Պատմութիւն թաթարաց

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

[ԳԼՈՒԽ Ժ. ՄԱՐԱԽ: ԳԼԽԱՀԱՄԱՐ ՅԱՐԵՒԵԼՍ: ՀԵԹՈՒՄ ԱՐՔԱՅ ՀԱՅՈՑ ԳՆԱՅ ԱՌ ՄԱՆԿՈՒ ՂԱՆՆ, ԵՒ ՄԵԾԱՐԻ ՊԱՏՈՒՈՎ: ԵՒԹՆ ՈՐԴԻՔ ԵՒԹՆ ՂԱՆԱՑ: ԽՈՒՇ ԱՄԲԱՐՏԱՒԱՆ: Տ. ՍՏԵՓԱՆՆՈՍ ՎԱՆԱՀԱՅՐ ԳԵՐԵԹՆ Ի ՎԱՆԱՑ ՄԱՐՏԻՐՈՍԱՆԱՅ: ՀԻՒԱՆԴԱՆԱՅ ԽՈՒՇ. ԵՂԵՌՆԱԳՈՐԾՈՒԹԻՒՆՔ Ի ՊԱՏՃԱՌՍ ՆՈՐԱ: ՅԱՋՈՐԴԷ ԶԽՈՒԼ ՄԻՂԱՆ ՈՐԴԻ ՆՈՐԱ:

       Իսկ ի յաւուրսս յայսոսիկ եկն մարախ սաստիկ եւ եկեր զամենայն աշխարհն արեւելից. մինչեւ առհասարակ երկիրս ամենայն յարեւելք եւ յարեւմուտք յահէն զարհուրեալ յԱստուած ապաւինեցան մեծաւ հառաչանաւք. եւ ապա ողորմութեամբն Աստուծոյ զերծաւ աշխարհ ի յահագին ցասմանէն , եւ ետուն փառս Աստուծոյ ամենակալին փրկողին յայնպիսի պատուհասէն: Եւ այս եղեւ ի թուականութեանս Հայոց յեւթն հարիւրն (=1251):
       Եւ զկնի ցասմանս այսորիկ եկն գլխաւոր մի Տաթար՝ Արղուն անուն, հրամանաւ Մանկու Ղանին. եւ համարեաց զերկիրն արեւելից վասն հարկի. եւ առնուին այնուհետեւ զհարկն ի գլխաթուոյ մարդկանն, քանի որ գրեալ լինէր ի դաւթարն . եւ այսպէս այլ աւի րեցին զաշխարհն արեւելից. զի ի մի փոքր գեղն յիսուն մարդ համարէին, կամ երեսուն. ի ԺԵ [15] տարեկանէն ի վերն զամենն համարէին մինչ ի վացսուն տարեկանն. եւ յամէն գլխոց, որ համարէին, վաց[ս]ուն սպիտակ առնուին. եւ թէ ոք փախչէր կամ թաքչէր, յորժամ ընբռնէին՝ կապէին անողորմ ձեռս յետս եւ դալար գաւազանաւք ծեծէին. մինչ զի մարմինն ամենայն տրորէր եւ յարենէն շաղախէր. եւ ապա անողորմաբար զկատաղի շներն իւրեանց, զոր սովորեցուցեալ էին ուտել միս մարդոյ, ի ներս թողուին եւ ուտել տային զտառապեալ եւ զչունեւոր քրիստոն[ե]այսն:
       Իսկ քրիստոսապսակ եւ բարէպաշտ թագաւորն Հեթում, իբրեւ լսեաց զայս ամենայն բարկութիւնս, որ գործեցաւ ի վերին աշխարհն արեւելից, ապա վասն սիրոյ քրիստոնէից եւս առաւել վասն իւր սեփական երկրիս, գնաց բազում գանձիւք առ Մանկու Ղանն, եւ հոգաց չթողուլ յերկիրս իւր զայսպիսի բարկութիւնս: Եւ յորժամ հասաւ առ Ղանն, կամաւքն Աստուծոյ մեծարեցաւ ի Ղանէն: Եւ արարեալ Ղանն մեծ պատիւ եւ հարկիս թագաւորին Հայոց, եւ զամենայն բանն նորա հոգաց ըստ կամաց նորա. եւ դարձոյց մեծ ուրախութեամբ յաշխարհն իւր:
       Իսկ զկնի այսորիկ եւ հասանելոյ թուականին Հայոց յեւթն հարիւր եւ ի վեցն [=1257], եկին յարեւելից, ուստի մեծ Ղանն էր` Է [7] Ղանի որդիք. ամէն դուման մի հեծելով. եւ մի դումանն էր ԼՌ [30, 000]: Եւ են անուանք նոցա այս. առաջին եւ մեծն ի նոցանէ Հոյ լաւու. որ էր եղբայր Մանկու Ղանին. Բ՝ Խուլն, որ եւ զինքն եղբայր Աստուծոյ ասէր եւ ոչ ամաչէր. երրորդն` Բալախէն. չորրորդն` Տութարն. հինգերորդն` Թագուդարն. վեցերորդն` Ղատաղանն. եւթներորդն` Բաւրաղանն. եւ էին սոքա անհնազանդք միմեանց եւ յոյժ աներկեղք եւ մարդակերք: Իսկ ի գալն, որ եկին՝ ամէնն կառաւք եկին, եւ կառաւք շրջէին. մինչ զի զլեառն եւ զբլուրս հարթէին աշխարհովն արեւելից վասն հեշտ գնալոյ կառացն եւ սայլիցն:
       Իսկ այն գլխաւորն, որ զինքն եղբայր Աստուծոյ ասէր, եկն ընդ մէջ երկրին եւ կոխեաց անողորմաբար զտառապեալ քրիստոն[ե]այսն. եւ զփայտէ խաչ, ուր եւ գդանէին ի ճանապարհս եւ ի լերինս կանգնեալ, զամէնն այրէին, եւ ոչինչ իրաւ ք ոչ յագենային. այլ զվանորայսն, որ կային յերկիրն, ուր եւ գդանէին, առաւել եւս կոխէին ուտելով եւ ըմպելով։ Եւ զպատուական քահանայսն կախէին եւ ծեծէին անողորմաբար:
       Իսկ գլխաւոր մի ի Խուլին հեծելէն գնաց ի վանք մի որ ասի Գերէթին. եւ էր հայր վանիցն ալեւոր եւ ծեր յոյժ, ընտրեալ եւ սուրբ եւ առաքինի, եւ ամենայն վարուք եւ բարի գործովք կատարեալ, Ստեփաննոս անուն։ Եւ նա, յորժամ ետես զգլխաւոր Տաթարն, որ գնայր առ նա ի վանքն, էառ գինի ամանով ինչ, եւ գնաց ընդդէմ Տաթարին, եւ բռնեաց տզղու, որպէս սովորութիւն է Տաթարին: Եւ ապա յետ այնորիկ տարեալ ի վանքն եւ նստուցե[ա]լ, հանդերձ այլ հեծելաւքն, որ կային զկնի գլխաւորին, եւ զենեաց ոչխար. եւ էբաց այլ գինի, եւ յագեցոյց ուտելով եւ ըմպելով զամենն. մինչ զի բռին կարէին դադարել ի ձիանն. եւ յերեկոյին արբեալ գնացին ի տունս իւրեանց. զի հուպ առ վանքն էր տուն Տաթարին:
       Իսկ յորժամ հասին ի տունս իւրեանց եւ ննջեցին զգիշերն, ընդ առաւաւտն զարթուցեալ տեսին զգլխաւորն հիւանդ յոյժ. եւ յորժամ հարցին թէ վասն ի՞նչ պատճառի է հիւանդութիւնդ, ասաց գլխաւորն, թէ երէցն դեղեաց զիս յերեկոյն։ Եւ էր անմեղ երէցն. բայց վասն խարբ եւ յանյագ ըմպելոյն իւրեանց՝ այնպէս հանդիպեցաւ:
       Եւ առ ժամայն յուղարկեցին եւ կապանաւք տարան զհրաշալի ծերն՝ զհայրն Ստեփաննոս. եւ յետ շատ հարց եւ փորձի, եւ նոցա ոչ [հ]աւատալոյ, ի չորից կողմանց փայտ ցըցեցին, եւ պրկեցին անողորմաբար զանպարտն ի յայն բանն՝ ի գետնոյն բարձր իբրեւ կանգնաւ չափ. եւ ապա հուր վառե[ա]լ ի ներքոյ՝ այրեցին եւ խորովեցին զամենայն մարմինն նորա, մինչեւ աւանդեաց զհոգին հրաշալի ծերն Ստեփաննոս։ Եւ յայտնապէս նշան եւ սիւն լուսոյ տեսին ի վերայ երանելի հաւրն Ստեփաննոսի, որ այնպէս անմեղ եւ ի զուր նահատակեցաւ, եւ ընդ սրբոց մարտիրոսացն պսակեցաւ:
       Իսկ պեղծ եւ անողորմն գլխաւորն այն, զատ ի ցաւէն, որ ունէր, հարեալ ի դիւէ, մինչ զի կատաղեալ ուտէր զպեղծ մարմինն իւր. եւ այնպիսի չարչարանաւք եւ դառն հարուածով սատակեցաւ։ Նոյնպէս եւ ամենայն բանակն անկան ի չար ախտ, եւ բազումք սատակեցան ի նոցանէ: Եւ թէպէտ այս այսպէս գործեցաւ, նոքա ոչ վախէին յԱստուծոյ. այլ յամառեալք հանապազ զխղճի եւ զդառն արտասուաց բանս գործէին. զի մեծ գլխաւորն իւրե[ա]նց Խուլն այն` որ ամպարտաւանեալ նման եւ եղբայր Աստուծոյ ասէր զինքն, անկաւ նա ի ցաւ նկրսոյ . եւ այն ցաւին պատճառաւ անպատմել[ի] խեղճ եւ ողորմ բան գործեցաւ: Զի գնացին անհաւատ ջհուտ մի բժիշկ գտան, եւ բերին առ Խուլն. եւ յորժամ ետես զցաւ նորայ անաւրեն եւ սուտ բժիշկն այն, ասաց դեղ ցաւին զշեկ տղայի փորն կենդանոյն ճեղքել, եւ դնել զոտն ի փոր տղայոյն: Եւ նոյն ժամայն հանե[ա] լ հեծել յերկրին, յանկարծակի մտանէին ի գեղանն քրիստոնէից եւ առնուին զտղայսն ի փողոցէն. եւ գայլու պէս փախցնուին. եւ ծնողք մանկանցն զկնի գնային ճիչ եւ աղաղակ բարձեալ դառն եւ ողորմ արտասուաւք, եւ ոչ կարէին թափել. այլ յետս դարձեալ գնային ողորմելի սրտով ի տունս իւրե[ա]նց։ Եւ թէ բռնադատե[ա]լ խլէին զմանկունս յայն ժամն նետաձիգ լինէին ի ծնողս մանկանցն. եւ այսպէս ողորմելի բանս եղեւ ի ձեռն անաւրէն ջհտին. մինչ զի յերեսուն տղայն հասաւ թուով, որ ճեղքէին զփորն, եւ ոչ լաւացաւ:
       Այլ իբրեւ գիտաց անաւրեն Խուլն թէ այնչափ խեղճս արար եւ ոչինչ աւկտեցաւ, ապա յետոյ բարկացե[ա]լ վասն խղճի տղայոցն, հրամայեաց բերել զջհուտ հեքիմն . եւ իւրե[ա]նն առաջի ճեղքել զփորն եւ ընկ[են]ուլ շանց. եւ առժամայն արարին զհրամայեալսն: Բայց ինքն Խուլն յետոյ այլ սատակեցաւ չար մահուամբ, եւ նստաւ ի տեղի Խուլին՝ Միղան անուն որդին իւր: