Պատմութիւն թաթարաց

[ԳԼՈՒԽ Գ. ԱՌԱՋԻՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄ ԹԱԹԱՐԱՑ ԸՆԴ ՊԱՐՍԻԿՍ. ԱՊԱ ԸՆԴ ԱՂՈՒԱՆՍ ԵՒ ԸՆԴ ՎԻՐՍ. ԵՒ ԴԻՄԱԴՐՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԵՐԿԱՅՆԱԿԵՑՈՒԹԻՒՆ ՆՈՑԱ: ՀՊԱՏԱԿՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՈՑ ԵՒ ՎՐԱՑ]։
      
       Գ. - Իսկ յորժամ իմացան այլադէմ եւ գազանաբարոյ ազգն այն, թէ կամք է Աստուծոյ տիրել մեզ ի վերայ երկրի, ապա այնուհետեւ զաւրաժողով լեալ, գնացին ի վերայ Պարսկաց, եւ առին ի նոցանէ փոքր քաղաք մի: Եւ Պարսիկքն զաւրացեալ առին դարձեալ զիւրեանցն եւ զնոցայն: Եւ ապա դարձեալ ձայն ձգեցին յազգն իւրեանց ուր եւ կային բնակե[ա]լ ազգն Նետողաց. եւ այլ եւս դարձեալ յարձակեցան ի վերայ Պարսից եւ յաղթեցին նոցա, եւ առին զքաղաք եւ զամենայն ինչս նոցա:
       Եւ ի վերայ այսր ամենայնի` դարձեալ հրաման առին ի ղանէն իւրեանց, որ կոչեցաւ Չանկըզ ղան. եւ յարձակեցան ի վերայ աշխարհին Աղուանից եւ Վրաց: Եւ զայս լուեալ թագաւորացն Վրաց զհամբաւ գալոյ Տաթարին, ել ընդդէմ նոցա վացսուն հազար հեծելով ի դաշտն մեծ, որ կոչի Կոտման. որ կայ առաջի Տէրունական բերդին: Եւ յորժամ խմբեցաւ պատերազմն, յայնժամն ազդեցութեամբն սատանայի` որ հանապազ հակառակ է նա ճշմարտութեանն, տէրն Մանասագոմուց Համիդաւլայ անուն` յաղագս քինու ինչ, ջլատեաց զձին Աթաբակ Իւանէի։ Զի յայնմ ժամանակի մեռեալ էր թագաւորն Վրաց Լաշէն. եւ մնացեալ էր նմայ որդի մի Դաւիթ անուն եւ դուստր մի Ուռուզուքան անուն. եւ անկե[ա]լ էր Դաւիթն ի ձեռս Հոռոմոց Սուլտանին, եւ կայր ի բանդի. եւ քոյր նորա Ուռուզուքան ունէր զթագաւորութիւնն վերակացութեամբ Իւանէի՝ որոյ Աթաբակ անուանեցաւ:
       Իսկ յորժամ եհաս համբաւ գալոյ Տաթարին ըստ վերայգոյն ասացելոցդ, յայնժամ առե[ա]լ Իւանէի զհեծեալ թագաւորութեանն Վրաց. եւ եկն ի Գագ` առ մեծ եւ իմաստուն իշխանն Վահրամ, որդի Պլու Զաքարէի. եւ առեալ զնա զաւրաւք իւրովք՝ գնաց ընդդէմ Տաթարին: Եւ առեալ կորովի եւ մեծ իշխանն Վահրամ զաջոյ թեւն, եւ Իւանէ զձախոյ, եւ յորժամ յարձակեցան ի միմեանս այս ոճիրս գործեցաւ` որ գրեցաւ, ի ձեռն անիծելոյն Համիդաւլայ:
       Իսկ յորժամ ետես ազգն Նետողաց զայսպիսի երկրպառակութիւն ի նոսա, յայնժամ զաւրացեալ յարձակեցան ի վերայ Վրաց հեծելոյն, եւ յանխնայ կոտորեցին զնոսա: Իսկ մեծ իշխանն Վարհամ՝ տէրն Գագայ, առեալ զաջոյ թեւն` մինչեւ յերեկոյն գնաց կոտորելով զՏաթարն յանխնայ յարձակմամբ. մինչեւ առ հասարակ լցաւ դաշտն Սագամայ կոտորեալ Տաթարով: Եւ ինքն Վարհամ իշխանն Գագայ իբրեւ լուաւ զկոտորումն զաւրաց թագաւորութեանն. յայն ժամն մեծապէս տրտմե[ա]լ եւ թողեալ զգործ պատերազմին, դարձաւ յամուրս բերդին իւրոյ որ կոչի Քարհերձ: Եւ այս եղեւ ի թուականութեանն Հայոց վեց հարիւր վացսուն եւ երեք [=1214]: Եւ յետ երից ամաց անցանելոց դարձեալ եկն Տաթարն, եւ էառ զԳանձակ շահաստան. եւ յանխնայ կոտորեաց եւ գերեաց, եւ դարձաւ յերկիրն իւր բազում աւարաւ եւ գանձիւք:
       Իսկ եթէ զինչ նմանութիւն ունէր առաջին Տաթարն, ասասցուք եւ զայն եւս: Զի ոչ էին իբրեւ զմարդ առաջինքն, որ եկին ի վերին երկիրն. այլ էին ահագինք տեսողաց եւ անպատմելիք. զի գլուխն մեծ էր իբրեւ զգոմիշու. աչքերն` իբրեւ զձագու. քիթն կարճ` իբրեւ զկատուի. դունչն` մռուզ իբրեւ զշան. մէջքն` բարակ զինչ մրջմ[ն]ան. ոտներն` կարճ զերթ խոզի. մուրուս բնաւ իսկ չունէին. տաւլաթ ունէին զառիւծու. ձայնն ճիչող զերդ արծուի. ուր չպատմէր, անդ գտանուիր: Կանայքն իւրեանց ունէին գդականի սուլուլի վերանալի . ծածկեալ շարագուրով դիպակի. երեսն լայն պեռեքի, սպանմամբ դեղով ծեփէին. իժի նման ծնանէին, եւ գայլա[յ]պէս կերակրէին: Մահն ի նոսա իսկի չերեւիր. վասն այն` որ երեք հարիւր տարի ապրէին. այս ցեղ էին առաջինքն, որ եկին յաշխարհն վերին. եւ հաց ամենեւին չուտէին:
       Դարձեալ այլ եւս հրաման առեալ ի Ղանէն, եւ եկին երեք գլխաւորք ի վերայ Աղուանից եւ Վրաց, եւ առին բազում քաղաքս եւ բերդերս, եւ էին անուանք նոցա միոյն Չաւըրման, երկրորդին` Բենալ, երրորդին` Մուլար. եւ եդեալ ի վերայ բերդերացն հէսար անհամար հեծելաւք. եւ առին զառաջինն զՇամքաւր հուպ առ Գանձակ. որ յառաջ առեալ էին. առին զՍագամ, զՔարհերձ, զՏերեւեն. զմեծ դղեկն թագաւորանիստ. զԳարդման, զԵրգեւանքն, զՄածնաբերդ : Առին եւ գործով զամուր դղեկն զՏաւուշ, որ էր աթոռ Սուլթանի, առին զՏէրունականն եւ զՆոր բերդն. առին եւ զՔարն՝ մեծ վարդայպետին բազում ընչիւք ի լի. եւ տարան զինքն զփառաւոր վարդապետն մեր Վանական` ծառայ իւրովք աշակերտաւքն: Իսկ երկիրն ամէն ի միասին ցաւակից լեալ՝ ետուն բազում գանձս եւ ոսկիս, եւ գնեցին զվարդապետն իւրեանց աշակերտաւքն:
       Յետ այսորիկ յորժամ իմացան իմաստուն իշխանքն Հայոց եւ Վրաց, թէ Աստուած է տուեալ զաւրութիւն եւ յաղթութիւն նոցա առնուլ զաշխարհս մեր. ապա գործ եւ սէր կապեալ, գնացին ի հնազանդութիւն Տաթարին, եւ խոստացան տալ հարկս այսինքն մալ եւ թաղար . եւ ինքե[ա]նք հեծելով գնալ ընդ նոսա որ եւ տանիցին։ Եւ հաւանեալ Տաթարին թողին զկոտորումն եւ զաւերումն աշխարհին. եւ ինքեանք դարձան ի տեղիս իւրեանց յերկիրն Մուղանայ: Բայց թողին գլխաւոր մի Ղարա Բուղայ անուն, քակել զամենայն ամուրս երկրին զոր առեալ էին. զոր եւ քակեցին ի հիմանց զանառիկ բերդսն զշինեալսն ի Տաճկաց բազում ծախիւք: Եւ այս այսպէս գործեցաւ: