Պատմութիւն թաթարաց

[ԳԼՈՒԽ ԺԲ. ՆՍՏԻ ՂԱՆ ՀՈՒԼԱՒՈՒՆ ՀՐԱՄԱՆԱՒ ՄԱՆԿՈՒ ՂԱՆԻՆ, ԱՆՀՆԱԶԱՆԴՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ՊԱՏԻԺ ՉՈՐԻՑՆ` ՅԵՒԹԱՆՑ ՈՐԴՒՈՑ ԵՒԹՆ ՂԱՆԱՑՆ. ԿՐԿԻՆ ԸՄԲԻՇՔ ԵՒ ԸՄԲՇԱՄԱՐՏ: ]
      
       Իսկ Է [7] Ղանիորդիքն, որ եկին եւ առին զՊաղտատ քաղաք, եւ լցան բազում գանձիւք ոսկւով եւ մարգարտով, ոչ հնազանդէին միմեանց, այլ կայր ամենայն գլխաւոր իւր սրտովն մեծ, եւ անասախ աւիրէին եւ կոխէին զաշխարհն արեւելից:
       Իսկ մեծ իշխանն եւ անուանի ի նոցանէ որում անուն էր Հուլաւու, եւ էր սայ եղբայր Մանկու Ղանին, որպէս յառաջագոյն ասացաւ: Սա յուղարկեաց առ Մանկու Ղան եղբայրն իւր ի բուն արեւելք. եւ այսպէս պատուիրեաց գնացելոցն, թէ մեք եկաք այս եւթն դումանագլուխքս Աստուծոյ եւ ձեր ուժով. եւ զհին հեծելն՝ զԹեմայչիքն հանաք աստի, եւ գնացաք առաք զՏաճկանց քաղաքն զՊաղտատ, եւ շատ իրաւք դարձաք Աստուծոյ եւ ձեր ուժով: Հէմ այլ ի՞նչ հրամայէք մեզ. թէ այս ցեղ անասախ եւ անգլխաւոր կենանք, այս աշխարհս աւիրի, ու Չանկըղանին հրամանքն չլինի. զի նա հրամայեաց զմեր հնազանդեալ եւ զմեր սիրով կալեալ զաշխարհն շինել, եւ ոչ աւիրել: Եւ այլ հրամանքն առ ձեզ է, զինչ մեզ հրամայէք՝ մեք զայն առնեմք: Եւ այսպիսի խաւսաւք գնացին ելչիքն առ Մանկու Ղանն ի Հուլաւէն:
       Եւ յորժամ հասին ի տեղին ելչիքն, եհարց Մանկու Ղանն զեղբաւրէն. եւ նոքա ասացին զհրամայեալսն ի Հուլաւէն: Իբրեւ լուաւ զասացեալսն Մանկու Ղանն, ապա հրամայեաց իւրոց արղուչեացն, այսինքն դատաւորացն, թէ գնացէք եւ դրէք զՀուլաւունն զեղբայրն իմ Ղան յերկիրն յայն. եւ որ ոչ հնազանդի նմա զայն յասախն հասուցէք մեր հրամանաւ:
       Իսկ եկեալ արղուչեացն հրամանաւ Մանկու Ղանին. արարին մեծ խուռութայ, եւ կոչեցին զամէն գլխաւորսն որ եկեալ էին զկնի Հուլաւոյն. կոչեցին զՎրաց թագաւորն իւր հեծելովն, կոչեցին զԲաչոյն իւր հեծելովն, եւ եդին բանս ծածուկս ի լսելիս նոցայ. եւ ի վերայ այսորիկ կոչեցին արղուչիք Մանկու Ղանին մեծ ելչաւք, զՂանի որդիքն, զԲալախէն, զՏութարն, զՂատաղանն, զԲաւրաղանն, զԹէգո ւդարն, զՄիղանն, որ էր որդի Խուլին:
       Եւ իբրեւ ամէն ի միասին ժողովեցան, յայնժամ ասացին արղուչիքն զհրամայեալն ի Մանկու Ղանէն: Իսկ իբրեւ լուան Ղանի որդիքն, թէ Հոյլաւին կամի Ղան նստել, բարկացան չորսն եւ ոչ կամեցան հնազանդել Հուլաւոյն: Իսկ Թակուդարն եւ Բաւրաղանն հնազանդեցան Հոյլաւունին. եւ Բալախայն, եւ Տութարն, եւ Ղատաղանն, եւ Միղանն ոչ հնազանդեցան: Իբրեւ գիտացին արղուչիք Մանկու Ղանին, թէ այս չորսս չեն հնազանդելոց. այլ կամին կռուել ընդ Հուլաւունին. ապա հրամայեցին զԲալախէն, եւ զՏութարն. եւ զՂատաղանն յասախն հասուցանել. այսինքն` աղեղան լարով խեղդել. զի նոցայ աւրէնք է զխանն այնպէս սպանանել: Իսկ Միղանն, որ էր որդի Խուլին, եւ էր տիաւք տղայ, զնա կալան եւ եդին ի բանդ ի ի մէջ Աղի Ծովոյն, որ կայ ի Հեր եւ ի Զարաւանդ գաւառի։
       Եւ դարձեալ հրամայեցին արղուչիք Մանկու Ղանին՝ Հայոց եւ Վրաց զաւրացն. նոյն եւ Հուլաւունին զաւրացն, գնալ ի վերայ զաւրաց նոցա եւ յանխնայ կոտորել զնոսա, զոր եւ արարին իսկ: Եւ այնչափ կոտորեցին մինչ զի նեխեցաւ լեառն ի դաշտի կոտորե[ա]լ մարմնոց Տաթարին: Իսկ երկու գլխաւոր, միոյն Նուխաքաւուն անուն, եւ միւսոյն Արադամուր, յառաջագէտ եղեն, եւ առին ԲԺՌ [=12, 000] հեծե[ա]լ, եւ բազում գանձս եւ ոսկիս. եւ աղէկ ձի, որչափ կարացին եւ փախեան եւ գնացին անցան ընդ մեծ գետն, որ ասի Կուր. եւ մինչ ի յերկիրն իւրեանց, ուստի եկեալ էին, այլ ոչ դադարեցան. եւ յերկրէն իւրե[ա]նց զԲերըքէն աւգնական կալան իւրեանց, որ էր եղբայր Սային Ղանին, եւ բազում ոճիրս գործեցին զամս Ժ [10] :
       Իսկ արղուչիք Մանկու Ղանին, որ եկեալ էին մեծ իասախով , եդին զՀուլաւունն ղան մեծ պատուով. եւ եղեւ խաղաղութիւն առ ժամանակ մի։ Զի էր Հուլաւունն Ղանն յոյժ բարի, սիրող քրիստոնէից, եւ եկեղեցւոյ, եւ քահանայից. նոյնպէս եւ աւրհնեալ կինն իւր՝ Տաւվուս խաթունն, զի յամենայնի բարի էր եւ ողորմած առ աղքատս եւ կարաւտեալս եւ յո[յ]ժ սիրող ամենայն քրիստոնէից` Հայոց եւ Ասորոց. մինչ զի վրանէ եկեղեցի եւ ժամահար շրջեցուցանէր ընդ ինքեան, եւ բազում քահանայս Հայ եւ Ասորի:
       Իսկ լուեալ զայս բարեպաշտ թագաւորն Հայոց Հեթում, թէ Հուլաւունն Ղան նստաւ եւ այնպէս բարեսէր է, եւ քրիստոնասէր. ապա եւ ինքն Հայոց թագաւորն գնաց յարեւելք բազում ընծայիւք, եւ ետես զՀուլաւուն Ղանն. եւ տեսեալ Ղանն զՀայոց թագաւորն՝ յոյժ սիրեաց եւ պատուեաց զնա, եւ կրկին ազատութիւն գրեաց թագաւորութեանն նորա, եւս առաւել եկեղեցեաց եւ եկեղեցականաց, եւ ամենայն քրիստոնէից երկրիս: Եւ այսպիսի պատուով եւ մեծաւ հարկեաւք առաքեաց զթագաւորն Հայոց յաշխարհն իւր:
       Այլ եւ բազում թագաւորք եւ սուլտանք եկին նմայ ի հնազանդութիւն բազում ընծայիւք. եւ մեծացաւ Հուլաւուն Ղանն եւ հարստացաւ այնքան, որ ոչ գոյր թիւ հեծելոց եւ զաւրաց նոցայ. Նոյ[ն]պէս եւ ամենայն իրաւք. զի պատուական ակն եւ մարգարիտն իբրեւ զաւազ ծովու էր առաջի նորայ. թող զայլ ցեղ մեծութիւն եւ զբազմութիւն ոսկոյ եւ արծաթոյ. եւ ձիոց եւ հաւտից, որոց ոչ գոյր չափ եւ թիւ:
       Իբրեւ գիտաց Հուլաւուն Ղանն թէ երետ նմայ Աստուած ղանութիւն եւ մեծութիւն եւ բազմութիւն զաւրաց եւ հեծելոց եւ զամենայն ընչից: Յայնժամ հրամայեաց դարապաս շինել իւր՝ մեծ ծախաւք ի Դառն դաշտին զոր կոչեցին իւրե[ա]նքն զանուն տեղւոյն Ալատաղ. որ էր զառաջն տեղին այն նստոց ամարան մեծ թագաւորացն Հայոց, այսինքն` Արշակունեացն: Եւ էր ինքն Հուլաւու Ղանն մեծախելք, մեծամիտ դատաւոր, ամենեւին գիտուն եւ յոյժ արենհեղ. բայց զչարսն եւ զթշնամիսն սպանանէր, եւ ոչ զբարիսն եւ զբարեսէրսն: Սիրէր առաւել զազգ քրիստոնէից քան զայլազգեաց: Եւ այնչափ սիրեաց զքրիստոն[ե ] այսն, որ զմի տարեան հարկն խոզ էառ ի Հայոց գոճէ մայր ՃՌ [100, 000]. եւ յամեն տաճիկ քաղաք ԲՌ [2, 000] առաքեաց եւ հրամայեաց դնել տաճիկ խոզարածս, եւ յամէն շաբաթ դիր մի սապոնով լուանալ. եւ զատ ի յարաւտոյն, ամէն վաղ եւ երեկոյ տալ նուշ եւ ամպրաւ խոզիցն ուտելոյ. եւ տաճիկ մարդ, եթէ մեծ եւ եթէ փոքր, որ ոչ ուտէր միս խոզի՝ զգլուխն կտրիւր, եւ այսպէս պատուէր զտաճկունք։ Եւ այս եղեւ ի խրատուէ զաւրացն Հայոց եւ Վրաց, զի յոյժ սիրէր Հուլաւու Ղանն զզաւրքն Հայոց եւ Վրաց. վասն կարի քաջութեան իւրեանց, զոր առնէին առաջի նորա յամենայն պատերազմունս. վասն որոյ Բահադուրս անուանեաց զնոսա. զի զգեղեցիկ եւ զերիտասարդ որդիս մեծ իշխանացն Հայոց եւ Վրաց ընտրեաց եւ կացոյց դռնապանս իւր, եւ անունեաց զնոսա Քէսիկթոյք. որք են դռնապանք՝ սրով եւ աղեղամբ:
       Սկսաւ եւ զաւեր տեղիսն եւ զգեաւղարէսն շինել. եւ յամեն շէն գեղէ մէկ տնւոր հանէին. ի փոքրէն՝ մէկ, ի մեծէն՝ երկու կամ երեք եւ անուանեաց զնոսայ իամ: Եւ առաքէր զնոսա յամէն աւեր տեղիսն առնել շինութիւն. եւ ամենեւին հարկ ոչ տալ, բայց միայն հաց եւ թան ճանապարհորդ Տաթարի: Այսպիսի կարգաւք հաստատեաց զիւր ղանութեան աթոռն. եւ ինքն նստաւ յուտել եւ յըմպել բազում ուրախութեամբ:
       Ընդ աւուրսս ընդ այսորիկ եկն այր մի ի Մանկու Ղանէն Մուղալ ազգաւ, եւ էր այրն այն յոյժ ահագին տեսողացն, երկայն հասակաւ, թիկնեղ, շլնին՝ զերդ զգոմիշու, ձեռներն՝ անճոռնի իբրեւ զարջու, եւ ամէն աւրեն ուտէր ոչխար մի. եւ ունէր ի Մանկու Ղանէնի հետ գիր եւ անգին կապա մի. եւ գրեալ էր ի գիրն այսպէս. Այս անուն բաւքայ երեկ առ իմ եղբայր Հուլաւու Ղանդ. թէ լինի ոք բաւքայ, որ զդա ձգէ, զայդ կապէդ նմա հագոյ . ապա թէ իմ բաւքէդ զքոյնն ձգէ, յայնժամ զկապէդ դմա հագոյ. եւ մեծ ելչւով յիս յղարկեայ:
       Յայնժամ կոչեաց Հուլաւու Ղանն զամենայն գլխաւորս զաւրաց իւրոց. եւ հրամայե[ա]ց թէ գիտէ՞ք Տաթար կամ Հայ կամ Վրացի, որ զդա ձգէ։ Եւ որոնեցին եւ Տաթար ոչ գտին. զի ով տեսանէր զայրն զայն` ամէնն վախէին յահագին հասակէն եւ ի տեսոյ նորայ: Իսկ Հայոց եւ Վրաց իշխանքն ասացին թէ՝ մեք գիտենք մարդ. որ միթէ ի նմանէ լինի ճար։ Եւ հրամայեաց Ղանն փութով բերել։ Եւ ասացին թէ չէ ի տեղս, այլ կայ ի տուն իւր։ Եւ հրամայեաց առժամայն ելչեաց շոյտով հասուցանել. բայց ոչ ձիով, այլ սայլով: Եւ էր այրն այն, զոր ասացին Հայոց եւ Վրաց իշխանքն, յազգէն ի բարձր Արծրունեաց, թոռն Ամիր Քրդին՝ Սադուն անուն. երկայն եւ վայելուչ հասակաւ, յոյժ ուժեղ ի մանկութենէ եւ փորձ եւ կիրթ ի գործն յայն. բայց առաջի Ղանին այլ չէր բռնել մարդ:
       Յայնժամ իբրեւ գնացին ելչիքն, եւ ասացին զհրամանք Ղանին, տրտմեցաւ Սադունն. զի առաջի Ղանին այլ ոչ էր բռնեալ մարդ, եւ մի այս, որ ահագին եւ ուժով լսեաց զհաշուակիցն իւր:
       Եւ ապա յանձնեաց զինքն վանորէիցն ՝ աղաւթել վասն նորա. եւ ինքն երթեալ ի Գագ առ ատենահաս Սբ. Սարգիսն, զոր աւրհնեաց երանելի եւ Սուրբ վարդապետն Մեսրոպ. եւ արարե[ա] լ անդ ուխտ եւ մատաղ Ս րբոյ Նշանին, եւ ապա առեալ զելչիքն գնաց առ Հուլաւու Ղանն:
       Իսկ յորժամ ետես Հուլաւու Ղանն զՍադունն եւ զկորովի եւ զերկայն հասակ նորայ, յոյժ ուրախացաւ. եւ հրամայեաց ինն աւր երկու բաւքային կալ ի միասին. եւ ամէնաւրեն ուտալացոյք ոչխար մի եւ տիկ մի գինի: Եւ յորժամ վճարեցաւ ինն աւրն այն, ապա հրամայեաց ժողովել ամենայն գլխաւորացն առաջի իւր, եւ կոչե[ա]լ զերկու բաւքայն, հրամայեաց բռնել զմիմեանս։ Եւ յորժամ ընբռնեցին զմիմեանս, էր աւուրն երեք ժամ. եւ յերեք ժամէ աւուրն մինչեւ ցվեց ժամն զիրեար կային առե[ա] լ երկուսն եւ ոչ կարէին մէկմէկի յաղթել: Եւ ապայ Սադունն, զաւրացեալ անուամբն Աստուծոյ, յանկարծակի ուժգին բախմամբ զգետնեաց զբաւքայ Մանկու Ղանին առաջի Հուլաւու Ղանին. եւ մեծացաւ Սադունն առաջի Ղանին։ Եւ նման նմայ ո'չ գտաւ յամենայն երկիր, հարկաւք եւ մեծութեամբ եւ ուժով ի ժամանակս Տաթարին։ Եւ հրամայեաց Հուլաւու Ղանն գրել իառլախ, եւ թողուլ նմա մինչեւ ի յինն գունահն: