեցուցին ու, երբ խաշած դդումի շերտ մը ծալելու վրայ էր, յանկարծ դուռը բացուեցաւ, անծանօթ ձեռք մը գօտի մը ներս նետեց ու դուռը քաշեց։

Տնեցիք հասկցան։ Բայց Տոգսանին հոգիին մէջ լեռ մը փլեցաւ կարծես, այնքան յուզուած էր։ Առջի անգամն էր, որ առանց իրեն Կաղանդի գօտին կը նետէին։  Առանց իրեն հրամանատարութեան ըսել է կրնար տեղի ունենալ այդ համբաւուած գիշերային արշաւը, որուն համար խաղեր էր ստեղծեր։

Իր անկումին դառնութիւնը աչքերը լեցուց. եւ երբ նետուած գօտիին մէջ կէս–շարոց եւ ծալ մը պաստիլ կապելէ ետք դուրս ձգեցին, Տոգսանը ինքզինք ժողվեց եւ կատուի մը պէս իր բոլոր մարմնովը ինկաւ տունէն դուրս այնչափ ուժով, որ սանդուխին աչքերէն մէկը կոտրեցաւ, քիչ մնաց ինք ալ վար իյնար։

Օննիկը հասաւ, օձիքէն բռնեց, մօրուքը կուրծքին վրայ լարելով սենեակը նետեց հին, անպէտ փայտէ կոճի մը պէս, որուն մէջէն կեանքը փախած ըլլար։

Ան իրիկունը սենեակին մէջ բանտուած մնաց. թարթիչները իրար չդրաւ. երեսը պատուհանին ապակիին դարձուցած սպասեց տարի գիշերը, սիրտէն լալով ամէն անգամ, որ գօտեւորներու երգերն ու աղմուկները գային դողացնել իր պատուհանը։

Յաջորդ առտուն, ձիւնը գոցեր էր տանիքներուն ակօսները եւ փողոցին մէջ ցեխերն անգամ ճերմկեր էին։

Տոգսանը կապել պէտք եղաւ։ Չի թողուցին, որ տուները պտտի։ Այս ոճիրը իր յիշատակներուն,  իր անցեալին նախատինքը սեպեց. տղու պէս լաց եղաւ. տղու չափ ուժով ու յուսահատ պոռաց։ Հացը քովը բերին ան օրը. բերան չունեցաւ ուտելու։

Տոգսանին բացակայութիւնը տեսնուեցաւ. գեղացին գովեց Պետիկ տէտէն, որ զաւկի պէս կը նայէր Տոգսանը, ազատելով զանի փողոցներէն, վրան–գլուխը շտկելով։

Անցան քանի մը Կաղանդներ ալ։ Տոգսանը միշտ ամճին քովն էր. միշտ խելօք, երբեք խեղկատակ. փողոցներն ալ կու  գար, բայց մարդու կարգ անցած։ Սրճարան մտած ատեն աթոռ կը տրուէր անոր. ոտքերուն հէմէնին նոր կ’ըլլար ու ոտքին մեծ մատին քար եղունգը դուրս չէր իյնար ինչպէս առաջ։

Մօրուքն ալ չալած էին։

Օր մը.

– Աստուր, օղուլ, սը խոպանը կը տեսնաս, դարտակ կենալուդ եկուր փորէ, մինչեւ Պէթ–Քարը արտ բանաս նէ՝ քեզի կը կարգեմ, – ըսաւ Պետիկ տէտէն Տոգսանին, երբ Մանթաշի պարտէզը կը փորէին մէկտեղ։

Աստուրին ականջին կարգուիլ բառը պահ մը կախուեցաւ, մեծցաւ, ծաւալեցաւ, գնաց երերցուց ներսը քնացող զգացումները։

Իրաւ, ի՞նչ բան էր կարգուիլը։ Կնիկ առնել, մէկ տեղանի (անկողին) մէջ պառկիլ, զաւակներ ունենալ, պապօ կանչուիլ. անուշ բաներ ըլլալու էին ասոնք։ Ինչպէ՜ս մինչեւ հիմա չէր խորհած։ Շատ կնիկներու հետ ինկած էր, շատերու երեսները բռնած, ծիծերնին իրար ծեծած, աւելի պզտիկ ատենները պագած ալ էր, բայց ատոնց մէջ չկար բան մը, որ հիմա զինքը ետին, հինին դարձնէր. բան մը չէր փակած իր պռկունքներուն։ Կնիկ գրկած ատեն իր բազուկներուն մէջ միսի փափկութիւն  մը, թուլ  անուշութիւն  մը չէր  նստած. չէ, ատանկ յիշատակներ չունէր։ Երբ Կաղանդի օրերուն լեցունկ, թոմպուլիկ մատներուն մէջ թաղուէր իր բարակ ձեռքը, համով տաքութիւն  մը կ’արթննար իր պաղ ափին մէջ։ Բարակ քսուիլ  մը, որ անուշ էր միայն. բայց անկէ անդին խորհած ալ չէր։ Ինչե՜ր կ’ըսէին կնիկները մարդերուն գիշերը, վերմակներու տակ, երբ անոնց երեսները իրարու կու գային, երբ միսերնին իրարու մէջ կը տաքնային...

Չէր գիտեր, բայց շատ անուշ, շա՜տ անուշ ըլլալու էր ատ...

– Տէտէ՜, իրա՞ւ կ’ըսես, ատ արտը բանամ նէ, պի կարգե՞ս ինծի, այս պարբերութիւնը  անանկ ճիգով փրթած էր կոկորդէն,  որ տէտէն զարմացած երեսն ի վեր նայեցաւ անոր։

– Հա՛, տղա՛ս, խօսքս խօսք է, դուն քարին հասիր, կնիկն ալ ետեւէդ կը հասնի։

Տոգսանը փոխուեցաւ մէկէն։ Երազը, զոր շինեց փորած ատենն իսկ կարգուելու վրայ, բացուեցաւ իր ներսիդին հրաշալի ծաղկի մը պէս, որուն գոյները լուսցուցին անոր էն խորունկ ալքերը։ Անոր պարապ հոգիին մէջ բան մը շարժիլ առաւ, տարտամ, չհասկցուող, մշուշոտ զգայնութիւն մը, որ սակայն այնչափ մեծ ու քաղցր էր, որ եղունգէն մինչեւ գլխուն թասը կոտտալ կու տար։

Փէտատը վեր առած ժամանակ իր աչքերը կը պարպուէին գալիք կնկան շնորհքներուն վրայ... ։ Ձմեռ իրիկուններուն ցուրտը կրնա՞ր բռնի վերմակէն ներս անցնիլ... զաւակներուն ձայնը... ։ Ու անոր արդէն թեթեւ միտքը այնքան սաստիկ կը զգար այս մտապատկերներուն կախարդանքը, որ դէմքին գիծերը կը փոխուէին. քրտինքէն խաշած երեսին վրայ կը ցաթէր աննիւթ հաճոյքներուն ժպիտը – խենթի ժպիտ – եւ բաց թեւերէն փէտատը վար կ’իյնար։

Մտապատկերը  անոր իրականութիւնը  դարձաւ  ալ։ Գեղին մէջ, դաշտը, լեռը փայտ գացած ատեն անոր աչքերը կը յառէին անորոշ կէտի մը, ուր նոյն երազին կրկներեւոյթները կը փայլէին ամէն ատեն. պատկերին կեդրոնը կնիկ մը կար ճերմակի վրայ, լեցունկ երեսով. կէս մը գոց ծիծերուն թոփիկութիւնը ձիւնի մէջ լողցող լորի մը թրթռումովը կը լուսցնէր Տոգսանին աչքը։ Անոր գիրկին մէջ լոյսի պէս տղաքներ կը ծնէին յանկարծ, հրաշքէ փայլի մը մէջ պահ մը թրթռալէ ետք՝ կը մեռնէին մուխի պէս. յետոյ նորէն կը ծլէին, նորէն կը մեռնէին ու ասանկ հազար ու մէկ բաներ։

Այս աչքի տեսնուածները առջի բերան իր սիրտը ուրախացուցին, իր մութ, չխնդացած, չդողացած հոգիին մէջ ատենի մը համար հաճոյքներ բուսցուցին, բայց իրենց համառութեամբ, իրենց ցոլացումին մէջ քիչ–քիչ ստացած սաստկութեամբը, իրենց տէրուլըմանին մէջ ցոյց տուած սանձարձակութեամբը խախտեցին Տոգսանի արդէն խարխուլ միտքը, ու անխելքը խենթեցաւ։

Օննիկին կէռները շուտով եկան արցունքի մէջ թաղելու այդ կարմիր, լուսաւոր, խնդացող երազի կտորները. ծեծն այնքան սաստիկ էր, որ երեւոյթները հովէն հալածուածի պէս կը փախէին առջեւէն ու անոնց հեռաւոր փայլատակումին առջեւ վախէն խելօքցող Տոգսանը կ’աշխատէր դէմքերը որոշել, ճերմակի վրայ կնկան ճառագայթումէն ցոլքեր ու շիթեր պահել, գրաւել իր թարթիչներուն ցանցին մէջ։

Մտապատկերները աչքերէն անցաւ ներս. Ֆէսին տակ սքանչելի արտեր ու պարտէզներ կը լայննային...

Իր պզտիկ գլուխը այս տարածութեամբ ցնցումներու չի դիմացաւ. արդէն դարձին զառանցելով ինկաւ քէփէնէկին վրայ։

Շաբաթ մը ինքզինքը չգտաւ։ Բայց երբ աչքերը բացաւ, ամէն բան փոխուած էր. գլուխն ալ կտորր մը հանգչած՝ սնտուկի մը պէս, որուն մէջէն ծանր բեռ մը առած ըլլային... ։ Միայն փլածութիւն մը, հրդեհէն ետքը մոխիրի հանդարտութիւն մը կ’երկննար իր ներսը։

Այսպէս Օննիկին կէռները այս անգամ փրկեցին Տոգսանը խենթ մնալէ։

Բայց մարտիրոսութիւնը ասկեց ետքն սկսաւ։

Արգիլեցին իրեն Մանթաշի արտը փորել երթալէ։ Պետիկ տէտէն աղի արցունքներով զէրեկցաւ իր տղոց, որ այս զրկանքը խնայէն խեղճին ու հազիւ Օննիկին հաւանութիւն առաւ, որով Տոգսանը պարապ մնացած ատենը կրնար երթալ Մանթաշ ու աշխատիլ։

Միշտ Օնիկին հետ պիտի ըլլար. ցերեկը մինչեւ իրիկուան կոչնակը պէտք է միասին աշխատէին։ Կոչնակէն ետք, երկու գիրկ խոտ փետտելէն վերջը Տոգսանը ազատ էր արտը երթալու։

Ու գնաց ան ամէն իրիկուն։

Լման ցերեկը հոգին քամելէ ետք, երբ բանուորները իրենց իշուն վրայ կախուած փէտատնին, սիկարնին ամպերով տան ճամբան կը բռնէին, Տոգսանը գողտուկ, կողմնակի ճամբաներով իր արտը կը հասնէր։

Գեղին դին կը նայէր անգամ մը։

Մուխերը կը հարուստնային, արեւը, արիւն կտրած, Կիւրլէի–Քարին վրայ կը մեծնար, կը կլորնար, ամպերուն մէջ հազար գոյներ, հազար բոցեր կը բուսնէին, վարէն ծովուն վրայ հրդեհի պէս բան մը կ’իյնար... ։ Այս ամէնը տեսնելու ատեն չէր ունենար ան։

Մինակ հանգիստի պահուն յոգնածութիւնը, հանդարտութիւնը կը զգար նոյնիսկ միջոցին մէջ, ուր հովն ու շշուկը կը պակսէին եւ Մանթաշի սարին գագաթը մութի թռչուններուն սեւ–սեւ ուրուացումը կը մնար լուռ, տխուր, սպառնալից։

Տոգսանը կը սկսէր գործի։ Իր ջարդուած ձեռքերով նախ կը կտրտէր արտուճներն ու կաղնիի ճիւղերը, որոնք խոպաններուն մէջէն դիմացկուն թշնամիներն են։ Կաղնիի ամէն մէկ ճիւղին տակ թաղուած կ’ըլլայ արմատ մը, այլանդակ խոշորութեամբ, սպաննող խորութեամբ. բահ, փէտատ չեն կրնար փրցնել այդ օձի մարմինը, որ հողն ի վար կը մխուի քարի կարծրութեամբ։ Կացինն ու փէտատին տիւտիւն կոտրած շատ ունէին... ։ Իր եռանդին մէջ չէր նշմարեր իսկ, թէ ծովը սեւցած էր ալ. Կիւրլէի-Քարը հալած, լեռները փախած կ’ըլլային։ Ու սոսկալի մութին մէջ կարծես իր ուղեղէն լոյս կաթեցնելով այդ արտին կտորին վրայ՝ Տոգսանը կ’աշխատէր, կ’աշխատէ՜ր։

Աշխատանքը մորթուելու չափ դառն էր ամառը։ Երկու կուտ ձիթապտուղ եւ երկու–երեք գլուխ իլիկով 15–14 քամնոց դերկ մը դարձնելէ ետք, իրիկուան այս դրուագն ալ կը քայքայէր անոր մարմինը։ Երբ նստիլ ուզէր անանկ կը կարծէր, թէ ոսկորները իրարմէ պիտի փրթէին եւ կամ թեւերը ուսերէն վար պիտի վաթէին։ Բան մը կը ծաւալէր ու գլխուն մէջ, ձախ կէսին մէջտեղը՝ բացուած աղբիւրէ ցայտող բան մը կոտ–կոտ կը զարնուէր իր ֆէսին։ Աստղերն ելած կ’ըլլային, լուսին–աստղը, երբ Գէլուն-Քարին վրայ հասնէր, Տոգսանը կը ժողվէր գործիքները ու մէջքին վրայ տախտակի պէս կարծր փակող շապիկին կճումներէն ազատելու համար՝ իր ծռած կռնակը կուրծքին վրայ կը լարէր։

Տուն հասնելուն՝ ջորիին ջուրը կը տանէր, աւելցած ապուրը երկու դգալի կ’ընէր ու ետքը քէփէնէկին վրայ կը դնէր իր խեղճ մարմինը։

Անձրեւոտ օրերուն, երբ ամպերը քարի պէս կը փակին կապոյտին ու բարակ, մոխիրոտ ջուրի թելեր հոր կը գործին պարապին մէջ, Տոգսան իր փէտատը կը շալկէր, հեւքն ու հեւը (45–ը անցած էր ալ) Մանթաշի արտը կը հասնէր։

Անձրեւին տակ աշխատութիւնը բաղդատաբար դիւրին կ’ըլլայ։ Ճերմկած ֆէսին մէջ մնացած վերջին կաթիլներն ալ իրենց արիւնը կը ծորէին անոր ծոծրակէն, կարմիր ակօսներ քաշելով։ Փէտատը հողին մէջ կը մտնէր մէտէն ուզելէն (սիրտը ուզելով)։ Երկաթին կտրած տեղը երբեմն ջուրը պանդակ կը դառնար, փայլուն, լոյս կաթածի պէս մաքուր ու թրթռուն։ Ծովուն վրայ սեւոտ ամպերը կը բարձրանային, կը ցածրանային, լճին ջուրն ու անձրեւը իրարու մէջ կը հալէին։ Աղուընակ–Քարին դիէն մշուշը, թոյլ–թոյլ, ճերմակ–ճերմակ լողալէն կու գար, կը գողնար իր աչքերէն Սուրբին Սարը, ու վարի ձիթենիներուն մռայլ կանանչին վրայ պուտ–պուտ իր ամպէ ձիւնը նետելով կը գոցէր ամէն բան, ամէն բան։

Ու հոդ մինակուկ, բայց միս–մինակուկ ու ատոր համար իսկ երջանիկ՝ Տոգսանը կը պագնէր իր փէտատին բերանը, կը գէրեկնար անոր արցունքով, որպէսզի սուրնար, կտրուկնար, հեքիաթին բահին պէս հողերը ուտէր, վարն ի վրան բերէր սա անպիտան արտը, շուտով մը հասնէր Սարին ոտքը։ Այն ատեն հին մտապատկերը կը փէրվզտկար միտքին մէջ ու մշուշէն յանկարծ կը ցաթէ ճերմակի վրայ կնիկը կէս–գոց ծիծերով, լոյսի պէս ծնող, մուխի պէս մեռնող զաւակներով։

Երեւոյթը շուտ կ’անցնէր։ Եւ սակայն չուխան կը ծանրանար ուսերուն վրայ, վարտիքին փոթերէն պուտ–պուտ կաթիլներ փայլելէն կ’իյնային. ֆէսը կ’արիւնէր, չէմպէրը թրջած թուղթի պէս կը փակէր ծոծրակին վրայ, բայց որո՞ւ հոգ. ան կը բանէր մինչեւ իրիկուն. կը բանէր անիծելով աշխարհքն ու Աստուածը։

Տուն կը դառնար ակռաները իրար զարնելով։ Անձրեւին թացը թաց սիրտը բռնած կ’ըլլար, օճախին տակ կը չորցնէր վարտիքն ու չուխան, կռնակը կու տար բարկ բոցերուն ու տախտակէ շապիկը առա՜տառա՜տ շոգի քակելով կը թաղէր անոր պզտիկ, չարչարուած գլխիկը։

Ձմեռը, Տօնէն ետք, երբ ձիւնը կը պառկի, Տոգսանը արտն էր նորէն. ամէն բան գոցող ճերմակին վրայ իր քայլերուն հեւքը կ’օրրէր անոր ցաւը։ Արտը կը գտնէր ոտքերուն վարժութեան շնորհիւ։ Մանթաշի դին ձիւնը շատ բարձր կ’իյնայ։ Արտուճները, փըռճալները փէշերնին գետնին կու տան, մարդ թաղող մացառներուն վրայ ձիւնը կը կտոցուի հաստ. ու շատերուն սրունքները կը խաբեն։

Երբոր արտը գտնէր, կը կենար անգամ մը։ Վարի կողմի չի տեսնուած գեղեցկութեամբ պատկերին հրապոյրը կտորիկ մը կը հասկնար։ Կը հաւնէր ճերմակութեան մէջ կապուտցող ջուրին, որ կիսատ արեւի մը տակ մլիկ–մլիկ կը ֆրֆռար, ատեն–ատեն կաթնալով կամ արիւնելով։ Ու լեռները իրենց հարթուած բլուրներով՝ մեծ աղջիկի մահալլէպիի պէս մաքուր երեսներ կը թուէին անոր ու աղուոր էր աս...

Եղան օրեր, ուր ձիւնի խիստ փոթորիկներ քիչ մնաց խեղդէին զինքը։ Հովը կատաղի էր հոդ ու գետնի ձիւնը ճանկ–ճանկ մարդուն երեսը կը նետէ...

