Պատմութիւն թաթարաց

[ԳԼՈՒԽ Զ. ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՆՔ ԵՒ ԱՒԵՐԱԾՔ ԲԱՉՈՒ ՆՈՒԻՆԻՆ Ի ԿԱՐՆՈՅ ՔԱՂԱՔ ԵՒ Ի ՀՈՌՈՄՍ]։
      
       Ի վեց հարիւր յութսուն եւ յութ թուին Հայոց [=1239] զաւրաժողով լեալ Բաչու նուինն՝ գլխաւորն Տաթարին, եկն ի վերայ Կարնոյ քաղաքոյ անթիւ բազմութեամբ. եւ ածեալ ի հէսար զամիսս երկու, առին եւ յանխնայ կոտորեցին եւ աւերեցին զբարելի եւ զգեղեցիկ քաղաքն: Նոյնպէս եւ զվանորայս երկրին եւ զհրաշալի եկեղեցիսն անմարդաբնակ արին՝ գերելով եւ աւերելով: Որոյ Հայոց եւ Վրաց իշխանքն առեալ բազում գրեանս՝ Տաւնական եւ Մարտիրողէք, Առաքեալ եւ Ընթերցուած, Գործք եւ ոսկէգիր Աւետարանք, աննման փարթամութեամբ զարդարած, ի շինութիւն եւ ի զարդ որդոց նոր Սիոնի, ուստի առեալ տարան յաշխարհն արեւելից, եւ լցուցին զվանորայսն ամենայն զարդուք եկեղեցւոյ: Եւ ի վերայ այսր ամենայնի զկնի միոյ ամի անցանելոյ, դարձեալ այլ եւս զաւրաժողով եղեն ազգն Նետողաց հանդերձ Հայոց եւ Վրաց իշխանաւքն, եւ եկին ի վերայ աշխարհին Հոռոմոց անթիւ բազմութեամբ: Եւ գլխաւորն զաւրուն Բաչու նուինն յաջողեալ էր ի գործ պատերազմի. ուր եւ հանդիպէր ընդդէմ աղեացն իւրեանց, բազում յաղթութիւնս առնէր. բայց պատճառ յաղթութեանն էին Հայոց եւ Վրաց իշխանքն, որ լինէին երեսք զառաջինն, եւ ուժգին բախելով ի թշնամիսն յարձակէին. եւ ապա զկնի նոցա Տաթարն նետիւ եւ աղեղամբ:
       Իսկ յորժամ մտին յերկիրն Հոռոմոց ելաւ ընդդէմ նոցա Խիաթադին սուլտանն ՃՌ [=100. 000] եւ Կ[60] հազարաւք, եւ էր որդին մեծին Շալուէի առ սուլտանն ի վաղուց ժամանակաց: Եւ յորժամ կազմեցան ի գործ պատերազմին` հանդիպեցան զաւրք Տաթարին եւ որդին Շալուէի հանդէպ միմե[ա]նց ի ձախոյ թեւն. եւ մեծա[յ]յաղթ իշխանքն Հայոց եւ Վրաց ընդդէմ սուլտանին զաւրացն յաջոյ թեւն: Եւ յորժամ սաստկացաւ մարտն, քաջ եւ անուանի որդին Շալուէին դարձոյց զՏաթարն, եւ զբազումս կոտորեաց ի նոցանէ:
       Իսկ Վրաց իշխանն՝ Տէրն Գագայ, որդին մեծին Վարհամայ, թոռն Բլու Զաքարէի, Աղբուղայ անուն, քաջապէս մարտուցեալ ընդդէմ զաւրու սուլտանին, հանդերձ այլ ազատագունդ զաւրաւքն Հայոց եւ Վրաց, որ ընդ նմա, եւ դարձուցեալ զաջ թեւ զաւրաց սուլտանին, բազում ամիրայից եւ մեծամեծաց գլուխս հատեալ, յոյժ տրտմեցուցին զսուլտանն: Եւ աւրն երեկոյացեալ թողին զգործ պատերազմին, եւ բանակեցան հանդէպ միմեանց ի մէջ դաշտավայր տեղեացն. որ կայ ընդ մէջ Կարնոյ քաղաքոյ եւ Եզնկային:
