Արձակ էջեր, նամակներ, քերթուածներ, ճառեր

ՎԵՐՅԻՇՈՒՄ ՄԸ

ԱՌԱՋԻՆ ԳՐՈՒԹԻՒՆՍ ԵՒ ԱՌԱՋԻՆ ՀՐԱՏԱՐԿՈՒԹԻՒՆՍ

Կը մտածեմ, որ հոգեբանական տեսակէտով առաջին գրութիւն մը քան առաջին հրատարակութիւնն աւելի կարեւոր է։ Մանաւանդ ինձ համար այսպէս եղաւ։ Մօրս զոյգ գիրքերը, զոյգ թռչնիկներու պէս բաներ, փոքր հատորիկներ` նստած սենեակնիս միշտ բարձին վրայ էին, երբ այն պաշտելի կնոջը ձեռքը չէին։ Այդ գիրքերն Աղօթագիրք մը ու Սաղմոսն էին։ Շատ կը սիրէի կարդալ Սաղմոսը. եւ ամէն մէկ բանալուս Սաղմոսը` մարգարէին ձեռքի քնարը կը դիտէի յափշտակութեան ու ցանկութեան խոնարհութեամբ աչաց։

Իրիկուն մը, երբ երկնային ժայռէ մը շիթ առ շիթ լեցուած ըմպանակի մը պէս, որ հուսկ ապա կը զեղու, մատաղ սաղմոսայագ հոգեակս արտայայտութեան պէտքն զգաց։ Վաղամեռիկ կրտսեր եղբայրս` Պօղոսիկը, նստած էր մօտս. մայրս գուլպայ կը հիւսէր ու հայրս կը նկարէր։ Թուղթ, գրիչ տուի Պօղոսիկին ու «Գրէ՛», - ըսի։ Երկու լայն էջեր լեցուեցան` առանց բառ մը աւելցնելու, առանց բառ մը պակսեցնելու` հակառակ Պուալոյի պատուէրին։ Արտադրուածը քարոզ մըն էր, կամ մանաւանդ` ինչ որ կրնայ կոչուիլ կրօնական խօսքեր։ Տասնըչորս տարեկան էի։ Ու հաւատացէք, որ լաւագոյն գրածս էր այդ կրօնական մանկական էջը։ Հայերէնի դասատունիս գաւառացի մըն էր այն ժամանակ, որուն անունը գիտէի երէկ, բայց այժմ չեմ յիշեր, յիշողութեան հիւանդութեամբ մը, որ կը պատահի, ըստ Ռիպօի, շատերու։ Այդ պատուական դասատուն թափանցիչ արտասանութեամբ մը մեզ Ոսկեդարու մատենագիրները կը կարդար` քերականութեան դասէն յետոյ։

Երկու տարի ետքը շարադրութեան սկսանք։ Իսկ առաջին հրատարակութիւնս անկից ալ երկու տարի ետքն է։ 1868ին Աղաթօն Գրիգոր էֆէնտիի մահուան առթիւ գրած ոտանաւորս էր, զոր Մասիս օրաթերթին հրատարակութեան ղրկեցի։ Գրաբար էր այդ ոտանաւորը, զոր դասատունիս` Թորոս Նազարեան, սրբագրեց, ոչ թէ լեզուն, որովհետեւ նախորդ հայկաբանութեան ուսուցիչնիս` Մատաթիա Գարագաշեան, իմ ու քանի մը ընկերներուս գրաբար գրութեանց տակ այլեւս անսխալ կը դնէր վերջերը. այլ սրբագրեց գրութիւնը, քանի մը տեղ ածական ու քանի մը տեղ բայեր փոխեց, եւ այս սրբագրութիւններով ոտանաւորին ոտքերը կոտրեց ու յանգերը ջնջեց. վերջին տողն ալ բոլորովին փոխեց։ Եղերերգս, անշուշտ, աւելի կատարեալ եղաւ, բայց աչքիս կաղ սատանայի պէս բան մը երեւցաւ, բարկութենէս լացի եւ Տնօրէն Սիմէոն Միքայէլեանին յորդորանացը վրայ միայն հաւանեցայ յանձնել հրատարակութեան։ Իր ինքնաբուղխ միամիտ բացատրութեանը մէջ, ոտանաւոր թէ՛ յանգաւոր, առանց սրբագրութեան աւելի արժէք պիտի ունենար այդ եղերերգս` բաւական տափակ։

Իսկ արձակ առաջին հրատարակութիւնս (շիտակը խօսելով` ճիշդ չեմ յիշեր, թէ ոտանաւո՞ր գրութիւնս առաջ լոյս տեսաւ, եթէ ոչ արձակս) Յովսէփ Բոլատի Հարսանիքին նամակ-նախաբանն է։ Զարմանալի չէ՞, ես համբակ մը, դպրոցական մը, հեղինակ մը կը ներկայացնէի հասարակութեան, մինչդեռ յԵւրոպա` արդէն մեծահամբաւ հեղինակներն են, որոնք նորեկ մը կը ներկայացնեն նամակ-նախաբանով մը։ Բայց ի՞նչ ընեմ. Բարիզի Մուրատեան Վարժարանին աշակերտ` Բոլատ, որ Նուպարեան վարժարանը գաղղիերէնի օգնական-ուսուցիչ էր, Հարսանիքին ձեռագիրը տուաւ ինծի կարդալու. տուն գացի, պարտէզ իջայ, կարդացի. ներս գալուս` ճաշարանը կաղամար գրիչ ու թուղթ տեսնելով, Հարսանիքին վրայ տպաւորութիւնս գրեցի` որպէս թէ սեղանին վրայ գտնուած գաւաթ մը ջուրը պիտի խմէի։ Հետեւեալ օրն անձամբ տուի հեղինակին` դպրոցը։ Օր մըն ալ Բոլատ իր վէպը տպուած չը բերէ՞ ձեռքս տայ, նամակս սկիզբը դրուած։ Այն ժամանակ արդէն Ռըվիւ տէ տէօ Մօնտ կը կարդայի։ Գրութեանս շատ չը հաւնեցայ, բայց գրածս գրքի մէջ տպուած տեսնելուս ուրախութեան բաղդատելի ուրախութիւն մը դեռ մինչեւ ցայսօր ունեցած չեմ։ Եւ … գրութիւնս հաւնուեր էր. որո՞ւն կողմէ. Վենետիկցիի մը կողմէ։ Մօրաքեռորդիքս` վաղամեռիկ Ներսէսեան եղբարք, օր մը տուն եկան զիս իրենց տանելու` յայտարարելով, թէ Նորայր Բիւզանդացին` իրենց խնամակալը, «երկաթէ քաղաքի մը ոսկի դուռը» կ՚անուանէ Հարսանիքին յառաջաբանս եւ զիս տեսնել կը փափաքի կոր անձկաւ։ Բազմավէպի նախկին խմբագրապետը գովեստ կարդաց ինծի սիրելի մօրաքրոջս քով, որ գոռոզութիւն կը զգար. խօսեցաւ բառարանին վրայ, զոր կը պատրաստէր։ Իսկ իմ մտքէս կ՚անցնէ՞ր, որ ես ալ բառարան պիտի շինէի ու հայ լեզուն տասը հազար բառով օր մը պիտի օժտէի։ Բայց ամէն բան շուրջս զիս կը յորդորէր գրող ըլլալ։ Եւ ներքին դրդմամբ արդէն որոշեցի գրող ըլլալ ա՛յն օրն, ուր, տակաւին շարադրութեան դասի չը սկսած, տեղ մը Տէմիրճիպաշեան մը գտայ տպուած, ուրիշ տեղ մըն ալ Եղիա, եւ այդ զոյգ անունները կցելով` զետեղեցի Գարագաշեանի Տրամաբանութեան սկիզբը, հեղինակին անունին հանդիպակաց կողմը։ Գրող եղայ, այո՛, այսինքն տառապո՜ղ։ Գրող եղայ, որպէս զի չը կարդամ ու չը գրեմ ամբո՜ղջ տարիներ։

Հիմայ գոհ եղա՞ք դուք, որ, ազնիւ երիտասարդներ, պատիւ կ՚ընէիք ինձ ինէ խնդրելու, որ յայտնեմ, թէ ի՛նչպէս սկսած եմ գրել։

(Մասիս, 14 Ապրիլ 1901)