Խոնարհները

ԹԻՒՐՔՄԷՆԻՆ ԱՂՋԻԿԸ

Կէսօրէ վերջը, երբ արեւը շուկայի մէծ սօսիին գիրկը կը թաղուի, տէրտէրը կ’ելլայ իր տունէն, օրօրուելով, օրհնելով կու գայ ժամուն բակը ու կը շտկուի դէպի աղբիւրը։

Հանդարտ լռութեան մը մէջ ժամը իր դեղին պատերը կը քաշէ դէպի վեր արեւի մը տակ, որ մաքուր բերնի պէս անուշ է միշտ. բակին երկու հեռաւոր ծայրերուն վրայ կէս-գոց ու նիգերէն ելած դուռներ տարտամ կանանչներու կտորներ կը ցուցադրեն։ Աւելի անդին զանգակատունին սուր հասակը միջոցին մէջ կը գծուի վարդապետի մը վեղարին պէս։

Բակին լաւագոյն տեղը աղբիւրն է։ Հոդ, հինաւուրց որթատունկ մը գոյնը թափած քարերուն վրայ կը փաթթուի, աւելի վեր ելլելով՝ մգլած փայտերու վրայ կը բանայ իր տերեւները, որոնց մէջէն շատ յստակ շուք մը կ’իյնայ։ Պատի եզերքը տափակ քարէ շինուած սաքուին վրայ արդէն փռուած իր կապերտին կտորը երկու–երեք անգամ թօթուելէ վերջ՝ տէրտէրը կը նստի՝

– «Փա՜ռք քեզ, Տէ՛ր» մը նետելով բերնէն։

Քիչ ետքը մէկիկ–մէկիկ կը փրթին ծերերը։ Ամէնն ալ վկայուած ծերունիներ են։ Շատ քիչերը աչք ունին։ Իրենց հաստ գաւազանը սալայատակին վրայ միօրինակ հարուածներ կու տայ, որոնք ողբի մը պէս կ’երկննան ամայի գետնին վրայ։ Ծերերը այնքան վարժուած են այդ քարերուն, որ կարծես կը ճանչնան անոնց երգը։ Ու հակառակ անոր, որ կոյր են, վստահութեամբ կը դիմեն աղբիւրը։

Աղբիւրին տակ հասնողը շուքին մէջ մտնելով մութի մէջ թաղուած տպաւորութիւն մը կ’ունենայ պահ մը. մանաւանդ բոլորովին կոյր եղողները դանկի պէս կը կենան։ Բայց իրենց մերկ սրունքներուն վրայ գետնին զովութիւնը կ’առաջնորդէ զիրենք դէպի գուռը։

Ծերերը պատին կը ձգեն իրենց գաւազանը, գտակնին անոր ծայրը անցնելէ վերջ. փնտռող մատներով կը յաջողին բռնել ջուրին լեզուն. երկու ափերնին իրարու փակցուցած պզտիկ գաւաթ մը կը շինեն ու ջուր կը նետեն իրենց երեսին, աչքին, ճաղատ գլուխին։ Յետոյ կը հանեն լայն, կարմիր թաշկինակներ, կը փռեն իրենց երեսին վրայ։ Ջուրը կը ցամքի անոնց ճակտէն, մերկ գանկին մեծ մասը եղկ փայլ մը կը հագնի ու երբեմն թաշկինակէն փախչող հեղուկի թրթռուն թել մը կ’ոլորուի վար, ծոծրակէն ներս։

Ու վերջը թաշկինակները կը ծալուին, խնամքով կը զետեղուին գօտիներուն փաթը։

Ամէն եկող այս արարողութիւնը կատարելէ վերջը՝

– «Օրհնեալ տէր» մը ըսելով գտակը գաւազանին ծայրը՝ կ’երթայ իրեն որոշուած տեղը գրաւելու տէրտէրին կուշտին, սաքուին երկայնքն ի վար։

Երբ շրջանակը ամբողջանայ, տէրտէրը կը հանէ գօտիէն քթախոտի սատափով զարդարուած տուփը երկու մատերով, աջէն ու ձախէն  մէյ-մէկ  հարուած  կու  տայ  տուփին  կողերուն  հանդիսաւոր եղանակով մը, կը բանայ կափարիչը, որուն ձայնը բոլոր կոյրերուն սիրտը կը գտնէ. ու տքուկով ոտքի ելլալէ վերջ, կը պտտի ամէնուն առջեւը ըսելով՝

– Հրամմէ, Կրման։

– Հրամմէ, Այվազ։

– Հրամմէ, Ակօ։

– Հրամմէ, Աշըխ։

– Հրամմէ, Աղբարիկ։

... Ու ծերունիները իրենց հաստ մատներով կ’առնեն մէյ–մէկ պտղունց ու կը սկսի փռնգտալու արարողութիւնը։ Ծերունիները կը թօթուեն գլուխնին, տեղերնուն վեր կը նետուին, անոնց քիթը մեծ խանդավառութեամբ կը պոռայ։ Երբեմն խուլ աղմուկներ ալ կու գան խառնուելու այս այլանդակ նուագին։

Տէրտէրը առաջ քիթին տակէն, բայց ետքէն բարձրաձայն կը խնդայ անոնց վրայ, հանդարտութիւնը հաստատուելէ վերջը կը կրկնէ իր յանկերգը։

– Փա՜ռք քեզ, Տէ՛ր։

Ծերերը, բոլորը մէկ, կը կրկնեն.

– Փա՜ռք քեզ, Տէ՛ր։

Վրայէն քիչ մը կ’անցնի, ժամկոչը ձեռքը ցնցուղ մը, կու գայ ջրելու հրապարակը։ Տէրտէրին թելադրութեամբ շատ անգամ կը թրջէ ծերունիներուն ոտքերը, ոտիցները։

– Քէօր ես, տղա՛յ, չե՞ս տեսներ, – վրայ կու տան անոնք ու կը գանգատին քահանային։

Ժամկոչը կ’երթայ տէրտէրին սուրճ մը բերելու, միշտ Փանելին տղուն սրճարանէն։

Ծերունիները թուքերնին կուլ տալով մտիկ կ’ընեն տէրտէրին ումպը. կը պատահի, որ գէր մեռել թաղած օրը ծերունիներն ալ մասնակցին քահանային այդ քէֆին, բայց սովորաբար կը տխրին, երբ ան մինակուկ գաւաթին տակը գտնելէ վերջը՝

– «Օ՜խ, սըւոր պէս խայֆէ եփող պըտը չը ժմնէ», – ըսելով գաւաթը քարին վրայ կը դնէ։

Ու ծերունիները կամացուկ մը կը բանան իրենց ծխախոտի տոպրակները, կը փաթթեն հաստ-հաստ սիկարներ, ու կ’անցընեն փողերուն ծայրը։ Յետոյ՝ կայծքարերուն աղմուկը պահ մը կը թաղէ աղբիւրին գլգլուն երգը. ու խաւ ին անուշիկ հոտը կը բռնէ չորս դին։

Սիկարի քէֆէն ետքը կարգը կու գայ խօսելու. ընդհանրապէս հարուստ ծերերը հաստատուն ձայն ու հպարտ շեշտ ունին. կը համարձակին տէրտէրին դէմ առարկութիւններ գտնելու։ Փորերնին տափկցած աղքատիկ տէրտէրները միշտ հետեւակ են. շարունակ գլուխ կը թօթուեն ուրիշները հաւնելու համար. խօսքի մէջ չեն մտներ ու նոյնիսկ չեն գանգատիր, երբ աւելի զօրաւորներ իրենց սկսած խօսքը կտրեն. առանց սովորական բանաձեւը զրուցելու.

– Խօսքդ մեղրով կոտրեմ։

Ու ծերունիները ցաւ ունին։ Ո՛րը իր տղուն ու հարսին անտարբերութիւնը կը պարսաւէ, ո՛րը կը գանգատի կնկան շատ պառկելէն. մէկը հին օրերը կը գովէ, ուրիշ մըն ալ բերքին նուազութիւնը պատրուակ բռնելով՝

– Պէրէքէթը թռա՜ւ, թռաւ, – կը բացագանչէ վշտահար շեշտով մը։ Երբ ամէնքը յոգնին խօսելէ, երբ խօսքի կռիւները, պզտիկ, խայթող ակնարկութիւնները, թեթեւ հայհոյութիւնները վերջանան, տէրտէրը կը դառնայ Աշըխ տէտէին ու կը հարցնէ.

– Աշըխ, դուն ինչո՞ւ բան մը չես ըսեր։

Աշըխ ութսուննոց ծեր մըն է։ Քիչ-շատ կանոնաւոր դիմագիծեր ունի։ Կնճիռները քիչ են ճակտին վրայ ու երեսին վրայ միսը կարմիր է տակաւին։ Հուժկու, առողջ ծերուկ մըն է, քիչ մը կարճի վրայ։ Իր աչքերը բոլորովին գոց են թարթիչներուն տակ, որոնք իրարու հետ եփեր են ա՛լ ու չեն զատուիր։ Քիչ անգամ խօսքի կը խառնուի։ Կոյր է վաթսուն տարիէ ի վեր։

– Պատմէ, Աշըխ, պատմէ, ինչա՞նկ էր թիւրքմէնին աղջիկը, – կ’ըսէ տէրտէրը խնդալով։

Ծերունիները կը սկսին խորհրդաւոր հազ մը բռնելու, թեթեւ ծիծաղ մը կը փոթէ անոնց երեսին կաշին. սիկարնին կը քաշեն աւելի ուժով, թուշերնուն տակովը փոսեր փորելու աստիճան։ Ամէնքն ալ գիտեն այդ պատմութիւնը, հազար անգամ լսած են, բայց նորէն կը սիրեն մտիկ ընել։

Աշըխը քար լռութիւն մը կը պահէ սակայն ատենի մը համար, կը նորէ սիկարը, կոկորդը կը մաքրէ ուժով հազով մը ու կը սկսի։

* * *

 

Ահա թէ ինչպէս կոյր է եղած ան։

Հովիւ եղած էր ան շատ պզտիկուց։ Մեծցած ըլլալով ուլերուն, գառներուն հետ, պառկելով շատ օրեր մաքիներու կակուղ կռնակին վրայ, միշտ հօրը հետ գտնուելով գեղին մօտակայ արօտներուն մէջ, առանց գիտնալու՝ վեց տարեկան եղած ատեն հովիւ մըն էր արդէն։ Երբ իր շուքը մեծցաւ քիչ մը, պաշտօնապէս հովիւ կնքուեցաւ։

Հայրը անոր յանձնեց ուլերը։ Ու տղեկը զանոնք առջին՝ պտտեցաւ գեղին մօտերը, հետզհետէ լայնցնելով իր շրջանակը։ Մեծ Ջայերէն վեր անցաւ առջի տարին իսկ, երբ տակաւին ուլերը զինքը կը գոգէին ու կը պառկեցնէին։ Արապուշանի բարձունքը, տամուկ շուքերու մէջ, հաճոյքով դիտեց անհանդարտ կենդանիներուն նազանքը, պչրոտ շարժումները, տոտիկներուն իրարու զարնելը։ Երկու տարի վերջը համարձակութիւն առաւ Կէօպէնտը կոխելու։

Երբ տասը տարեկան եղաւ, հայրը անոր կապեց կարմիր գօտի, պաշտօնական տրեխ, սեպհական սիլահըլգ. կռնակին վրայ գոռոզութեամբ պառկեցուց կաշիէ մախաղը։ Մէջքը դրաւ մէկ հարուածով, կոտրած կոթով հին ատրճանակ մը։

– Հայտէ՛, օղու՛լ, քեզի տեսնամ, երեսս ճերմակ պիտի հանես։ Ու տղան ուսերը վեր բռնելէն ձեռք առաւ այծերը։

Այսպիսով ապրեցաւ բաւական տարիներ։ Գործին մէջ փորձ, իր պաշտօնը սիրող, հոգիով խելօք ըլլալուն՝ օր մը կռիւ չըրաւ պաշտօնակիցներուն հետ։ Սատանային ականջը խուլ, թոփալ էծ մը անգամ չկերցուց գայլերուն։ Կաթը գեղը ղրկեց միշտ։ Ու ձիւնին ու անձրեւին մէջ եփելով դարձաւ քարի պէս պատանի մը։

Արեւը իջած ատենը գեղը կը մտնէր, արեւածագէն առաջ արդէն Գէլուն–Բունէն անցած կ’ըլլար։

Իր հայրը գոհ էր իրմէ։ Դուռ–դրացիները գովեստը կ’ընէին անոր բանուկութեան, աչքը բացութեան։ Մայրը ամէն առտու մախաղին մէջ հացը տեղաւորելէն ետքը, արեւին կը դառնար, վախով խաչ մը հանելէ վերջը՝

– Տիրուկ, դուն պահես, չար նազարէն ազատես, – կ’ըսէր պռկունքին տակէն ու կ’երթար ժամ։

Դրացի Դադուշին հետ միշտ իր տղուն խօսքը կ’ընէր ժամուն ճամբան։ Անոր աղջիկը կը գովէր, մազերուն շատութիւնը, երեսներու թոփիկութիւնը, հասակին շղւունութիւնը մէջ բերելով։ Ու Դադուշն ալ փոխադարձաբար բառ կը թափէր Ակոյին բարեմասնութիւնները մէջտեղ բերելու համար։

Ու կեանքը շատ անուշ էր երկու դրացիներուն մէջ։ Անոնք աւանդական սովորութիւնները յարգած էին, իրարու տուած հիլալ, մատնի, սիկարի տուփ։ Շաբաթը անգամ մը Ակոյին մայրը՝ Աննա ապլան կոխունկ աման մը մածուն կը տանէր Դադուշին տունը։ Դադուշն ալ մէջքերով ընկոյզ, պաստեղ, փլիթ կը ղրկէր փեսացուին։

Ո՛չ Ակոն, ոչ ալ աղջիկը ոչինչ կ’ուտէին։

* * *

Երկու տարի իրարու վրայ անձրեւը քիչ ինկաւ։ Ձմեռները ձիւնին ճերմակը չի տեսան գեղացիները։ Մարտէն սկսած պուտ մը ջուր չկաթեց  երկինքէն։  Գեղացին մատաղ ըրաւ։  Անձրեւ  ուզողներու խումբը պտտցուց փողոցներուն մէջ։ Տէրտէրը հսկում հսկումի վրայ ըրաւ։ Երկինքը քար էր կապած։

Ու ծառերը դեղնեցան ու չորցան։ Ու խոտերը մեռան, մեռան մինչեւ եայլայի ոտքերը։ Աղբիւրները փախան։ Հովիւներէն շատեր խոտ չգտնելով՝ ծախեցին իրենց հօտը։

Ակոն սակայն այդ տեսակ խենթութիւն մը չըրաւ, հօրը հետ մէկտեղ խորհուրդ ըրին դէմի մեծ լեռը անցընելու տաւարը։

Դէմի լեռը, շատ ներս էր ու շատ ալ խորունկ։ Գեղացիներուն տաւարը  տակաւին  հասած չէր  հոն։ Իրաւ  է, թէ գայլերն ու  գողերը վտանգաւոր էին հոն, բայց վերջապէս Ակոյին կռնակը հիմա երկփողեան հրացան կար. շուները կը շատցնէին, կարելի էր ժամանակ անցնել ու ամառ իյնալ։

Ակոյին հայրը լերան մէջ ապահով տեղ մը շինեց խրճիթ մը։ Գեղէն հոն բերին բարձ մը, կապերտի մը կտոր, աղի գուշ մը, ջուրի տոլ մը, ու քանի մը դգալ։ Շաբաթը անգամ մը հայրը պիտի գար տոպրակ մը հաց ու ծրար մը աղի ձուկ ձգելու իրեն։

Շաբաթ իրիկունները, երբ հայրը մածունին տակառները բեռնար ջորիին, միշտ չէր մոռնար կրկնելու.

– Շունուընին կուշտ պահէ. հոսի գէլերը մարդ կ’ուտեն։

Ու տղան, որ քսան տարուայ էր եղած, տեսակ մը հպարտութեամբ ինկաւ այդ ամայի լերան մէջ։ Լեռը իր տեսած լեռներուն չէր նմաներ։ Արեւը շատ քիչ անգամ կ’անցնէր տերեւներէն. ծառերուն բուները տարօրինակ հաստութիւններ գտած էին ու անոնց վրայ գոյն–գոյն մամուռներ կակուղ գեղեցկութիւն մը դրած էին։ Խոտը այդ ծառերուն տակ փափուկ էր միշտ։ Ու զարմանալի ապառաժներ անակնկալ ջուրի թելեր, մարդու հետ չափուող լայն–լայն ծաղիկներ նոր բաներ էին Ակոյին համար։

Ու ձայնը քիչ էր լերան մէջ։ Հովերը թաւ ալեկոծում մը կը հանէին ծառերու կատարն ի վար։ Այդ մինակութիւնը, մարդու, կենդանիի, շունչի այդ պակասը բնաւ չխռովեց հովիւը։

Իրիկուն եղածին պէս այծերը կը տանէր խրճիթին մօտիկ փարախը։ Շուները կը կանչէր զատ–զատ՝  իրենց յատուկ անուններով։ Անոնց լակը կը պատրաստէր. տաշտին գլուխը կը սպասէր։ Շուներուն կողերը կը բարձրանային, անոնց փորը կ’ուռենար, լեզունին դուրս կ’իյնար մեղմ մռլտուքի մը հետ, որուն հետ չափ կը բռնէր պոչերու աջ ու ձախ հակումը։ Այն ատեն միայն հանգիստ սրտով կը գոցէր փարախի խոշոր դուռը ու հիւղակը կը մտնէր պառկելու։

Իր սիրտը միշտ մինակ մնաց։ Պատանութեան տաք օրերուն թեթեւ երազներ միայն եկան լուսցնելու իր հոգին։ Զատկին ու տօնին երկու օր գեղը կը մնար։ Ու կալերը պտտած ատեն կը հանդիպէր կարմիր–կանանչ հագած աղջիկներու, անոնց երեսը կը նայէր գրեթէ ամչնալով. հոգիէն կը խնդար, երբ զարդոսկիները անոնց կուրծքին վրայ ծափ զարնէին։

Երբ տաղաւարը անցնէր, հովիւը նորէն կ’երթար իր լեռներուն գիրկը։ Ատեն մը աղջիկներուն պարը կը շարունակուէր իր մտքին մէջ։ Նազլուին պատկերը թեթեւ կը ծաթէր իր ներսը ու կը փոխէր։ Ու այն ատեն ողնուղեղը կը քերուէր իր կռնակն ի վար ու կը կոտտար։ Այս վրդովումները շուտ կ’անցնէին սակայն ու իր սրինգին հետ մինակուկ ան դարձուց իր օրերը առանց վշտի, գրեթէ երջանիկ։

Մեծ լերան ներսի մասը բոլորովին անծանօթ էր իրեն։ Իր խրճիթին մօտիկէն կ’անցնէր բաւական առատ ջուր մը։ Ջուրը երկու խոշոր լեռներուն փէշերը բանալուն համար շատ հաճելի տեսարաններ ունէր։ Ամէն հասակէ քարեր կային հոն, որը պառկած ջուրին մէջ, որը ցցուած սպառնալիքի մը պէս պզտիկ աւազաններու կողքին։ Ու ջուրի ծաղիկներ ու խոտեր, չորցած ճիւղեր, բացուած արմատներ, գետակին վրայ կամար կապող ծառի մեծ բուներ պատկերին կու տային շատ սիրուն զանազանութիւնը, որ հովիւին աչքը կ’անուշցնէր։

Հօր պատուէրին հակառակ՝ ամէն օր մէյ–մէկ քիչ կ’անցէր իր սահմանէն անդին։ Աւելի վերերը, լերան երկու թեւերը կը հաստնային, իրարու կու գային՝ երկինքը գոցելու չափ։ Գետակը շատ յստակ էր հոդ. մռայլ յատակի մը վրայէն շուտ մարող փրփուրներով ան գլգլալով կ’երթար։ Տեղ–տեղ լայննալով շատ աղուոր աւազաններ կը կազմէր։

Ու տղան գնաց աւելի ներսերը։ Հոդ մայրիի սքանչելի ծառեր, ջուրերուն վրայ ծռեր էին։ Խոշոր քարերու զանգուած մը կը մտնէր վտակին մէջ՝ աչքէ առնելով ջուրին շարունակութիւնը դէպի վեր։ Ու կայծակներէ ակօսուած ապառաժին կռնակին վրայ պզտիկ թուփեր կծկտեր էին։

Տղան ելաւ քարին վրայ։

Իր ոտքին պառկած էր կլոր աւազան մը, կալի չափ մեծ։ Եզերքները շուքի մէջ թաղուած ըլլալուն՝ որոշակի կարելի չէր տեսնել, թէ ուր կը հասնի ջուրը։ Վերէն վտակը ջուր կու գար աւազանին։ Օրհարսակ ըլլալուն՝ արեւի մաս մը ջուրին վրայ թեթեւ լպումը քաշած էր։ Ու տղան զարմանքով տեսաւ պզտիկ փրփուրներ, որոնք իրարու ետեւէ կանոնաւոր շարքով մը կը լողային հոսանքին հակառակ ուղղութեամբ։ Փրփուրները որոշ գիծի մը հետեւելնուն համար տղան հետաքրքրուեցաւ ու սպասեց։

Քիչ ետքը պզտիկ շխրտուք մը արթնցաւ իր ոտքերուն տակ։ Ապառաժը, ջուրին վրայ երկնցած ըլլալուն՝ այս եզերքը չէր տեսնուեր։ Ու յանկարծ ջուրը յուզուեցաւ, հեղուկի լուսաւոր ալիք մը նետուեցաւ քարին տակէն դէպի դիմացի ափը ու ալիքէն վերջը մազերուն մէջ կորսուած գլուխ մը յայտնուեցաւ։

Հովիւը վախեցաւ։ Խաչ հանեց ու ետ քաշուեցաւ՝ կծկտելու թուփի մը տակ։ Ու գլուխը կ’երթար ջուրին մէջէն։ Գլխուն ներքեւ շատ ճերմակ ուսերու արագ շարժում մը ու լայն, մաքուր կռնակի մը սահիլը աւելի զարմացուցին հովիւը, որ «Հայր մեր» մը սկսաւ, դողալէն։

Ո՞վ կրնար ըլլալ այդ։ Լեռը ամայի էր ու կը յիշէր հեքիաթին աղջիկները, որոնք գետերու մէջ երբեմն կու գան լոգնալու։

Լոգցողը դիմաց ելաւ։ Շուքին խորունկութեան մէջ իր միսին ճերմակը շատ յստակ ցաթելուն՝ տղան աշխատեցաւ մանրամասնութիւնները տեսնելու։

Անծանօթը ոտքի էր։ Թեւերով ետ հրեց կաթկթող մազերուն փունջը. ափերը կլորցուց ստինքներուն վրայ, սեղմեց զանոնք ու մատերուն ճեղքէն պտուկները դուրս ինկան։ Յետոյ ձեռքը տարաւ մէջքին, մազերը առաւ անութին տակէն ու սրբեց անոնցմով պորտին փոսը։ Աւելի վերջը քամեց ու ծռեցաւ։

Գետնէն առածը ոսկիներու մանեակ մըն էր. անցուց ճիտին, ու ոսկիները զուարթ հնչիւնով մը պառկեցան աղջկան հարուստ կուրծքին վրայ։ Ու հովիւը զարմանքով ստուգեց, որ կուրծքին ու զիստերուն միսը շատ աւելի ճերմակ էր անոր դէմքէն։

Հիացած սպասեց։ Լոգցողը հագաւ ճերմակեղէնները, յետոյ Դամասկոսի բանուածք մեծ շալվար մը։ Գլուխը անցուց ոսկեզարդ համայիլ մը եւ արիւնի գոյն չէմպէր մը։ Այս ամէնէն կը հասկցուէր, որ թիւրքմէնի աղջիկ մըն էր ան։

Տղան լսած էր միայն ու հիմա կը յիշէր, թէ թիւրքմէնները կ’ապրին ամայի լեռներուն մէջ, անմատչելի խորշեր ընտրելով իրենց վրաններուն համար։

Յաջորդ օրը առտուանց կանուխ հօտը բերաւ ան։ Ամէն անգամ այծերուն ետեւ մնալուն հակառակ, այսօր առանց գիտնալու կանխած էր զանոնք։ Շուներուն անհանգիստ շարժումներն ալ չի կրցան իր աչքին զարնուիլ։ Ու հօտը վարը թողած, շուներն ալ մէյ–մէկ կէտերու վրայ կեցնելով՝ ինք անցաւ իր սահմանէն, գտաւ իր քարը. զգուշութեամբ ելաւ վեր ու նայեցաւ վար։ Մէկը չկար հոն։ Ջուրը մէկ ծալքով կը քնանար։

Լոգարանէն անդին տեսարանի նոր հեռապատկերներ յայտնուեցան։ Քարերուն վրայէն ցատկելով–ցատկելով առաջ քալեց։ Ջուրը մերթ կը նեղնար, մերթ կը կլորնար, տեղ–տեղ երկու քարերուն մէջտեղ կաթ կը դառնար։ Ջուրն ի վեր գացող ամէն միամիտ մարդու նման այս պատկերները իր հոգին բաբախեցին ու տարին։

Ու լեռը հատու իր առջեւ։ Ընդարձակ դաշտագետին մը կ’երկըննար դէպ ետ, աչքը առածին չափ. ու լերան խոնարհող թեւ մը դաշտագետինը կը կտրէր կռնակէն։ Մուխի պալաններ զատ–զատ կէտէ մը վեր կ’երթային, իրար գալով։ Վրանները որոշակի չէին տեսնուեր, բայց շուներու հեռաւոր հաջիւն մը պահ–պահ կը տրոփէր մռայլ միջոցին մէջ։

Թիւրքմէնները հոդ կը նստէին։ Վտակին ամբողջ ընթացքին իր տեսած աւազանին պէս ընդարձակ ու պատսպարուած տեղ մը չտեսնելուն՝ կրցաւ խելք պառկեցնել աւազանի հրաշքին։

Ետ դարձաւ. այս անգամ իր թուփին մօտ ծառերու տեղ թուփեր ալ տեղաւորելով՝ ապահով թաքստոց մը պատրաստեց։

Կէսօրին մօտ դէմի ափին յայտնուեցաւ աղջիկը։ Առանց կենալու հանուեցաւ ու նետուեցաւ ջուրին մէջ։

Ջուրը կը շարժէր աղջկան թաթերուն տակ, կը դառնար անոր փորին ու կոնքին վրայ։ Ու միսին ճերմակը մութ ջուրին մէջ լոյսի պէս կը սահէր կ’երթար։ Մազերը կը բացուէին, կը շարուէին, կը գոցուէին։ Լոգցողը դարձաւ կռնակին վրայ։ Ստինքներէն պզտիկ փրփուրներ կը թռէին, ու փոքրիկ, քնքուշ գառնուկի գլուխներու նման ջուրը կը գոգէին։

Երբ իրիկունը փարախ դարձաւ, Ալաճը, լաւագոյն այծը, չկար։ Գայլերը տարած էին։

Բայց հովիւը խենթեցաւ այդ պատկերին համար։ Օրերով եկաւ միեւնոյն տեղը։ Մոռցաւ իր հօտը, մոռցաւ իր շուները։

Երկու շաբաթ վերջը տասնէ աւելի այծեր կորսուած էին, շուները անխնամ մնալնուն՝ բրդոտած մորթեր ունէին։ Իրիկունները քունը փախաւ աչքերէն։ Խրճիթը նեղ կու գար իրեն։ Օր մը այծերը իրենց բոժոժին ձայնովը քիչ մնաց վտանգէին զինքը։ Լոգցողը ջուրին մէջ թօթուըւեցաւ, գլուխը փարտեց ուսերուն վրայ ու մէկը չկրնալով տեսնել, շարունակեց իր լոգանքը։

Հովիւը հանեց այծերուն բոլոր բոժոժները. շուները բանտարկեց զանազան անձաւներու մէջ ու, հօտը թողած իր գլխուն՝ վազեց իր թաքստոցը։

Բայց այծերը առանց բոժոժի, շուտով իրարմէ հեռացան ու գայլերուն կեր եղան։

Հայրը յանդիմանեց զինքը, բոժոժները հանելուն համար։ Հովիւը կարմրեցաւ ու պատասխան չկրցաւ գտնել։

Հօրը ստիպումին վրայ պարտաւորուեցաւ բոժոժները անցընել նորէն։ Բայց սէրը հնարամիտ դարձուց զինքը։ Երբ փարախէն ելլար ու պատրաստուէր դիմաց անցնելու, բոլոր բոժոժները ձիւթ ցեխով կը լեցնէր. իրիկունները նորէն կը հանէր։

Այծերը կը շարունակէին քիչնալ։ Հայրը կատաղի հայհոյութիւններով ու սպառնալիքներով զգուշութիւն յանձնարարեց գայլերուն դէմ։

Ոչ մէկ բան արգիլեց տղան լոգարանը վազելէ։ Ու հօտը իջաւ իր կէսին։

Հայրը խելքը թռցուցած, հրամայեց լեռը փոխելով իջնալ Կէօպէնտ, գեղին աւելի մօտ։

Տղան առարկութիւններ ըրաւ, ջուրի պակասը առաջ քշեց, դիմացի խոտերուն առատութիւնն ու լեցունութիւնը գովեց։ Հազար ու մէկ երդումներ ըրաւ աչալուրջ ըլլալու։ Հայրը չհամոզուեցաւ։

– Մաս պատարագ, կը սատկեցնեմ, հեղ մ’ալ այդ լեռը ճիւ դնելու ըլլաս նէ։

Հովիւին հայրը լեռը մեծցած մարդու վայրենութիւնն ու հաստատակամութիւնն ունէր։ Տղան լաւ գիտէր անոր բնաւորութեան երկաթէ խստութիւնը։ Յիշեց անոր բարկութեան պահերը, ուր մէկ բռունցքով շան սատակ կը հանէր կթուելու ատեն դժուարութիւն հանող այծերը։

Հօր սարսափը քանի մը օր զինքը հեռու պահեց լոգարանէն։

 

Այդ քանի մը օրը սակայն արեւը մութ ցաթեց անոր վրայ, աչքերը ոչինչ տեսան. խենթութեան տանող բան մը զինքը հոն թռցուց։

Միւս կողմէն՝ արագ–արագ կը հալէր։ Հայրը հազիւ–հազ կասկածեցաւ, բայց ոչինչ կրցաւ հասկնալ։

Իր ներսը դղրդող բանը այնքան ուժով ու անդիմադրելի դարձաւ, որ յաղթեց իր վախին, պղտորեց իր բանականութիւնը ու ամէն բան վտանգելով, հօտը անտէր թողած՝ փախաւ Կէօպէնտէն, անցաւ մեծ լեռը ու գնաց աղջիկը տեսնելու։

Նոյն Շաբաթ օրը, հայրը իրիկուան գալու տեղ ցերեկին եկաւ։ Մօտը բլուրներուն տակ այծերը հոս ու հոն ցրուած տեսնելով պոռաց իր տղուն։

Ձայնը անցաւ լեռներուն մէջէն ու արձագանգ իսկ չունեցաւ։ Հայրը շուարած փնտռեց զինքը հոս ու հոն. շուները վազեցին իր քով պոչերնին խաղցնելով. ու սկսան դէմի լերան ուղղութեամբ նայելով հաջել։

Հովիւները կը հասկնան շուներուն աչքէն ու լեզուէն։ Հետեւցաւ անոնց։ Շուները անցան դիմացի լեռը. եկան ջուրին եզերքը եւ մղկտալէն բարձրացան ափն ի վեր։ Շուները չափազանց սեւ էին, ծառերը իրար անցան, հովիւին հայրը ձեռքի մեծ մականով հազիւ կը յաջողէր իրեն անցք մը բանալ։ Շուները կը հոտուըտային գետինը ու կ’երթային պոչերնին ծրարելէն։ Երբ քարին տակը հասան, թեւթեւ մը հաջեցին ու հայրը քարին վրայ կանանչներու մէջ թաղուած իր տղուն կարմիր գօտին տեսաւ։

Չկրցաւ հասկնալ, թէ հոդ ինչ կ’ընէր։ Մօտեցաւ անոր ու աչքերը մէկէն չես գիտեր ինչպէս ինկան դիմաց։ Լոգցողը դուրս ելած էր ու սօսիի բարակուկ ոստեր անոր միսին վրայ կը փակցնէին իրենց տերեւները։ Երբ ոսկիները անցուց ճիտին ու հարուստ փորը սրբեց մազերով, հայրը կրակէ զարնուեցաւ կարծես։ Հասկցաւ ամէն բան։ Այծերը վառած էին այդ տեսարանին համար։

Այս ստուգութիւնը այնքան խիստ կերպով ոտք հանեց անոր բարկութիւնը, որ ան ձեռքի մականը բարձրացնելով յանկարծ բռնեց տղուն օձիքէն։

– Ի՞նչ... կ’ուտես ծօ՛ հոդ, – ըսելն ու գլխուն փակցնելը մէկ ըրաւ։

Հարուածը սաստիկ ըլլալու էր, տղան ուշոկորոյս գետին փռուեցաւ։ Լոգցողը զբաղած ըլլալուն՝ ոչինչ տեսաւ ու հագուելով հեռացաւ. անդին՝ հայրը իր հայհոյութիւնները կը շարունակէր։

Տղան պառկած էր ու չէր շարժեր։

Հայրը ոտքով զարկաւ մէջքին. տղան չերերաց։

Այն ատեն ծռեցաւ ու գիրկը առաւ նուաղած մարմինը. իջեցուց ջուրին մօտ, երեսը ափերով ջուր ցանեց։ Պաղ հեղուկը սրսփուք մը առաջ բերաւ տղուն դէմքին վրայ։ Թարթիչները դողացին, թրթռացին, ջանք ըրին բացուելու, բայց զարնուած թռչունի նման հանգչեցան իրենց տեղը։

Հայրը բռնեց տղուն կզակէն. ուժով մատներովը փաչատեց բերանը, լեզուն դուրս քաշեց։ Երկար աղաղակ մը դուրս ինկաւ լեզուին հետ։ Տղան կը խօսէր, բայց աչքերը գոց էին։

– Աչքերդ ինչո՞ւ չես բանար։

– Չեմ կրնար։

– Զօռ ըրէ, տղա՛ս, զօռ ըրէ։

Ու տղան պրկեց իր դէմքին բոլոր միսերը, ուժ առնելու համար կռնակը փակցուց գետնին ու ջանք ըրաւ։ Թարթիչները իրար անցան, պահ մը տենդագին շարժումներ ըրին. աչքին գունտերը դուրս իյնալու աստիճան ճնշեցին արտեւանունքներուն վրայ. ու տղան սպառած ինկաւ։

Հայրը տղան շալկեց ու փարախ ինկաւ։ Այծերն ու շուները տխուր շարուեցան իր մօտ։ Իրիկունը մայրը շփեց տղուն աչքերը, հում միս կապեց անոնց վրայ։ Աչքերը յամառեցան չբացուելու։

Շաբաթ մը ետք բերին Տօնիկ տէտէն։ Պատկառելի ծեր մըն էր, գրող-կարդացող. գիրք բանալ ալ գիտէր։ Ծերունին վեր առաւ թարթիչները, իր տկար նայուածքը կեդրոնացուց տղուն աչքերուն մէջ, չկրնալով ճերմկուցը տեսնել հոն։

– Ի՞նչ էք ըրեր աս տղուն, հարցուց վշտահար շեշտով մը։ Հայրը ոչինչ գտաւ ըսելու։ Մայրը կու լար։

Ու շաբաթները շաբաթներուն յաջորդեցին, ամիսներ ամիսներուն կապուեցան։ Գլխադիր Ակոն օճախին շեմէն չկրցաւ զատուիլ։ Առջի ատեններուն Դադուշ ապլան կու գար եղով-մեղրով կը խօսէր, մատները կը բռնէր աչքերուն դէմ հարցնելով.

– Քանի՞ հատ է։

Քիչ–քիչ դրացիները պակսեցան։ Ձմեռը եկաւ, այծերը տուն վերադարձան։ Օճախին անկիւնը տղեկը միշտ նստած էր։ Սուրբ Սարգիսին Նազլուն կարգեցին մանուկ տղու մը հետ։

Ատոր համար չցաւեցաւ։ Երբ դրացիներուն աչքերը բոլորովին կտրեցան սանդուխներէն, ու գարունի տաքերը գետինները համովցուցին, ան ելաւ փողոց երկար գաւազանով մը։

Երկար ամիսներ արեւի լոյս չտեսնելով իր երեսները ճերմակցեր էին։ Պարկենքի (պատկեր) կը նմանէր ան ու բոլոր գեղացիները խշխշացին այդ քարի պէս երիտասարդին վարանքը տեսնելով, պատերուն վերջին անկիւններու խարդախութեան առջեւ։

Ու գնաց ան ժամուն բակը իր տեղը գրաւելու հինաւուրց արիշին ակ։

* * *

Հարուածէն վերջը Ակօ երիտասարդ՝ ծեր եղաւ։ Իրիկուն-առտու կոչնակը չփախցուց ու անուշ ձայն ունենալուն՝ սորվեցաւ բոլոր համով շարականները։ Իրիկունը օճախին մօտ կ’երգէր ան։ Այս երգերէն իրեն ինկաւ նոր մականուն մը, աշըխը, որուն համար երբեք չնեղուեցաւ։

Բայց մինչեւ վերջ ինք ծանօթ մնաց իր թիւրքմէնին աղջիկովը։ Երբ պատմութիւնը լմնցնէր, ծերերը կ’ըսէին.

– Ծօ, ապտալ, ջուրը չնետուէի՞ր։

– Հէ՜յ կիտի օրեր, հէ՜յ, կը պատասխանէր աշըխը, կարճ վիզը կը հակէր կուրծքին ու սիկարի մուխին մէջ թաղելով իր դէմքը, կ’ըսէր.

– Մէլէք էր ան, ճուրի մէլէք...

– Պապդ կ’անիծե՞ս, աշըխ, վրայ կու տար տէրտէրը հեգնող շեշտով։

Լու՜ս իջնայ հողքը, լուսերուն, խունկերուն մէջ պառկի, կը պատասխանէր նորէն, բայց ձայնը կը դողար հոդ ու խոնաւ հազ մը կու գար կապելու իր բառերու ճամբան։

 

1913