Տարին չորս եղանակներն ալ դադար գտած ատեն արտը գացած էր Տոգսանը. գացած էր հոն գարունին՝ երբ խոտերը հոտ կը հագնին ու քարերուն փորը ջուր կը քալէ. ամառին՝ երբ սարին ծերպերուն վրայ օձերը իրենց դեղին կռնակը կը վառեն...

Այդ աշխատութիւնը տարիներ տեւեց։ Կաղանդի մը 50 տարեկան մարդ – ամէն բան աչքն առած – տուները պտտեցաւ տասնոց ժողովելու.  մոռցողները շատ էին.  բայց գտնուեցան  հաճաղաներ, որոնք խնդացուցին զանի տասնոցով մը։

Այդ հաւաքուած դրամներով գործաւորներ վարձեց ան՝ արտը շուտով լմնցնելու համար. հետքը գոցելու համար խորամանկցեր էր ալ, մարդ չի կռահեց. Պետիկ տէտէն մինակ մեղքցաւ ու Օննիկին բան մը չիմացուց։

Արտը հատնելու մօտ էր ալ։ Տարիէն կարելի էր փորուածքը դպցնել Սարին ոտքին։ Ետքի տարին ինչ խանդաղատանքով կը գուրգուրար ան իր թոսուն փէտատիկին վրայ։

– Տէտէ, արտը կու գա՞ս, երկու լուսնկայ ետք քարին կը հասնիմ ալ։ Ծերունին չկրցաւ աչքերը բռնել այնքան յամառ երազի մը տառապանքին առջեւ։

– Կու գամ, օղուլ։

Ու Տոգսան ութսուննոց ծերը արտը տարաւ. Պետիկ տէտին ոտքերը վախկոտցեր էին ալ, լափլիփելէն հասաւ արտը։

– Հա, օղուլ, ես չի մեռած, աշխատէ, հասիր քարին, Կիւրլէէն բերել կու տամ։

– Ինչա՞նկ կնիկ է, տէտէ։

– Ինչանկ պ՛ըլլայ, ծօ՛, ճերմակի վրայ լեցունկ միսերով կնկուկ մըն է։

Տոգսանը կրակ դարձաւ ու յանկարծ Սարին ծայրէն ցաթեց ճերմակի վրայ կէս–գոց ծիծերով կնիկը՝ իր տղոց ցոլքերուն մէջ ժպտելով։

Ե

Այս ամէնը անցաւ մտքէս մանրամասնաբար, մէկիկ–մէկիկ, եւ Տոգսանը առանց ինծի կարեւորութիւն տալու իր փէտատը կը զարնէր։

Քարին սիրտը մտած էր. այնքան փոսեցուցած էր, որ աչքէ առնուած էր ինք։ Մայրիները կամաց–կամաց կը ծռէին վար, փէտատի հարուածներուն հետ իրենց գագալոճներէն ինկողներ պակաս չէին։

Ու ահարկու էր հսկայ քարը։ Չէիր կրնար հասկնալ, թէ Տոգսանը հոդ ինչ կը փնտռէր։ Մանաւանդ ինչո՞ւ էր ձգած խոպանի մէկ–երկու կանգուն տարածութիւնը, որ արտը կը զատէ Սարէն. ինչո՞ւ անոր վրայ չէր աշխատեր։

Միտքս յոգնեցաւ պատճառ փնտռելէ ու հարցուցի.

– Ինչո՞ւ քարը կը փորես, Աստուր։

Պատասխան չի կար. տքուկը մենծ էր ու քարը՝ խոշոր, շատ խոշոր... ։ հարցումս կրկնեցի. Տոգսանը լուռ էր, երեսը մութ։

– Բարեկամ, ինչո՞ւ չես խօսիր, աւելցուցի ճարահատ, ես քեզ սիրած եմ, գիտե՞ս, միտքդ կու գա՞յ, ամէն Կաղանդի ես քառսուննոց կու տայի քեզի։

Այս յանկարծական վերյիշումով հին օրերուն դարձուցի զինքը։ Իրաւ ալ Տոգսանը երբեք դժգոհ չէր մնացած ինձմէ. իր երգերը, զորս ինք կը շինէր Կաղանդի իրկուններուն համար, հաճոյքով մտիկ կ’ընէի եւ դրամ ալ կու տայի։

Տարիներու անցեալ մը հիմա մեզ իրարմէ կը զատէր. ես շատ տեղեր պտտած էի, ինք ալ տառապած էր շարունակ։ Բայց անցածին մշուշները քիչ–քիչ թուլցան, ան ճանչցաւ զիս իմ տղու բարութեանս մէջ, մերկացուց զիս պեխերէս, ու փայլուն լաթերէս ու հաշտեցուց իր միտքին հետ իմ հին պատկերս։

Երեսը կապող դաժանութիւնը մեղմցաւ, աչքերը, ճիփիկ աչքերը գոգացան, ու թափթփելէն եկաւ ինկաւ քովիկս։

Արտուճի մը փուշերը անոր բարակ ափին մէջ գամուեր էին եւ ջուրոտ, դակլահար արիւն մը քիչ–քիչ կը լայննար մատերն ի վար։ Աչքերուն մէջ արցունք կար ու քիթին ծայրէն ծալուլ մը խոշոր ու լոյսի պէս ճերմակ՝ կը դառնար, կ’օրուէր ու ես հոն որոշ կը տեսնայի քարին, հսկայ քարին շոշորդը, որ կը թրթռար։

Տրտմութիւնը, տխրութիւնը այսքան միայն կրնային նկատուիլ երեսին միսերուն վրայ։

– Ընչո՞ւ կու լաս։

– Պը մեռնի:

– Ո՞վ։

– Պը մեռնի, պը մեռնի. վախ, քէօրնամ, չորնամ, օղուլ։

– Ո՞վ պիտի մեռնի, ծօ։

– Քարեկին հասնէի...

– Ծօ, ի՞նչ քարի։

–Պը մեռնի, էֆէնտի, պը մեռնի, քարին հասնելու  ատեն չունիմ, վա՜խ արեւուկիս վերեւ։

Հետաքրքրութիւնս շատցաւ։ Տրամ մը կար իր լեզուին տակ։

–Ինչո՞ւ չես ըսեր, մեռնողը ո՞վ է։

– Պետիկ տէտէն. Օննիկը գէ՜շ է, գէ՜շ։

– Թող մեռնի, ծեր է, լալու ի՞նչ կայ։

– Վա՜խ, էֆէնտի, չույտես դուն, տասը տարուան քրտինքիկս հաւան պ՛եթայ։ Մատներիկս քրքրուեցան մերէթ հողին մէջ, վա՜խ, վա՜խ...

Ու արցունքը այս անգամ ամբողջ վիշտ ու յուսահատութիւն՝ ծանրծանր կ’իյնար անոր երեսներուն վրայ, տաղելով կ’իջնար վար, մօրուքին ճերմակին մէջ արծաթնալու։

– Քարեկին հասնէի, քարեկին հասնէի ըսի, չեղաւ, չեղաւ. պէթամպալը քանի գնաց՝ փախաւ, քանի գնաց՝ վեր քաշուեցաւ։ Ես ալ խորէն մտայ, պի կործեմ, փորածին վրայ պի ձգեմ։

Յիսուննոց երիտասարդի մը այս լլկանքը մեծագոյն չարչարանքն էր, որ տեսած ըլլայի։

Ու քարը կը կենար սպառնալից։ Խենթութիւն էր սպասել ու կարծել Տոգսանին հետ, թէ ատ ժայռը կը փլէր։

Բայց վտանգը սոսկալի էր։ ժայռը կայծակներէ երկար ատեններ զարնուած վերէն վար՝ շատ մը տեղեր ճեղք ունէր։ Վտանգաւոր էր նոյնիսկ ժայռին տակ նստիլը, ուր մնաց այսպէս անոր սիրտը իջնելը։ Ապահովաբար սարէն կտոր մը պիտի թաղէր զանի։

– Այս քարը չես կրնար դարձնել, օղուլ Աստուր, ձգէ, ելիր գեղը երթանք;

– Ձգե՜լ, ի՞նչ կ’ըսես, էֆէնտի, ի՞նչ կ’ըսես, կը տեսնա՞ս օվս կ’ըլմանի բացած տեղս, ես ինչո՞ւ հմար դատեցայ. զաւակներուս պիտի մնայ այդ արտը։ Չէ, քանի տէտէն ողջ է. կ’աշխատիմ, քարին չհասայ՝ քարը կ’իջեցնեմ, երկուքն ալ մէկ չե՞ն. տէտէն բան կ’ըսէ՞։

Իր ձայնը կը դողայ։ Անկարելի էր այդ տեղէն ազատիլ զանի. խրատներ տուի, որ զգուշանայ։

Տասը տարի է, վրայէն մամուռիկ մը պիլէ փրթած չէ. ինչ ինա՜տ, ինչ ինա՜տ քար է ան, գիտե՞ս։ Բան չեմ ըլլար։

Ու եռանդոտ գործին դարձաւ։ Փէտատը կ’իջնար, կ’ելլար արծաթի փայլ մը գծելով քարին մութ երեսին վրայ, Տոգսանը փոսն էր։

Ու մայրիները աւելի վար, աւելի շուտ կը ծռէին, հողերը պուտ–պուտ կը քալէին քարին ճեղքերն ի վար, մողէզներ վախցած կը փախէին ու փէտատին երգը միօրինակ, տխուր, կը քակուէր, կը քակուէր։

Օրը իրիկուան մօտ ըլլալուն՝ տխուր հոգիով տուն դարձայ։

Յաջորդ օրը Կիրակի էր։

Մանթաշի ճամբան բռնեցի նորէն. կ’ուզէի արտը երթալ։ Պոռուխներուն տակէն խօսակցութիւն մը լսեցի, մօտեցայ. պատգարակի մը կոթերը զարկին աչքիս։ Քիչ մը ճամբուն ներսը ծռելով պատգարակը տեսայ իր ամբողջութեան մէջ։ Պառկողը Տոգսանն էր։

Գլուխը կէսէն ճեղքուած, ծուծը աչքին մօտեցած՝ նայուածքը ճուռպին մէջ կ’այրէր անօրինակ մեղմութեամբ ու բոցով։ Զիս տեսածին պէս հեծկլտաց. լեզուն երերցուց. ուզեց բառեր մը ըսել, բայց չկրցաւ. ու դժնդակ պրկումի մը մէջ բերանը կղպեց յաւիտեան։

Չափէն աւելի սիրտ ելած էի։

– Աղբար, խենթին ըրածը խելք հասնելիք բան չէ, ինչ կ’ուզէ եղեր ան պէթ քարէն, փորեր, փորեր է, կտոր մը փրթեր տակը թաղեր է, մեծ նեղութիւնով հանեցինք տակէն։

Գեղացիները չէին գիտեր տրամը։ Ու այս մեռելը հոս աչքիս դէմ այնքան սրտառուչ, այնքան մեծ էր, որ լացի։

Պոռուխներն ու վարդենիները հովէն իրար անցան, իրարու պագ տուին, բայց թշուառ մեռելին վրայ վարդի թերթիկ մը անգամ չինկաւ։ Պոռուխներէն փթթող զանգակներն անգամ խնայեց հովը ու տարաւ հեռուները նետեց։

Մարդիկ սիկար կը քաշէին, ես կու լայի։

 

1910