Արձակ էջեր, նամակներ, քերթուածներ, ճառեր

ՀԻՒԱՆԴ ԷԻ, ԵԿԻՔ ՏԵՍԻՔ ԶԻՍ

ԱՌ ՏԻԿԻՆ ԷԼԷՆ ՆԻՍԸՆ

Հիւանդ էի, հիւանդանոց փոխադրուած էի։

Ու դուն եղար առաջին այցելուն, ու դուն առաջին նուիրատուն բանաստեղծին, կենդանի՛ Բանաստեղծութիւն ու Գթոյ քոյր ճշմարիտ։

Քրտանցս ու արտասուացս համար ինծի թաշկինակ բերիր։ Ոտքերուս տակ օթոց ու ծունկերուս վրայ ծածկոց սփռեցիր։ Հայսեայ յուրան ու ծաղկեայ յուրան ինձ յղեցիր։ Հրառներէն աւելի խանդաղատանքդ տաքցուց զիս, ու դեղհատներէն աւելի խրախուսանքդ կազդուրեց զիս։

Հակառակ փափուկ առողջութեանդ, հակառակ խստաշունչ եղանակին, մինչեւ Եէտի-Գուլէ եկար Բերայէն շնչահատ` տեսնել հիւանդ բանաստեղծն։ Եկար անխափան ամէն շաբթու տեսնել հիւանդ բանաստեղծն, հակառակ յուսահատիչ հեռաւորութեան, հակառակ յողդողդ առողջութեանդ, հակառակ հովին, հակառակ հեղեղին, հակառակ ձեան ու ձմրան։ Եկար` սիրտդ գորովանօք առլցեալ ու ձեռքդ ծրարներով ծանրաբեռնեալ։

Եւ օր մը միմիայն ծրարդ եկաւ։ Ձեռօքդ խորոված հաւդ կը պարունակէր, ու կարկանդակներ ու պտուղներ։ Մահիճէդ ելնելով, դեղի սրուակդ ձեռքդ` իջած էիր խոհանոց, ուրկից մահիճդ վերադարձած էիր` տագնապիչ տենդերու մատնուած։ Ծնրադրեցի, աղօթեցի ու լացի։ Հետեւեալ առաւօտուն մահիճս ամբողջ թրջած էր, ճակտէս մինչեւ ոտքերս։ Ակնարկելով ճերմակ թաշկինակիս ու բովանդակ ճերմակեղէնիս, որոնք դեղնած էին աշնան տերեւի մը կամ հիւծեալ աղջկան մը այտերուն նման, հարցուցի ես ինծի, թէ մարդս աչքերո՞վ միայն կու լայ, բովանդակ մարմնովն ալ չը՞ լար երբեմն։

Արիացար, առողջացար եւ, սփոփածու հրեշտա՜կ, հիւանդանոցի խցիկիս մէջ վերստին երեւցար։ Ձեռօքդ արտասուքս ու քրտինքս լուացիր, քանզի բանաստեղծինն էին. բանաստեղծի՛ն, որուն պահապան հրեշտակն եղար ամբողջ վեց տարի` երդում ընելով անոր պահապան հրեշտակը մնալ յաւիտեան։

***

Միշտ ինծի ճերմակ թաշկինակ չը բերիր։ Երեք անգամ սեւածիր. զի սուգերս քու սուգերդ ալ էին, զի դու բարեկամուհին էիր բարեկամուհեացս ալ, բարեկամուհին Գեղոյ ու Բարւոյն բոլոր բարեկամուհեաց։ Եւ հայ ազգն այդպիսի երեք անհատութիւններ իրարու ետեւէ սուղ ժամանակի մէջ կորսնցուց, որոնք եղբայրակցուհիներս, որոնք բարեկամուհիներս էին։

Սեւածիր թաշկինակներուն առաջինը բերիր ա՛յն կնոջն համար, որ մանկադէզը մանկապարտէզի փոխարկած էր մեր մէջ, որ ձանձրացուցիչ գրքին տեղ հրահանգիչ խաղը դրած էր, որ աղքատին ու հարուստին զաւակն հաւասար կը համազգեստէր վարդագոյն, որ ծալլապատիկ ցայն օր նստած մանուկն ալ կը վարդագունէր շարժմամբ ու շրջագայութեամբ, որ տղայոց մարմինն աղտէն ու լեզուն աղճատութենէ կը մաքրէր, որ թաթին դէմ համբոյր ու չեխին տեղ ժպիտ կը շռայլէր մանկութեան, որ երգ ի բերան կը մտնէր դասարան, որ լոյս կ՚արտահանէր ամէն իրիկուն դասարանէն, ամէն օր աւելի՜ լոյս։ Առաջին սեւածիր թաշկինակն, որ արցունքս սրբեմ, բերիր ինծի Ֆռէօպէլի ու Բեսդալօձձիի հայ առաքելուհւոյն համար, որ իր կարգին կրթական առաքելուհիներ կը պատրաստէր, հոս հոն մանկապարտիզպանուհիներ կ՚առաքէր ամէն տարի. Տիկին Գայիանէ Մատակեանի համար` կ՚ըսեմ, որ, որբեւայրի, հոս եկաւ, եւ հոս որբ թողուց իր միածին Օննիկն` հիւծախտէ մեռնելով Ռուսական հիւանդանոցին մէջ։

Սեւածիր թաշկինակներուն երկրորդն ինծի բերիր Գեղոյ Ներդաշնակութեան բարեկամուհւոյ մը, գուսանուհւոյ մը համար, որ Բարիզի վերջին տիեզերական Արուեստահանդէսէն վերադարձին մեռաւ մարմնո՛յ վէրքէ մը, քանզի սրտի վէրքերը կ՚ապրեցնեն յաճախ, սրտի վէրքերն, որոնցմէ շատ ունէր եւ որոնք միայն թերեւս մինչեւ դար մը երկարէին տարաբախտ Իսկուհի Այվազեանի բազմայոյզ կեանքն։ Ներդաշնակութիւնն, որ, ըստ Միւսէի, մեզ «Իտալիայէն կու գայ, որ Իտալիային ալ կու գայ երկինքէն», հոն` յԻտալիա, գացած էր նախ ուսանիլ Տիկին Այվազեան իտալերէն լեզուին մէջ, զոր սքանչելապէս կը խօսէր։ Գեղարուեստից սիրուհի մը չէր կրնար Ռաֆաէլի հայրենեաց մէջ զանց ընել Պատկերհանութեան ուսումն ալ. եւ Տիկին Այվազեանին իւղաներկ նկարներն հոգի ունէին բոլոր` իրենց նկարչուհւոյն նման։ Երաժշտութիւնն աւարտել գնաց Բարիզի Գօնսէռվադուառին մէջ, եւ ի Բարիզ թատերաբեմն ելաւ, ուր գերազանցեց մանաւանդ Սամսօն եւ Տալիլայի մէջ։ Իր արու խորայոյզ ձայնը, կայծակնացայտ նայուածքին ընկերացած, կ՚ալեկոծէր ունկնդրին հոգին։ Դաշնակը կը դողար` իր մատունք դեռ ստեղնաշարին չը մօտեցած։ Բեմի դիցուհւոյն (հա՞րկ է անուանել Սառա Պէռնարն) երկրպագուներէն մեծագոյնն (հա՞րկ է անուանել Ժան Ռիշբէնն) ինքզինքը «բառանուաճ» մը (dompteur de mots) կ՚անուանէ. Տիկին Այվազեանի համեստութիւնը կ՚արգիլէր իրեն «ստեղնանուաճ» մ՚անուանել ինքզինքն։ Այդ նուաճուհին ստեղանց ու ձայնի գործարանաց, այդ նուաճուհին ճակատագրային ամենազգի հակընդդիմութեանց, հուսկ ապա նուաճուեցաւ, աւա՜ղ, մահուանէ։ Մօբասանի Մեր սիրտը տուաւ ինձ կարդալու, եւ ինէ փոխ առաւ Պլանգիի Քաղաքական տնտեսութեան պատմութիւնն. ի՜նչ փոխանակութիւն։ Բայց մեր փոխանակութիւնք միշտ այսպէս էին Իսկուհիին հետ. իր աշխուժութիւնն, եւ իմ թմրութիւնս։ Սակայն օր մը թմրութիւնս նուաղման եւ օր մըն ալ գրեթէ անէացման տարաւ. Օկիւսդ Լօմպառտիին հետ օր մը դաշնակին առջեւ նստան եւ ածեցին… Վերթե՜րը. դեռ չէին աւարտած եւ ինքզինքս կորսնցուցի։ Օր մըն ալ խանդավառ սիրազեղ խօսակցութեամբն այնքա՛ն մոգեց զիս, որ կրնայ ըսուիլ, թէ Նիրվանայի գիրկը գտայ ինքզինքս։ Նաւազին երգը մանաւանդ շատ կը սիրէր, Նաւազին երգը մանաւանդ շատ կը սիրէի ես ալ. ամէն անգամ զայն անպատճառ կը զարնէր ինծի։ Ու Նաւազին երգին ճերմակ աղաւնին` ամէն անգամ ինձ մտածել կու տար սեւ գերեզմանին։ Դաշնակը գոցելով օր մը ու նուագի տետրակ մը տալով ձեռքս` գրչի մը հետ. «Ճերմակ տեղը բան մը գրէ հոս ինծի», - ըսաւ։

Ու գրեցի.

Ինչո՞ւ արդեօք, հրեշտա՛կ, ճերմակ աղաւնին

Ինձ մըտածել կու տայ, բաբէ՜, սեւ շիրմին։

Երրորդ թաշկինակն, ո՜ պահապան իմ հրեշտակս, զոր Աստուած ինձ պահէ, երրորդ սեւածիր թաշկինակն ինձ տուիր, երբ կանխելով ի գերեզման Հայ Գրականութեան նահապետն` հոգին աւանդեց Հայ Գրականութեան նահապետուհին։ Առաջին հայ աղջիկն եղաւ Սրբուհի Վահան, որ սկսաւ գրիչ շարժել ու քնարերգել։ Պէշիկթաշլեան իր ուսուցիչն եղաւ ու Բագրատունին իր կնքահայրը, մինչ Նազլը Վահան իր մայրն եւ իր հոգեմայրը, լուսաւորեալ թաղի մը` Օրթագիւղի հայ աղջկանց սերունդներուն ալ հոգեւոր մայր կը հանդիսանար։ Այլ ամուսնութենէն առաջ նուազ գրող, քան ուսանող ուսումնասիրող եղաւ Տիկին Տիւսաբ փաշա։ Հայ իգական սեռն աւելի հարուստ գլուխ մը չունի։ Գեղարուեստք, գեղատառք, իմաստասիրութիւնն ու լեզուներն եղան իր ուսման ուսումնասիրութեան առարկայ։ Յետ ամուսնութեան հրատարակեց հետզհետէ երեք վէպեր, որոնք հայ իգական սեռին վրայ դարձուցին բովանդակ հայ ընկերութեան ուշադրութիւնն։ Ե՞րբ, ի՞նչպէս այդքան կրցած էր բարձրանալ հայ կինն. յոյժ տարասեռ, յոյժ զանազանաւորեալ, յոյժ զարգացեալ միջավայր մը միայն, որպէս չէր ընդհանրապէս հայ իգական սեռին միջավայրը, կրնար այդպիսի գործերու ծնունդ տալ։ Ուրեմն հայ հեղինակուհին իր տարիները դարեր ապրած էր. ապրած էր ընկերութեանց կեանքը, խորհած էր իմաստասիրաց խոհանքն, զգացած էր, ինչ որ մարդկային կամ կնոջ սիրտը, մեծ վիշտերէ մշտապէս ակօսեալ, կրնայ զգալ, այսինքն սպառած էր գրեթէ զգացումն, յուզումն։ Եւ Գրականութեանց ու Գեղարուեստից այդքան տենդալիր յարումն, այդ գրեթէ ժելիադեան աշխատութիւնն ի՞նչպէս ժամանակ կը թողուր, մարդ կը զարմանայ, ընդունելութիւն ընելու միշտ, եւ միշտ հայ իգական սեռի կրթութիւնը նպատակ ունեցող բոլոր միութեանց ամենագործօն մասնակցութիւն ունենալու։ «Աղջի՛կս, - ըսաւ օր մը, - Եղիա էֆէնտիին օձիքէն չը պիտի ազատիմ. Վիգդօռ Հիւկոյին նամակը բեր կարդացուր»։ Հարսնցու աղջիկ էր եղած արդէն Տօռին Տիւսաբ փաշա։ Այդ գերազգաց կինն` Արաքսիայի հեղինակուհին, ի՞նչ կրնար ընել, ի՞նչ կրնար ըլլալ, երբ այն սքանչելի աղջիկէն` Հայուն ու Գաղղիացւոյն բոլոր յատկութիւններովն օժտեալ, ոչինչ մնար մօրը` բայց միայն իր շրջազգեստները, կարուձեւին արկղիկը, գիրքերն ու տետրակները, ու ձայնին արձագանգը…։ Ինքն իր ստուերն էր այնուհետեւ Սրբուհի Տիւսաբ փաշա։ Այն Ոլիմպական գլուխն, Աստուա՜ծ իմ, այնպէս էր այլեւս, որպէս թէ մարմնոյն վրայ չըլլար։ Ո՛չ, բանի մը համար դեռ կը մնար այն գլուխը, դեռ կը մնային աչքերը. արտասուք թափելու համար։

***

Ա՛լ ինձ թաշկինակ մի՛ բերեր, ո՜ պահապան հրեշտակս։ Արտասուացս աղբիւրն ա՛լ ցամքեցաւ։ Գլուխիս ա՛լ մարդ պէտք չունի. գլուխս միայն պէտք ունի ուսիդ, ուր հանգչի։ Երիցս ողբացեալ ամուսնոյդ յաւերժանուէր սիրտդ ինձ համար կ՚արիւնի, բանաստեղծին համար, զոր եղբայրագրեցիր, դժբախտ բանաստեղծին համար, որ իրեն գերագոյն բախտը կը համարի, որ ուսդ իր հէ՜ք ջախջախեալ գլխոյն հանգստոց ունի։

(20 Փետրուար 1901)

(Մասիս, 24 Փետրուար 1901)