       Իսկ ընդ լուսանալ միւս այլ աւուրն՝ զուգեցան զաւրքն Տաթարին եւ Հայոց եւ Վրաց գնալ ընդդէմ սուլտանին ի պատերազմ: Եւ զաւրաւք բազմութեամբ ձիաթող եղեալ ի վերայ բանակի սուլտանին գնացին. եւ յորժամ հասին ի տեղի բանակին այլ ինչ ոչ գտին, բայց միայն զվրաննին բազում ռոճկաւք լցեալ. եւ զվրան սուլտանին տեսին բազում գանձիւք զարդարեալ ներքոյ եւ արտաքոյ, եւ գազանք վայրենիք կապեալ, ինձ եւ առեւծ եւ յովազ, առ դուրս վրանի սուլտանին։ Քանզի ի գիշերին յայնմիկ փախեալ էր սուլտանն ամենայն զաւրաւք իւրաւք յերկմտութենէ ամիրայիցն, որ կամէին հնազանդել Տաթարին:
       Եւ տեսեալ Տաթարին զփախուստ սուլտանին, կացուցին սակաւ մի ի զաւրացն պահապանս զգուշութեամբ ի վերայ վրանիցն, ասելով թէ խաբէութիւն ինչ է: Եւ այլ բազմութիւն զաւրացն արձակեցան զհետ սուլտանին, եւ ոչ կարացին ըմբռնել զոք, զի յամուրս երկրին իւրեանց հասեալ էին:
       Իբրեւ գիտացին եթէ ստոյգ փախուցեալ է սուլտանն Հոռոմոց, դարձան յետս զաւրք Տաթարին, եւ առին զամենայն ռոճիկս եւ զկարասիս նոցա, հանդերձ մեծամեծ գեղեցկաերանգ վր[ան]աւքն, զոր թողեալ էին առ ահի Տաթարին, եւ ինքեանք փախուցեալ: Եւ ապա ի վաղիւն ուրախութեամբ մեծաւ յարձակեցան ի վերայ աշխարհին Հոռոմոց. առին զԵզնկայն յառաջագոյն, եւ թողին շահնայ: Առին եւ զԿեսարիայ եւ բազում արիւնհեղութիւնս արարին ի նմայ, վասն ոչ տալոյ զքաղաքն, այլ կային ընդդէմ Տաթարին կռւով. վասն զի բազում հեծեալ կայր բնակեալ ի նմա՝ լցեալ ամենայն բարութեամբ. եւ ոչ տային զքաղաքն սիրով: Իսկ խորամանգ զաւրք Տաթարին ջան եդեալ առին խաբէութեամբ, եւ առ հասարակ կոտորեցին զմեծամեծսն, եւ զփոքունսն գերեցին յանխնայ ամենայն ընչիւք իւրեանց:
       Եւ դարձեալ առին զԿաւնն եւ զԱխշարն, հանդերձ մեծամեծ գեղաւք եւ վանորայիւք: Եւ ապա յարձակեցան ի վերայ Սեւաստայ, եւ գործով առին զնա. բայց ոչ կոտորեցին զնոսայ, այլ առեալ աւար զինչս նոցայ, եւ զմարդիկն համարեալ եդին հարկս ի վերայ նոցայ, ըստ սովորութեանն իւրեանց, մալ եւ թաղար. եւ թողեալ շահնա եւ գլխաւորս երկրին Հոռոմոց, եւ ինքեանք գնացին բազում` աւարաւ եւ գանձիւք եւ գերեաւք, զոր առին յաշխարհէն Հոռոմոց, յերկիրն արեւելից ի բնակութիւնս եւ յուրդգահս իւրեանց: