Պատմութիւն թաթարաց

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

[ԳԼՈՒԽ ԺԴ. ՄԱՀ ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ ԻՇԽԱՆԻ ՀԱՒՐ ԹԱԳԱՒՈՐԻՆ ՀԱՅՈՑ ՀԵԹՄՈՅ: ՅԱՋՈՐԴԷ ԶՀՈՒԼԱՒՈՒՆՆ ԱԲԱՂԱՆ ՈՐԴԻ ՆՈՐԱ: ՄԵՌԱՆԻ Տ. ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ ՀԱՅՈՑ: ՅԱՐՁԱԿՈՒՄՆ ՓՆՏՈՒԽՏԱՐԱՅ ՍՈՒԼՏԱՆԻՆ ԵԳԻՊՏՈՍԻ Ի ՎԵՐԱՅ ՀԵԹՄՈՅ. ԳԵՐՈՒԹԻՒՆ ԼԵՒՈՆԻ ԱՐՔԱՅՈՐԴՒՈՅՆ ՀԱՅՈՑ, ՑԱՒ ԵՒ ՀԵԾՈՒԹԻՒՆ ՀԵԹՄՈՅ ԸՆԴ ԿՈՐՈՒՍՏ ՈՐԴՒՈՑՆ։]

       Յաւուրսս յայսոսիկ փոխեցաւ մահուամբ ի Քրիստոս թագաւորահայրն Հայոց Պարոն Կոստընդինն ալեւորեալ եւ լի աւուրբք. եւ եթող սուգ մեծ բարեպաշտ թագաւորին Հեթմոյ, եւ այլ ամենայն որդւոցն եւ աշխարհիս Հայոց. վասն զի պարոն Կոստընդինն էր պատճառ շինութեան աշխարհիս Հայոց. եւ հաստատութեան թագաւորութեան որդւոյ իւրոյ Հեթմոյ. վասն որոյ կանգնեալ քրիստոսապսակ թագաւորն Հեթում, եւ մեծաւ պատ[ւ]ով թաղեաց զՊարոն հայրն իւր. որոյ Քրիստոս Աստուած փառաւորեսցէ զհոգի[ս] նորայ, եւ սրբոց իշխանացն մասնակից արասցէ յիւր արքայութեանն:
       Իսկ զկնի Հուլաւոյն մահուանն՝ յետ ամի միոյ արարին մեծ խուռութայ, եւ եդին զԱբաղանն Ղան, զաւագ որդի Հուլաւունին. եւ էր Աբաղանն բարի տեսլեամբ եւ գեղեցիկ հասակաւ ի մէջ Լ [30] եղբարց իւրոց։ Եւ յաւուրս ղանութեան նորա էր առատութիւն ամենայն իրաց ընդ ամենայն երկիր:
       Իսկ ընդ աւուրսս ընդ այսոսիկ փոխեցաւ ի Քրիստոս սուրբ եւ անբիծ հայրապետն Հայոց տէր Կոստընդինն, բարի անուամբ եւ կատարեալ ծերութեամբ. որոյ աղաւթիւք նորայ տացէ Քրիստոս խաղաղութիւն երկրպագ[ո]ւաց ան[ո]ւան իւրոյ: Եւ զբարէսէր հոգի նորայ եւ զսիրող ուղղափառութեան հաւատոյ, եւ ամենայն կարգաց եկեղեցւոյ, իւր սրբոց հայրապետացն պսակակից արասցէ, լսելով զձայնն, որ ասէ. Բարի ծառայ եւ հաւատարիմ, ե՛կ, մուտ յուրախութիւն Տեառն քո ի կեանսն յաւիտենից:
       Իսկ բան իմաստնոյն աստ կատարեցաւ, որ ասէ. Ի պակասե[ա]լ բարեացն եւ բարերարացն՝ առաւելուն ուխք չարութեանն. որպէս եւ առ մեզ կատարեցաւ: Զի անաւրէն եւ կատաղի Սուլտանն Մսրայ եկն բազում զաւրաւք ի Դմշխ, եւ անտի յղարկե[ա]լ դեսպանս առ թագաւորն Հայոց վասն սոյնաւռի ինչ, զի խնդրէր ի թագաւորէն, եւ թագաւորն Հայոց ոչ տայր. այլ պատուիրէր բանս նախատանաց շուն եւ ծառայ ասելով նմայ, այսպիսի պատճառաւ:
       Յորժամ Տաթարն զՊաղտատ էառ, յայն ժամն էին երկու ծառայք ս ուլտանին Մսրայ ի Պաղտատ. անուն միոյն Ֆնտուխտար, եւ միոյն՝ Սղուր։ Իսկ յորժամ իմացան թէ էառ Տաթարն զՊաղտատ, առեալ երկու ձի փախեան, դէմ եդեալ գնալ ի Մսր: Իսկ Տաթարն տեսեալ զփախուստն նոցա, գնացին ի վերայ նոցա ձիաթաւ ղք. իսկ Ֆնտուխտարն էր մաւրուաւք եւ ունէր մէշում ձի. եւ Սղուրն էր տղայ, եւ ձին աղէկ։ Երբ իմացան թէ հասնիլ կամի Տաթարն եւ զերկուսն ընբռնել, Սղուրն իջե[ա]լ ի տաճիկ ձիոյն, ետ ի Ֆ նտուխտարն. եւ ինքն ելաւ ի վատ ձին. եւ ասաց Ֆնտուխտարին թէ՝ դու ել ի յաղէկ ձիդ եւ փախիր, ես տղայ եմ, թէ զիս բռնեն, սպանեն ոչ, այլ տանին ծառայ. յայն ժամն զինչ ի քեզ ճար լինի զիս գնէ։ Եւ առժամայն հասան Տաթարնին եւ ընբռնեցին զՍղուրն, եւ տարան ծառայ. եւ զՖնտուխտարն ոչ կարացին ընբռնել. զի ձին ազնիւ էր, փախեաւ եւ գնցա ի Մսր։ Եւ ի գնալն նորայ ի Մսր, մեռաւ սուլտանն Մսրայ. եւ եդին զՖնտուխտարն Սուլտան Մսրայ: Զայս լուեալ Հայոց թագաւորին` շուն եւ ծառայ ասէր նման. եւ ոչ առնէր սէր. այլ կայր ընդդէմ նմա, անսէր եւ անհնազանդ. գիտելով զՊարոն հայրն իւր կենդանի, եւ կամ զիւր իշխանսն միամիտ:
       Եւ գիտացե[ա] լ սուլտանին զմիտս թագաւորին Հայոց, յուղարկեաց բազում հեծեալս ի վերայ աշխարհիս Հայոց ընդ ճանապարհն Մառոյ, եւ ինքն գնաց նստաւ ի Խարխէ. եւ պատուիրեաց զաւրացն թէ կարեն մտել յերկիրն, յանխնայ կոտորել զքրիստոն[ե]այսն եւ քակել զեկեղեցիսն եւ այրել զշինութիւնս քաղաքաց եւ գեղից. եւ կալ յերկիրս զաւուրս հնգէտասան. եւ գերել զկանայս եւ զտղայս քրիստոնէից, զոր եւ արարին իսկ:
       Իսկ թագաւորն Հայոց իբրեւ գիտաց զգալ Թուրքին ի վերայ երկրի իւրոյ, յայնժամ ժողովեաց զզաւրս իւր, եւ ետ ի ձեռս թագաժառանգ որդիոց իւրոց Պարոն Լեւոնի եւ Թորոսին. եւ ինքն գնաց սակաւ մի զաւրաւք առ Տաթարն, որ կայր իջեալ ի մէջ Աբլստին եւ Կոկ[ի]սոնոյ. եւ անդ յամե[ա]լ աւուրս ինչ` ոչ գիտելով զերկպառակութիւն զաւրաց իւրոց։ Եւ մինչ հոգաց առ գլխաւորս Տաթարին գալ եւ աւգնել զաւրաց նորայ. եւ ինքն երեկ երկու աւուրբ յառաջ, ապա լսեաց զգալն Թուրքին եւ զբեկումն զաւրացն երկմտից. որ ետուն զթագաժառանգ որդիսն իւր ի ձեռս անաւրէն գայլոցն, եւ ինքեանք փախեան յամուրս իւրեանց։ Զի զգեղեցիկ որդի թագաւորին՝ զՊարոն Թորոս, ի պատերազմին սրախո[ղ]խող արարին յիւրում երիվարին եւ զՊարոն Լեւոն ըմբռնե[ա]լ բազում զաւրք Թուրքացն եւ տարան ծառայ ի Մսր:
       Եւ զայս լուեալ մեծախելք թագաւորն Հեթում, բեկաւ սիրտն ի կարի եւ յանհնարին տրտմութենէն, որ յանկարծահաս դիպեցաւ. եւ ոչ կարէր կանգնել ի սիրտ իւր, մինչ եկն ի Ս ուրբ եւ ի գերահռչակ Ուխտս միանձանց ի յԱկանց Անապատս. եւ աստ մխիթարե[ա] լ սակաւ մի ի միեղէն եղբարց Սուրբ Ուխտիս, կեցեալ աւուրս ինչ, մինչ ելաւ Թուրքն յերկրէս։ Զի անաւրէն զաւրք Թուրքին՝ զամեն պատուիրեալսն ի սուլտանէն արարին. զՍիս քաղաքն այրեցին, որ է նստոց թագաւորին Հայոց։ Եւ զգովելի մեծ եկեղեցին, որ ի մէջ Սսայ, նփատ ձգե[ա]լ այրեցին, եւ շիրիմս թագաւորացն քակեցին։ Եւ զբազումս կոտորեցին ի քրիստոնէից եւ զբազումս գերեցին ի յերկրէն եւ ի գեղաւրէիցն : Եւ ապայ յետ աւուրց ինչ գնաց զաւրք թ ուրքին բազում գանձիւք եւ աւարաւ յաշխարհն իւրեանց, թողեալ զաշխարհս Հայոց կիսաւեր:
       Իսկ որք առին զպարոն Լեւոն եւ գիտացին թէ ստոյգ որդին է թագաւորին, տարան ուրախութեամբ առ Սուլտանն. եւ տեսե[ա] լ սուլտանն ուրախացաւ. բայց ընդ պարոն Թորոսի սպանումն յոյժ տրտմեցաւ, եւ յոյժ բարկացաւ սպանողացն. եւ սպանողքն ասացին, թէ մեք ոչ գիտացաք, թէ որդի թագաւորին է. զի զբազումս եսպան ի մեզանէ, եւ զբազումս խոցեաց, ապա յետոյ մեք ջան ի վերայ եդեալ սպանաք զնա:
       Յետ այսորիկ խաւսեցաւ ս ուլտանն ընդ Լեւոնի եւ ասէ. Քո հայրն ինձ ծառայ ասէր, եւ ոչ առնէր սէր. ծառայ այժմ ե՞ս եմ թէ դու։ Զայս եւ այլ բազում բանս խրոխտանաւք խաւսէր ընդ թագաւորորդոյն, եւ ապա յետոյ յոյժ մեծարանաւք պատուե[ա]լ եւ սիրե[ա]լ եւ ասացե[ա]լ բանս մխիթարականս, չվախել ոչ ինչ, այլ կալ ուրախութեամբ աւուրս ինչ. եւ ապա դարձուցանել զնա առ հայրն իւր՝ թագաւորն Հայոց։ Եւ զայս ասացե[ա] լ Ֆ նտուխտար սուլտանին՝ առաքեաց զպարոն Լեւոն ի Մսր:
       Իսկ բարեպաշտ թագաւորն Հեթում առ ոչինչ համարե[ա]լ զայս ամենայն անցս աղետից, առժամանակ մի, վասն նենգաբարու եւ երկմիտ իշխանացն, շահելով զբարս նոցայ ուրախութեամբ սրտի, առ իւր ունելով զայլ մանր ուստերսն եւ զդստերսն մխիթարիւր ի նոցանէ սուտ մխիթարութեամբ, վասն շահելոյ զբարս իշխանացն եւ գիտենալոյ զխորամանկ միտսն նոցայ սիրով։
       Զի որ գրէր գիր յիշխանացն վասն պակասութեան որդւոցն, եւ սեւաւք կապէր եւ առ թագաւորն առաքէր. թագաւորն գրէր պատասխան եւ կարմիր կապեալ ի թուխթն այնպէս առաքէր։ Եւ զայս լեզուն եւ ձեռքն միայն գործէին եւ շարժէին. բայց զսիրտն ինքն եւ Աստուած միայն գիտէին, թէ որպիսի կրակով լցեալ էր։ Զի ոչ տեսանէր զայնպիսի գեղեցկապատկեր եւ զծաղկալից որդիսն իւր առաջի իւր, ոչ երեկոյ եւ ոչ ի վաղիւն եւ ոչ ի ժամ ճաշուն յուտել եւ յըմպել ։ Եւ անդ միտ ածե[ա]լ զանմխիթար աղէտս գեղեցիկ որդւոցն. զԹորոսի գեղեցիկ պատկերն եւ զվայելուչ հասակն, որ ի սրոյ բաժանեցաւ յանողորմ եւ յարիւնարբու անաւրինացն։ Ն ոյնպէս եւ զԼեւոնի ահիւ եւ անդոհիւ լինելն ի մէջ այլազգեացն ի ծառայութիւն։
       Զայս ամենայն զմտաւ ածե[ա]լ բարեպաշտ թագաւորն Հայոց` այրէր անհնարին կրակով եւ գալարէր աղիքն յաղագս սիրոյ որդիոցն, որ ոչ տեսանէր. եւ թաւալէր ընդ երկիր անմխիթար սգով, բայց գաղտ եւ ի ծածուկ. զի մի՛ գիտասցեն նախանձոտ եւ տիրասպան իշխանքն եւ ուրախասցին ընդ տրտմութիւն թագաւորին: Եւ այս գործեցաւ յաւուրս յամառնային յեղանակին յետին ամսեանն, ի տաւնի Սրբոյ Աստուածածնին:
       Եւ թագաւորն Հեթոմ համբեր տուե[ա]լ կրակով լցեալ սրտին, եկաց մինչեւ ի տաւն Սրբոց Առաքելոցն ծած[կ]ելով զտրտմութիւնն իւր յաներկեղ իշխանացն, եւ ապա հրամայեաց կոչել զամենայն իշխանսն, զոր ի հեռի եւ զոր ի մաւտ. վասն պատճառի ջուր աւրհնելոյ ի քաղաքն Մսիս։ Եւ ժողովեցան ամենայն իշխանքն, որք կային ընդ թագաւորութեամբ նորայ ի քաղաքն Մսիս: Եւ յորժամ գիտաց թագաւորն զգալուստ ամենայն իշխանացն, ապա հրամայեաց գալ առաջի իւր եւ նստել։
       Եւ յորժամ ամէնն եկին եւ նստան, հրամայեաց սպասաւորացն թագաւորն թէ այլ են պակաս` կոչեցէ'ք։ Ե ւ նոքա ասացին. Սո՛ւրբ թագաւոր, ամէնն այս են, որ քեզ առաջի կան։ Եւ թագաւորն ստիպէր կոչել զպակաս իշխանսն, եւ զպարոնայսն։ Իսկ սպասաւորք թագաւորին ոչ կարէին իմանալ զմիտս թագաւորին։ Ա պա իշխանքն ասացին ցթագաւորն. թէ զոր դուք հրամայեալ էք եւ կոչեալ, ամէնն աստ է եւ չէ ոք պակաս:
       Իսկ թագաւորն զայրագին սրտիւ հայեցե[ա]լ յայս կոյս եւ յայն կոյս. եւ ապա հրամայեաց կիսաձայն եւ արտաս[ո]ւալից աչաւք, թէ երբ ամէնն աստ են, ապա ո՞ւր են Լեւոն եւ Թորոսն։ Յ այնժամ սկսան իշխանքն անմխիթար եւ ծանր ոգով ծեծել զիւրեանց եւ վայ եւ եղուկ ասել, յիշելով զգեղեցիկ որդիք թագաւորին իւրեանց, զմինն ի ծառայութիւն ի մէջ այլազգեաց. եւ զմիւսն սրախողխող եղեալ ի ձեռաց անաւրինաց։
       Եւ այնպիսի աղի եւ ողորմ արտասուաւք լային ոչ միայն իշխանքն, այլ եւ քահանայք եւ վարդապետք եկեղեցւոյ յերգ արկեալ զողբն Երեմիայ մարգարէին որ ասէ. Ո՜ տայր զգլուխս իմ շտեմարանս ջուրց, եւ զաչս իմ աղբիւրս արտաս[ո]ւաց. զի նստե[ա]լ լայի զբեկումն ժողովրդեան իմոյ: Եւ այսպէս վարդապետքն եւ քահանայք եւ իշխանքն լային, եւ ոչ ոք կայր ի մէջ նոցայ որ մխիթարէր զնոսայ, այլ կային տարակուսեալ ի ծանր սուգն բեկեալ սրտիւք:
       Իսկ մեծախելք եւ մեծահոգի թագաւորն Հեթում, ինքն յինքեան կանգնեաց զբեկեալ զտրտմեալ սիրտն իւր, եւ ապա խաւսեցաւ բանս մխիթարականս ի սիրտս իշխանացն եւ քահանայիցն եւ վարդապետացն, այսպէս ասելով. Գիտէք ամէն իշխանքդ, վարդապետքդ եւ քահանայքդ, որ Վարդանանցն պատերազմն վասն քրիստոնէից եղեւ, եւ այսչափ բազմութիւն հեծելոցն վասն քրիստոնէից նահատակեցան եւ երկնաւոր պսակացն արժանի եղեն։ Ն ոյնպէս եւ որդին իմ Թորոս վասն քրիստոնէից պատերազմեցաւ եւ վասն քրիստոնէից նահատակեցաւ. եւ խառնեցաւ ի գունդս Սրբոց Վարդանանցն. եւ նոցին պսակացն արժանի եղեւ: Զնա այլ մի՛ լայք, այլ երանեցէք զնա, զի սիրեաց զնա Քրիստոս, եւ իւր սրբոցն պսակացն արժանի արար. եւ զարիւն նորա ընդ արեան մարտիւրոսացն խառնեաց՝ ժառանգելով ընդ նոսայ զերկնից արքայութիւնն որ ի Քրիստոս Յիսուս:
       Իսկ Լեւոն, երէց որդին իմ, որ է ի ծառայութիւն ի մէջ այլազգեացն. ինձ լավ է Լեւոն ի ծառայ ութիւն, եւ Թորոս իւր արեամբն ի վերայ քրիստոնէից սպանած. քան ես այս ամէն երկրիս եւ ձեր արեանդ, եւ խղճիդ տիրացած. վասնզի դուք ոչ գիտէիք թէ այս ցեղ չէր հանդիպել՝ ի նչ կայր Հայոց երկրիս առաջի: Զայս եւ այլ բազում բանս մխիթարականս խաւսեցաւ թագաւորն եւ դադարեցոյց զիշխանսն ի լալոյ եւ ի սգոյ:
       Իսկ բարէմիտ եւ բարէկամ իշխանք թագաւորին, նաեւ քահանայք եւ վարդապետք եւ եպիսկոպոսք, որ էին ժողովեալք առ թագաւորն վասն տաւնի Սրբոյ Յայտնութեան, եւ մխիթարեցան ի թագաւորէն վասն սգոյ թագաւորորդեացն. նոյն եւ նոքայ խաւսեցան մխիթարական բանս բազումս եւ կանգնեցին զսիրտ թագաւորին. եւ արարին զտաւն սրբոյ Յայտնութեան ի միասին ուրախութեամբ մխիթարելով զթագաւորն: Իսկ թագաւորն ոչ կարէր դադարեցուցանել զսիրտն ի թառանչելոյ եւ յոգւոց հանելոյ վասն Լեւոնի որդւոյ իւրոյ որ էր ի Մսր ծառայ. եւ ոչ գտանէր հնարս, թէ որպիսի հնարիւք կարէ զերծուցանել զնա: Եւ ապա դարձեալ կոչեաց զիշխանսն առաջի իւր թագաւորն, եւ եհարց զնոսա. թէ որո՞վ հնարիւք կարէ հոգալ վասն ազատելոյ Լեւոնի որդւոյ իւրոյ:
       Իսկ իշխանքն յանգէտս եղեալ մեղադրեցին թագաւորին եւ ասացին, թէ Շիհն ինչ գտանէ մեզ, որ դու վասն Շիհայ զքո որդիքն կորուսեր, եւ զմեզ նոցա խղճին տիրացուցէր. այն լաւ չէ՞ր թէ այն մին գեաւղն մեր չէր լե[ա]լ, քան մեք ամէ ն աշխարհի զրոյց եւ ծաղր եղաք:
       Իսկ թագաւորն հրամայեաց իշխանացն լռել յանաւգուտ խաւսիցն, եւ լսել ի նմանէ զոր ինչ պատուիրեալ էին նմա ի ծածուկ Հայոց իշխանքն, որ կային ի դուռն Ապաղայ Ղանին։
       Զի ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ էին տաճիկ ամիրայք հոգցաւ ղք եւ բիդիքչիք Ղանին, բարեկամ մսրցոյն ի ծածուկ, եւ չարակամ թագաւորին Հայոց. եւ ամենայն քրիստոնէից. եւ Տաճիկ ամիրայքն եւ հողցողանին գրեալ էին առ սուլտանն Մսրայ ի ծածուկ՝ թէ ջանացիր որ սիրով մէկ գեւղ թափես ի Հայոց թագաւորէն, եւ այն նմայ կորստեան եւ իւր երկրին հերիք է եւ բաւական. մեք ասեմք եւ հոգամք առ Ղանս, որ զՀայոց թագաւորդ իւր ամեն երկրովն աղի բռնէ եւ հեծեալ յղարկէ եւ կոտորէ զամէնն:
       Իսկ բարեպաշտ թագաւորն Հայոց զայս ամէնն գիտացեալ էր յառաջագոյն եւ լուե[ա]լ ի ձեռն ծածուկ գրոյ Հայոց իշխանացն, որ կան յարեւելք, եւ են բարեկամք եւ յոյժ սիրողք այս թագաւորութեանս։ Զի գրեալ էին Հայոց իշխանքն առ բարեպաշտ թագաւորն Հեթոմ բանս մխիթարականս վասն որդիոցն եւ վասն երկրիս. եւ ի վերջն զայս, թէ՝ ով սո'ւրբ թագաւոր, բան որ մեք եմք լսել. լավ է քեզ այդ, որ քո մին որդին վասն քրիստոնէից մեռաւ եւ մինն ծառայ գնաց. եւ այս տաճիկք շներս յամաւթ եղան, որ ի յայս դուռս կան, քան քո թագաւորութիւնդ ամէնն անցած եւ երկիրդ ընդ մին աւիրած եւ քրիստոնեայքդ կոտորած։ Վասն զի այս Տաճիկ շներս ամէն աւր կու ասեն ընդ Ղանս թէ Հայոց թագաւորն եւ Մսրայ սուլտանն մի են եւ մին խաւսաւք են։ Եւ մեք Հայոց իշխանքս երդուեալ ենք Ղանին առաջի թէ՝ տ աճկանիդ սուտ են, մի' [հ]աւատար դոցայ։ Եւ այժմ զայդ լսեցին եւ յամաւթ եղեն տաճկանիս, ու Ղանին սիրտն լաւացաւ ի հետ քեզ միահետ. ապա թէ լեալ էր, որ խաբւեալ էիր եւ լուր մին դարտակ տուն էի ր տուեալ, թող թէ շէն գեւղ, որպէս նա ուզէր, յայնժամն քո թագաւորութիւնդ ամէ նն անցեալ էր. եւ մեք յամաւթ եղեալ:
       Իսկ յորժամ զայս ամենայն լսեցին իշխանքն ի թագաւորէն՝ հիացան ամէնն. եւ մեղայ ասացին թագաւորին, վասն ոչ գիտելոյ զայս ամենայն պատճառս բանիս: