Իսլամը հայ մատենագրութեան մէջ

1. —Հ. — ՀԱՄԱՌՕՏՆ, որ հիմ բռնուեցաւ այս հրատարակութեան, Թիւ 1546։ Անթուական, բայց հին. ԺԴ-ԺԵ դար։
       ԵՐԵՍՔ՝ 708։ — ՄԵԾՈՒԹԻՒՆ՝ 141/2x101/2 վերի եւ վարի կտրուածքը թեթեւօրէն անհաւասար։ — ԳՐՈՒԹԻՒՆ՝ 101/2x71/2։ — ՏՈՂՔ՝ 27-29։ — ՆԻՒԹ՝ թուղթ բամպակեայ, աղտոտ մեղրամոմի գոյն, կիսափայլ։ — ԿԱԶՄ՝՝ կաշեփայտ, կողքեր զարդարուն շուրջանակի. կողքերուն ներսը կապուտով նախշուն կտաւ փակցուած։— ՄԱԳԱՂԱԹԵԱՅ ՊԱՀՊԱՆԱԿ՝ երկ երկու թերթ. միէջեան Աւետարանի մը մնացորդներ. միջին մեսրոպեան ընտիր գրչութեամբ, գիրերու անկիւններ կլորուելու վրայ։ Ինչպէս կ’երեւի Ձեռագրէս քիչ մը մեծ Աւետարանի մը թերթեր են ասոնք։ Սկիզբը դրուած թերթերուն առաջին երկու երեսները կը բովանդակեն Մարկոսի Աւետարանին ԺԵ. 14 էն, [ի] խաչ հան զդա, մինչեւ 32. հաւատասցուք դմա։ Իսկ մնացած երկու երեսներ. Մրկս. ԺԳ. 3 էն, [լի] նիցի այդ եւ զինչ նշան է յոր[ժամ կատա]րելոց իցէ այդ ամենայն, մինչաւ 18. զի մի՛ ձմեռանի լինիցի. եւ այլնվերջին տողը կիսովի կտրուած։ Վերջը դրուած թերթերուն առաջին երեսը կը բովանդակէ Մարկոսի Աւետարանին. ԺԵ. 33էն. խաւար կալաւ, մինչեւ 39. [ար]դարեւ այրս այս որդի Այ էր։ 2, 3, 4 երեսները կը բովանդակեն, [զհետ շրջ]էին նո[րա եւ պ]աշտէին զնա-էն մինչեւ ԺԶ. 8. զի երկնչէին։ Եւ վերջ. [Աւետ]ԱՐԱՆ ԸՍՏ ՄԱՐԿՈՍԻ։ Ըսել է որ Աւետարանի այս օրինակին մէջ կը պակսին Մարկոսի ԺԶ. գլխուն մնացած 9։20 համարները։ Չորրորդ երեսին վրայ փոքրիկ յիշատակարանէ մը մնացած է. […] յող սուրբ Աւետարանիս զՏէր/ […} Շմունեաց եպիսկոպոս / [յիշէ]սջիք ի Քրիստոս եւ Քրիստոս զձեզ /յիշեսցէ. / […] զիս զԹեոդորոս զանարժան գրի / [չըս յիշ]եսջիք ի Քրիստոս։ — ՀԱՆԳԱՄԱՆՔ լաւ. տեղ տեղ թանաքի թթուն սեւցուցեցր է թուղթերը, զոր օր. էջ 196-322։ Առաջին տետրակը քակոկւած, բայց կապոյտ թելով կապուած եւ հազիւ թէ հաստատուած վերի կողմէն։ Կողքերուն կապիչները փրթած. առաջին կողքը ճաթած դուրսէն, եւ թիկունքը պատած։ — ԳԻՐ՝ մանր բոլորգիր, վարժ գրչէ։— ԶԱՐԴԱԳԻՐ՝միայն մէկ հատ է. սկիզբը Ո. ոսկի, կապոյտ, կարմիր գոյներով. եւ ամբողջ տողը, Որպէս ասեն հերծուաձողք զամենայն ինչ, ոսկեգիր, թէեւ խանգարած։ — ԽՈՐԱԳԻՐՔ՝ սուսրով։ — ՄԵԾ ԳԼԽԱԳԻՐՔ՝ կարմիրով մը, որ սեւցած է։ Միւս գլխագիրք սուսրով։ — ԽՈՐԱՆ մը, իր ԼՈՒՍԱՆՑԱԶԱՐԴՈՎ սկիզբը կայ. ճոխ ոսկիով եւ կապուտով. դժբախտաբար քիչ մը եղծուած։ Նոյնպէս միակ ՆԿԱՐ մը սկիզբը. վարդապետ մը յոտնկայս, ձեռքը գաւազան T ի ձեւով, լուսապսակ գլխին շուրջ, վեղարեւոր մըն ալ նստուկ՝ վարի ձախ անկիւնը. նկարս եղծուած է գրեթէ. յատակին կէսէն աւելին պղնձագոյն. մնացածը մութ կապոյտ։ — ԴԱՏԱՐԿ՝ երկու երես սկիզբը։ Առաջին երեսին վրայ գրչի խաղեր սեւ թանաքով. վարի երկու անկիւններ բոլորշի։անկիւնաւոր կնիք մը կոխուած. մէջ տեղը խաչ. գրուածքը դժուարընթեռնելի. Տէր Սա(հակ?, Սարգիս?)։ Երեք երես ալ, 706-708, վերջը, նոյնպէս վերջին երեսը կեղտոտած գրչի խաղերով։ Այս վերջին երեսին վերի անկիւնը նշանաըուած է նոր գրչէ մը —353—, թղթահամարը Ձեռագրիս։ Մնացած բոլոր կարեւոր տեղեկութիւնք կը պակասին, ո՞վ է գրիչը, ե՞րբ եւ ո՞ւր գրուած է, ո՞վ է համառօտողը, բնագիր օրինա՞կն է համառօտին թէ գաղափարուած ուրիշ օրինակէ մը։ Խորհրդաւոր լռութիւն մը. որովհետեւ պատռտած. պակսած բան չկայ Ձեռեգրիս մէջ։ Բայց դատելով գրչութեան արուեստէն շատ հեռու չէ Տաթեւացւոյ շրջանէն. ուրեմն՝ ԺԴ. ։ԺԵ. դարու գրչութիւն մը։
       Յիշատակագր ութիւն ըլլալով, Ձեռագրիս սկիզբը, էջ 11, վարի լուսանցքին վրայ, սուսրով գրուած է յիշատակե երսղէմ / սրբոյն յակոբայ, որ նոյն գրչէ Ս. Յակոբայ մատենադարանին ուրիշ շատ Ձեռագիրներու մէջ ալ կը տեսնուի։
       ՄԱՏԵԱՆՍ է Գրիգորի անյաղթ փիլիսոփայի Հարցմունք զանազանք եւ պատասխանիք օգտակարք, գրոց աշակերտեալ անձանց։
       Բովանդակութիւնը դրուած է Ձեռագրիս սկիզբը, էջ 3-8, հետեւեալ կերպով.
       — Առաջաբանութիւն գրոցս հարցմանց. Եւ զամենայն իրս գործառնութեան չորիցս (այսչափը սուսրով)։
       [Ա. ] Որք զհարկ եւ զբախտսն։
       Բ. Երկրորդ վասն ճանաչման Աստուծոյ։
       * ։
       Դ. Չորրորդ ընդդէմ Հրէից։
       Ե. Հինգերորդ ընդդէմ Տաճկաց։
       Զ. Վեցերորդ ընդդէմ Հոգեմարտին։
       Է. Եւթներորդ ընդդէմ Նեստորի եւ Երկաբնակաց։
       Ը. Ութերորդ Աստուածաբանութիւն Դիոնէսեա։
       Թ. Իններորդ վասն հրեշտակաց եւ դիւաց։
       Ժ. Տասներորդ վասն գործոյ եւ արարչութեան Աստուծոյ։
       ԺԱ. Մետասաներորդ վասն Արարածոց եւ աշխարհի։
       ԺԲ. Երկոտասաներորդ վասն լուսաւորաց եւ յեղանակաց։
       ԺԳ. Երեքտասաներորդ վասն իւրաքանչիւր տարերից եւ բուսոց եւ կենդանեաց։
       ԺԴ. Չորեքտասաներորդ վասն դրախտին։
       ԺԵ. Հնգետասաներորդ վասն կազմութեան մարդոյ։
       ԺԶ. Վեշտասաներորդ վասն հոգւոց մարդկան։
       ԺԷ. Եւթնեւտասաներորդ վասն բոլոր մարդոյն։
       ԺԸ. Ութեւտասաներորդ վասն Սաբելի եւ նախահարցն։
       ԺԹ. Իննեւտասաներորդ վասն Աբրահամու եւ իւրոցն։
       Ի. Քսաներորդ յԵլից Գրոց։
       ԻԱ. Քսանեւմի Ղեւտականքն։
       ԻԲ. Քսանեւբ. Թիւքն։
       ԻԳ. Քսանեւգ. Երկրորդ օրէնքն։
       ԻԴ. Քսանեւդ. Յեսու նաւեան։
       ԻԵ. Քսանեւե. Դատաւորքն։
       ԻԶ. Քսանեւզ. Առաջին թագաւորութեանց։
       ԻԷ. Քսանեւէ. Երկրորդ թագաւորութեանց։
       ԻԸ. Քսանեւը. Երրորդ թագաւորութեանց։
       ԻԹ. Քսանեւթ. Չորրորդ թագաւորութեանց։
       Լ. Երեսներորդ Մարդեղութեան Փրկչին։
       ԼԱ. Երեսնեւա. վասն նոր օրինացն։
       ԼԲ. Երեսնեւբ. վասն մեղաց։
       ԼԳ. Երեսնեւգ. վասն առաքինութեան։
       ԼԴ. Երեսնեւդ. վասն եւթն խորհրդոց։
       ԼԵ. Երեսունեւե. վասն առանձնակի Եկեղեցւոյս։
       ԼԶ. Երեսնեւզ. վասն փոփոխման մարդոյն։
       ԼԷ. Երեսնեւէ. վասն բաժանման հոգոյ։
       ԼԸ. Երեսնեւը. վասն նեռինն։
       ԼԹ. Երեսնեւթ. վասն յարութեան կրկին։
       Խ. Քառասներորդ վասն յարութեան եւ դատաստանին։
       Եւ զամենայն իրս գործառնութեան չորիցս խնդրին պատճառս։ Արարողական, Նիւթական, Տեսական եւ Կատարունական. այսինքն է Արարօղն եւ Արարեալն, եւ Արարումն եւ պատճառ նորին. որպէս ի շինութիւն տան. Արուեստաւոր հիւսն եւ շինեալ տունն եւ որպիսութիւն նորին՝ բոլոր կամ քառանկիւնի. եւ պատճառ նորին՝ վասն բնակութեան մարդկան։
       Իսկ առաջիկա իրողութեանս, նիւթական պատճառ, Տասն իմն սեռական հատոր Հարցմանց այսոցիկ, որոց յարմարումն շարակարգութեան է ըստ այսմ օրինակի.
       Ա. Առաջինն. առ արտաքինս առարկութիւն եւ լուծումն ընդդիմախօսութեան նոցա։ Որք զհարկ եւ զՃակատագիր, զՉարս եւ զԲարիս յԱստուծոյ համբաւեն։
       Եւ ընդդէմ Մաքինեցւոցն, եւ Այլազգեաց եւ Հրէից։
       Բ. Երկրորդ հատորն է ընդդէմ Արիոսի եւ Հոգեմարտիցն, եւ Նեստորի, եւ Երկաբնակաց։
       Գ. Երրորդ հատորն է ճշմարիտ Աստուածաբանութիւն Սրբոյն Դիոնիսեա ցուցումն սակաւուք։
       Դ. Չորրորդ, վասն վեցօրէից եւ արարչութեան բոլոր աշխարհի՞։
       Ե. Հինգերորդ, ի կազմութենէ լինելութեան մարդոյն։
       Զ. Վեցերորդ, ի նոյն ինքն յարարածոց սկիզբն է ըստ կարգի պատմութեանց Հինգ գրոցն Մովսէսի։
       Է. Եւթներորդ. Յեսու եւ Դատաւորքն եւ Չորս Թագաւորութեանցն համառօտեալ։
       Ը. Ութերորդ, ի Նոր Կտակարանաց մարդեղութեան Աստուծոյ.
       Թ. Իններորդ, ի նոր Եկեղեցոյ հարցմունք զանազանք։
       Ժ. Տասներորդ, վասն փոփոխման եւ կատարածի աշխարհի, Յարութեան եւ Դատաստանի հատուցման։
       Արդ, այսոքիկ են նիւթական պատճառ այսոցիկ հարցմանց։ Որ եւ մակագրեցի յորջորջումն գրոյս ըստ կոչման իրի Հարցմունք Գրիգորի Սպասաւորի։
       Այլ եւ աղաչեմ զձեզ յիշել ի սուրբ աղօթս ձեռ զբազմամեղ անձն իմ, եւ խնդրել յԱստուծոյ զթողութիւն յանցանաց իմոց։
       Այլ եւ ուշիմ մտօք եւ հոգացող գաղափարօղք գրեալ լիցին ի գիրն կենաց անջնջեալի յիշատակութեամբ. ամէն»։
       Ասոնք են բոլոր Ձեռագրիս սկիզբը, իբրեւ ցանկ իւթոց եւ Յառաջաբան, եւ անոնցմէ անմիջապէս ետքը կը սկսի.
       «Գրիգորի անյաղթ փիլիսոփայի զանազանք պատասխանիք օգտակարք, Գրոց աշակերտեալ անձանց», զոր յառաջ բերինք արդէն վերագոյն, եւ ասկէ ետքը.
      
       [Առաջին Հատոր. ] «Հարցմունք, Որպէս ասեն հերձուածողք», էջ 11-13.
       Ընդդէմ որք զբախտն համբաւեն, էջ 13-17.
       Ընդդէմ Այլազգեաց որք զչարս եւ զբարիս (յ) Աստուծոյ ասեն, էջ 17-26.
       Յաղագս Մանիքեցոցն, էջ 26.
       Յաղագս ճանաչման Աստուծոյ, էջ 26-29.
       [Ընդդէմ Այլազգեաց] կամ Տաճկաց խորագիրը չէ գրուած։ Այս մասը, որ հրատարակութեանս եղած է, կը բռնէ, էջ 30-81։
       Ընդդէմ ՀՐԷԻՑ, էջ 81-83։
       Երկրորդ Հատոր. Հերձմունք Արիանոսաց, էջ 83-100.
       Վասն անուան Աստուծոյ, էջ 100-102.
       Վասն Հոգւոյ Սրբոյ, էջ 102-107։
       Վկայութիւնք յաղագս համագոյ եւ զուգապատիւ Երրորդութեանն եւ նոյնագործ արարչութեանն, էջ 107-108։
       Վկայութիւն՝ թէ Հոգին Սուրբ Աստուած է, էջ 108-113.
       Ընդդէմ այնոցիկ, որ ասեն զհոգին բղխումն ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ, էջ 113-115.
       Եւ զի Հոգին Սուրբ է՛ միայն ի Հօրէ բղխումն, էջ 115-119.
       Ընդդէմ մարդադաւան Նեստորականաց, էջ 119-121.
       Հարցմունք առ երկաբնակս, որք ուրանան զմինն Քրիստոս Աստուած մարդացեալ ասել, էջ 121-124.
       Ծկայութիւն ի Սուրբ Գրոց, զի ճշմարիտ աստուած է Քրիստոս, էջ 129-141.
       Հարցմունք Երկաբնակաց առ մեզ, էջ 141-143.
       Հարցից եւ ես զձեզ դա՛սք Երկաբնակաց, էջ 143-153.
       Հերձմունք Երկաբնակաց առ մարդեղութիւն Բանին, էջ 153-159։
       Երրորդ Հատոր Հարցմանց, Յաղագս Աստուածաբանութեան Սրբոյն Դիոնիսեայ, էջ 159-190։
       Չորրորդ Հատոր Հարցմանց, ի գործոյ եւ յարարչութեանցն Աստուծոյ, Վեցօրէից, էջ 190-232։
       Հինգերորդ Հատոր Հարցմանցս, Յաղագս լինելութեան մարդոյն եւ կազմութեան, էջ 232-274։
       Վեցերորդ Հատոր Հարցմանցս, Հինգ գիրքն Մովսէսի, եւ այլն, էջ 274-360։
       Եւթներորդ Հարցմանց առ Յեսու, էջ 360- 377։
       Ութերորդ Հատոր յաղագս մարդեղութեան Փրկչին մերոյ, էջ 377-449։
       Իններորդ Հատոր, վասն նոր օրինաց եւ Եկեղեցւոյ զանազան հարցմունք, էջ 449-574։
       Տասներորդ Հատոր հարցմանց, վասն հանդերձելոյ եւ փոփոխմանց մարդկան, էջ 574-682։
      
       ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ. Արդ, ես վերջինս ի ծնունդս Եկեղեցւոյ եւ տրուպս բանասիրաց Գրիգոր պիտականուն, խնդրոյ բանաին բացայայտեցի զբանս Հարցմանց, ի լուսաւոր բանից վարդապետաց, ի խնդրոյ ումեմն բանասիրի Ատոմ ուղղափառի, որ ի վաղուց հետէ բազումս թախանձէր. եւ ես վասն իմոյ տկարութեան եւ ժամանակիս վրդովման, զխնդիրն յապաղէի։ Եւ ապա ի սէր եւ յանձուկ ժտելոյ նորին, ապաստանեալ ի նոյն, որ զօրացոյց զտկարս, ձեռն ի գործ արկեալ աւարտեցաւ բազում միջոցաւ եւ փախստեամբ ի տեղիս, եւ մեծ ջանիւ փութացեալ. որ եւ ոչ ժամանեաց ի կատար բանիս վերոյասացեալ խնդրողն. այլ ի հասարակ գրոց, հասարակեաց եւ նա զկեանս առօրեա՛, հասեալ ի գանձն իմաստից եւ յաղբերն գիտութեանց, որոյ յիշատակն աւրհնութեամբ եղիցի. ամէն։
       Արդ, եղեւ զրաւ բանիս ի շրջագայութեան հայկազեան տումարիս, ՊԽԶ (=1397), ընդ հովանեաւ երկնահանգէտ մեծարգոյ ուխտի, Սիւնեաց Նահանգի, Առաքելական Աթոռոյս Սուրբ Առաքելոց եւ այլ շրջակա սուրբ հրեշտակաբնակ Սուրբ Մենաստանացս, որոց խնամով ամրացեալ փրկեսցուք յամենայն փորձութեանց. ամէն։
       Իսկ լուծումն Հարցմանց այսոցիկ ոչ ամենեւին օտարաձայն աւելորդս խուզեալ. եւ ոչ գեղջուկ իմն աշխարհական խօսից յարմարեալ, այլ զպիտանիս Եկեղեցոյ եւ Վարդապետաց ոգէշահ խնդիր հաւատոյ միայն հոգ տարեալ. ուղղակի ճշգրտութեան եւ անըստգիւտի հարցումն բովանդակեալ. ո՛չ զամենայն որ ամենեցուն է գիտելի. այլ զբանս բազումս, որ բազմաց է պիտանի եւ խնդրելի։
       Արդ՝ է ինչ ի սմա հաւաքեալ ի լուսաւոր բանից վարդապետաց սրբոց ըստ գրոյն կամ իմացուածոյն։ Եւ է՛ ինչ ներգործութեանց հոգոյն Աստուծոյ շնորհաց, որ ծածկէ յիմաստնոց եւ յայտնէ տղայոց, յիւրաքանչիւր ժամանակս, ըստ կմաաց իւրոց։ ԵՒ թէ ա՛յս եւ թէ ա՛յն, դու ընկա՛լ զխնդիր մտաց առանց ամենայն երկբայութեանց, իբր ի միոյ կենեղուտ աղբերէ կենաց ուռճացեալ եւ պտղաւէտեալ ի փառս եւ ի գովեստ նորին տնկագործի եւ առաջնորդի։ Զոր եւ ես, զօրէն մշտակաց, բազմահաւաք պտղոց կամ փունջ մի անուշահոտ բազմերանգ ծաղկանց, կամ չնչին թռչնուց՝ զխորիսխ մեղու. կմա որպէս զլօմայս այրոյն տառապեալ գոյիւ, աղերս ընծայեցի ի գանձանակ ճոխութեան ձերդ մեծութեան, իմաստախոհ եւ ճշմարտասէր Եկեղեցեացդ Հայաստանեայց, եւ ընթերցասէր մտաց։
       Որ եւ աղաչեմ զբարեմիտ հանդիպողսդ եղբայրական սիրով հաւանել. զպակասն լնուլ եւ զաւելիսն կշռել. եւ պիտանեացն փառս վերընծայել այնմ որ փառաւորեալ է ի պարգեւս իւր. իսկ զանպիտանս ներել մերոյ փոքրընկալ անօթոյս, եւ դանդաղկոտ փութոյս։
       Դարձեալ, յերեսս անգեալ արտասուալի դիմօք, հողս եւ փոշիս սուրբ գարշապարաց ձեր, աղերսեմ ի խորոց սրտէ, զհարազատ գութ հա՛րց եւ եղբարց մերոց հոգեւորաց, զի կաթ մի արտասուաց ի կաթիլ դուլէ ձերդ մաղթանաց, ցօղեսցէ ի գերեզման հոգոյս իմ տապաիաց, եւ լուասցէ զբազմաշարաւ զազրացեալ ոսկերս մեղօք մեռելոյս։ Զի թերեւս վասն ձեր սիրալիր մաղթանացդ գտայց ողորմութիւն յամէնողորմ փրկչէն մերմէ։
       Այլ եւ Վարժապետին իմոյ եւ մեծ հռետորին Հայոց, Յոհանու Որոտնեցոյ, եղիցի ի սմա յիշատակ մաղթանաց՝ մասին աւրհնութեանց եւ վիճակի ժառանգութեան սրբոցն ի լոյս։ Զի նա ծնաւ զմեզ, ըստ բաբնի, բազմաջան երկօք, կրթեալ ի մամուլս վարժարանի եւ ի յոյսն կենդանի։ Որ եւ ձեզ յիշողացդ եւ մեզ յուսողացս, առ հասարակ ողորմեսցի բարերար եւ բազմագութ, մարդասէրն Աստուած եւ Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս. ամէն։
       Այլ եւ զերջանիկ գաղափարողսդ մաղթեմ, որք օրինակէք զԳիրս Հարցմանց այսոցիկ, գրել զը՝ սակաւ յիշատակս այսորիկ. որպէս զի եւ դուք լիջիք գրեալ ի գիրն կենաց. ամէն [էջ 682-684]։
       [Գ]րեսցի յայսմ տեղոջ եւ հարցմունքն Գէորգեայ վասն բազում վկայութեանց, որ առեալ է ի գիրս յայս, զի անտարակոյս լիցի։ [Ե]ւ են հարցմունքդ Չորեքտասան գլխ. որպէս յայտ է ի կարգիդ։ Հարցմունք Գէորգա վարդապետին եւ լուծմունք Գրիգորի, նորին հարազատի. օգնեա Յիսուս։ Վերջին տողք. «Զի առհասարակ կրեսցին այլայլութիւն սգոյ. չարչարակից գոլով արաչին իւրեանց» (էջ 684-703)։
       Ա. եւ Տ. կը վերջացնեն գլուխս. «Եւ այս յաղագս այսորիկ այսքան «ով, եւ անմիջապէս կը յարկեն Տաթեւացւոյն Յիշատակարանը, տարբեր վերինէն. «Ո՛չ ըստ բակւական բանի տուեալ (Տ. ՝ առեալ) զլուծումն» սկսած ծավ։ Շատ կարեւոր, պատմական արժէք ունեցող Յիշատակարան մը։ Մեր օրինակը (Հ) չունի այդ Յիշատակարանը, եւ ատոր տեղ կը շարունակէ, ։«Իսկ որ ասեն. հա’յր եւ որդի, եւ հոգի սուրբ, ողորմեա, կամ թէ Քրիստոս որ խաչեցար. Սոքա երկաբնակաց է եւ քաղկեդոնականաց որք բաժանեն զբանն ի մարմնոյն եւ զխաչեալն մարդ սոսկ եւ տկար, եւ մահկանացու խոստովանին։ Այլ որ մեզ ուսուցին, Եփեսոսին է։ Զի սուրբ աստուածն ի յանգ հաստատեցաւ, որպէս եւ փառք ի բարձունքն սկսեալ հրեշտակաց ի ծնունդն Քրիստոսի, եւ յԵրրորդ սուրբ ժողովն եղեւ կատարեալ»։ Եւ յառաջ կը տանի լուծմունքըկամ բացատրութիւնը փառք ի բարձունս են. յետոյ՝ «Վասն է՞ր զսուրբ աստուածն բացաւ գլխով ասեմք», ։«Վասն պաշտամանց եւ դասուց հարցում», ։«Վասն էր երբեմն զփառքն եւ զԱյժմ ի միասին երգեմք, եւ երբեմն ոչ», ։«Յամենայն շարժական կրկին ասեմք. վասն է՞ր զհարցն երեքկին ասեմք» հարցմանց պատասխաններով կը փակուի այս մասն ալ, էջ 703։705, եւ կը կնքուի հատորս։
      
       2. — Ա. =ԱՌԱՋԻՆ ընդարձակ օրինակ, որ Առաջին Եզր եղաւ համեմատութեան Հ. ի հետ։ — Թիւ՝ 1155։ Գրուած 1413ին։
       ԵՐԵՍՔ՝ 802։ — ՄԵԾՈՒԹԻՒՆ՝ 18. 3X14։ — ԳՐՈՒԹԻՒՆ՝ 141/2X101/2 երկսիւն. եւ սիւնակներ գծուած սուսրով։ — ՏՈՂՔ՝ 35, էջ 126ը 30, թուղթը տողաշարուած։ — ՆԻՒԹ՝ բամպակեայ թուղթ, դեղնելու սկսած, կիսափայլ։ — ԿԱԶՄ՝ կաշեփայտ, կողքերը զարդարուն կաղապարներով. կողքերուն ներսը նռնագոյն մետաքսէ պաստառ փակցուած։ Կրին ճարմանդով, որք ինկած են։ Կտրուածքները ներկուած մութ կարմիրով։ — ՄԱԳԱՂԱԹԵԱՅ ՊԱՀՊԱՆԱԿ՝ երկերու թերթ. երկիջեան մեծադիր Աստուծաշունչ մատեանէ մը, որ մէջտեղէն ծալլուելով եւ եզերքներէն կտրուելով յարմարցուած է Ձեռագիրս մեծութեան չափին։
       Այս երկու թերթերը կը բովանդակեն Դանիէլի Մարգարէութենէն գլուխները Գրչութիւնը մեսրոպեան, «երկաթագիր» ըսուած ձեւին մօտ. գրերուն անկիւնները գրեթէ հարթուած եւ կլորցած են։ Սկիզբը դրուած թերթին ներքին երկու սիւնակներ կը բովանդակեն. Ա. սիւնակ. ա. տող [վասն] գազանին չորրորդի զի ա[ռաւել]. Դանիէլ Է. 19. իսկ վերջին տող՝ [թա]գաււորութիւն չորրորդ կաց[ցէ], 23։ Բ. սիւնակ, ա. տող՝ «կերիցէ զամենայն [երկիր], 23. իսկ վերջին տող՝ «տուաւ սրբոց բարձրելոյն», 27։ Վերջը դրուած թերթին ներքին երկու սիւնակներ. Ա. սիւնակ, ա. տող [հանդե]րձ նորա իբրեւ [զձիւն], Է. 9. իսկ վերջին տող՝ «եւ ահա ընդ ամբս երկնից», 13։ Բ. սիւնակ, ա. տող՝ «մատոտւցաւ առաջի նորա», 13. իսկ վերջին տող՝ [բարձ]րելոյ, եւ կալցին զն[ա], 18։ Պահպանակներուս միւս երեսները աղճատած են մասամբ եւ դժուարընթեռնելի։ — ՀԱՆԳԱՄԱՆՔ՝ լաւ. թէեւ տեղ տեղ, էջ 65-74, 763 եւ շր., ցեցակեր վարի լուսանցքներու վրայ։ Աշխատած են Յիշատակարանը եղծել եւ յաջողած են մասամբ։ — ԳԻՐ մանր բոլորգիր, էջ 35-37 նօսր. 137-138, տեղ տեղ կանոնաւոր, զոր օր. էջ 500 եւ շր., տեղ տեղ անկանոն, կարծես արդիւնք արագագրութեան։ — ԶԱՐԴԱԳԻՐՔ՝ քանի մը հատ միայն, մութ կարմիրով, անարուեստ բաներ։ — ԽՈՐԱԳԻՐՔ՝ սուսրով, ինչպէս նաեւ գլխագիրք եւ Հրց. ու Պատասխանիք։ — ԿԻՍԱԽՈՐԱՆՔ ԵՒ ԼՈՒՍԱՆՑԱԶԱՐԴՔ՝ մութ կարմիրով, շատ սովորական բաներ, էջ 5, 10, 80, 197, 260, 304, 371, 430, 470, 610։ — ՆԿԱՐՔ՝ չկան. բայց կարելի է նշանակել սուսրով գծուած բոլորակը, որուն կեդրոնը երկիր եւ լուսին իր քառեակ փուլերով չորս հաւասար կետերու վրայ, էջ 240. եւ Վկայութեան խորանին յատակագիծը, էջ 397։ — ԴԱՏԱՐԿ՝ սկիզբը երկու թուղթ, էջ 1-4։ Առաջին էջին վերի անկիւնը Գրչէն. «աւգնեա՛ ինձ տէր յիսուս ի բա / րի եւ հոգի քո սուրբ եղիցի ի / վերայ իմ, եւ աջնհայրա / կան հովանասցի ինձ. / ամէ՛ն»։ Եւ ուրիշներէ՝ գրչի խաղեր։ Էջ 5. Բ. սիւնակին վարի մասը, ուր քերուած քերթուած տող մը երկու՝ կայ, էջ 239, Բ. սիւնակին վարի կէսը, էջ 396, Բ. սիւնակ, էջ 670, Ա. սիւնակին վերջին ինը տողերը։ Երեք թուղթ ալ վերջը, որոնց առաջինը եւ վերջինը կտրուած հանուած. կը մնայ, էջ 801-802։ — ԺԱՄԱՆԱԿ՝ Պ< ԿԲ =1413։ — ԳՐԻՉ ԵՒ ԾԱՂԿՈՂ՝ Յոհանէս Աբեղայ։ — ՏԵՂԻ՝ եղծուած։ Յակոբ Աբեղայ։
       ՅԻՇԱՏԱԿԱԳՐՈՒԹԻՒՆՔ՝ Ա. Հատորի Ցանկին վերջը, էջ 9. ս. բ. «Եւ զիս զեղկելի եւ զտառապեալ ոգիս յիշեսջիք ի տէր զՅոհաննէս զանպիտան գծողս»։ Դ. Հատորին վերջը, էջ 260. ա. ս. «եւ զիս զեղկելի ծրողիկս յիշեայ ի տէր աղաչեմ։ Եւ դու լիցիս յիշեալ ի տէր»։ Ե. Հատորին վերջը, էջ 304. ա. ս. «եւ զգծողս յիշեայ ի տէր. աղաչեմ»։ Էջ 371. բ. ս. «Այլ եւ զմեղօր գրիչս յիշէ»։ Էջ 396. ա. ս. «Եւ զիս զանարժան գծողս յիշեայ ի տէր։ զՅոանէսս» (սուսրով)։ Էջ 429. ս. ա. Զ. Հատորին վերջը. «Եւ զիս յիշեա՛ զյոանէս գծողս ի տէր. եւ դուք յիշեալ լիջիք ի տէր»։ Էջ 527. ս. ա. «Եւ զեղկելի անձն յիշեսցիք ի տէր ուղղակից եղբայր իմ ի քրիստոս»։ Էջ 543. ս. ա. Թ. Հատորին վերջը. «Ո՞հ զբազմամե՛ղ ծրողիկ գրո՛յս, զսոտանուն աբեղայ։ զյոանէ՛ս։ Եւ զհայրն եւ զմայրն իմ եւ զեղբարսն իմ զփոխեցեալսն առ քրիստոս։ աղաչեմ յիշել ի մաքրափայլ յաղօթս ձեր, ո՞վ սուրբ ընթերցո՛ղք, աղաչեմ, եւ նա՛յ որ առատն է ի տուրս, յիշելոցս եւ յիշեցողացդ՝ առհասարակ, պարգեւեսցէ զերկնից արքայութիւնն. ամէն»։
       ՄԵԾ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ. Փա՛ռք գոյացուցչին բոլորից անսկի՛զբն եւ անե՛զր բնութեան հօ՛ր եւ որդւոյ եւ ամենեսուրբ հոգւոյն ամէն։ Գրեցաւ ի թվիս, Պ<ԿԲ։ եւ ի հոկտեմբերի ամսոյ։ ի ԻԵ։ Արդ աղաչեմ զամենեսեան, որք հանդիպիք սուրբ գրոցս։ յիշեսջի՛ք յաղաւթս ձեր սուրբ։ զպարծանք պարծանաց մերոց հոգւոյ եւ մարմնոյ։ զհոգեւո՛ր եղբայրն իմ, զյակոբ աբեղայն։ եւ զծնաւղսն իւր եւ զեղբարսն իւր։ ի Քրիստոս Յիսուս, որ զօրինակն շնորհեաց։
       Գրեցաւ ծաղկազա՛րդ, եւ վարդափրթի՛թ, մարգարտաշա՛ր գիրքս որ կոչի Հարցմանց, ձեռա՛մբ յոգնամե՛ղ եւ անարհեստ գրչի՛ յոհաննէս աբեղայի, ի սուրբ եւ ի հրաշափառ եւ սքանչելագործ ուխ[տս]?… ի վանս?… սուրբ թ……նի … եւ սուրբ……… Սարգսի եւ …………աղաչեմք զամենեսեան որք հանդիպիք, ով սուրբ երամք ընթերցողաց, ընթեռնելով կամ գաղափարելով։ Յիշեսջի՛ք ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր զգծո՛ղ եւ զծրո՛ղ սորա [ զյոհաննէս] աբեղայ, եւ զհայրն իմ զտէր պապն. եւ զմայրն իմ. զսիրայն. եւ զեղբարսն իմ եւ զամենայն արեան մերձաւորսն իմ զփոխեցեալսն առ քրիստոս եկ զկենդանիս։ Ընդ նմին եւ զհարազատսն իմ զհայր [վանացս?] զմարտիրոս աբեղայն եւ զմարուգի աբեղայն։ Ընդ նմին եւ զբազմերա՛խտ, սրբասնու՛նդ, եւ պատճառաւո՛ր, այսմ գրոցս գրելոյ, զպանծալի հոգեւոր ե[ղբայրն մեր զյակոբ աբեղայն, եւ զգրիգոր աբեղայն։ եւ զկարապետ երէցն, եւ զյովսեփ աբեղայն?…] եւ զմկրտիչ եւ զներսէս [երից?] անին։ եւ ……[քահանայն?]յս մկրտիչ [տնտեսն?]եւ զյովանէս……… եւ զմխիթարն ……………որք……րապէս [զմե]ծ եւ զփոքր [միաբանսն սուրբ?] ուխտիս։ Ընդ նմին եւ զ[պաւղ?]ոս… աբեղայն, զ……սուրբ ուխտիս որ կոչի՛ ապահ[ունեաց?] ………վերջք. դր……ա[ստ աւարտե?]ցաւ, եւ մեզ եղբայրութեան սէր կատարեաց, զոր հատուսցէ տէրն Յիսուս ի միւսանգամ գալուստն։ եւ սուրբ եկեղեցւոյ [եկեղեցեաց?], բարեխաւսութեամբ?, սուրբ նի[կողայոսի, եւ սուրբ?]աստուածածնին, եւ սուրբ Թէոդորոսի, եւ ամենայն սրբոց։ Քրիստոս աստուած մեր որ առա՛տն է ի տուրս բարեաց. ձեզ յիշողա՛ցդ սրտ՛ մտօ՛ք, եւ մեզ յուսողացս, եւ յիշելոցս, առ հասարա՛կ ողորմեսցի, եւ պարգեւեսցէ՛ զիւր երկնից արքայութիւնն, եւ նմայ, փա՛ռք յօիտեանս ամէն։ Էջ 799 բ. ս. -800։
      
       Ինչպէս որ գիտել տուինք, Յիշատակարան եղծուած է մեծաւ մասամբ քերելով եւ շփելով, եւ տեղ տեղ հազիւ մնացած է գիրերու հետք. տեղ տեղ բառ մը, գիր մը մնացեր է անեղծ կամ ընթեռնելի վիճակի մէջ. որչափ զօրեց աչքս, աշխատեցեալ կարդալ այդպիսի եղծուածները եւ վերահաստատել գրուածը անկիւնաւոր փակագիծներու [ ] մէջ։
       ՄԱՏԵԱՆՍ Է [Գիրք Հարցմանց Գրիգորի Տաթեւացւոյն], թէեւ այսպէս ո եւ է խորագիր չունի, բացի Յառաջաբանին մեջ եղած անուանդրութենէն . — «Որ եւ մակագրեսցի յորջորջումն գրոյս ըստ կոչման իրի, Հարցմունք Գրիգորի Բանասիրի», էջ 8
       Մատեանիս բովանդակութիւնը նո՛յն է Տ. ի (=Տպագրեալ) հետ, բացի օրինակներու բանասիրական տարբերութիւններէ (variante). եւ հո՛ս մասնաւորապէս այն դիտումնաւոր տարբերութենէ, որ յառաջ եկած է Տ. ի մէջ Ընդդէմ Տաճկաց գիրքին յապաւումով։
       Մի քանի համեմատութիւններ Ա. ի եւ Տ. ի մէջ.
      
       3. — Մ. =ՄԻՋԻՆ ԸՆԴԱՐՁԱԿ ՕՐԻՆԱԿ. — Թիւ 827։
       ԺԵ-ԺԶ. դար։
       ԵՐԵՍՔ՝ 810։ Դատարկ էջին վերի անկիւնը նոր գրչով նշանակուած թղթոց թիւը. —383—։ — ՄԵԾՈՒԹԻՒՆ՝ 21. 12X15. 2։ — ԳՐՈՒԹԻՒՆ՝ 101/2X11 երկսիւն սիւներ սուսրով գծուած։ — ԳՐՈՒԹԻՒՆ՝ 151/2X11 երկսիւն սիւներ սուսրով գծուած։ — ՏՈՂՔ՝ 30-40։ — ՆԻՒԹ բամպակեայ հաստ, փայլուն թուղթ տողաշարուած։ — ԿԱԶՄ՝ կաշեփայտ. ճարմանդով, որք ինկած են։ Կողքերուն երեսները շուրջանակի գծաւոր ներքին կողմերը մետաքսախառն կերպաս փակցուած, որոնց կարմիր գիծերը մաշած։ Կտրուծքները մութ կարմիրով ներկած։ — ՀԱՆԳԱՄԱՆՔ՝ լա՛ւ կրնայ ըսուիլ, թէեւ թիկունքէն վնասուած, եւ տեղ տեղ ծակեր, կրծեր են, նոյն իսկ կողքերէն։ Կողքերուն շրթները մաշած, ճարմանդներու տեղերը վիրաւորուած՝ ատոնց բռնի խլման հետեւանքով։ Յիշատակարանը, թուղթ մը, 788-789 էջերու մէջէն, փրցուած հանուած։ — ԳԻՐ՝բոլորգիր, բաւական վարժ բայց ոչ հմուտ գրչէ. միօրինակ չէ նաեւ մանրիկ նօտրով լուսանցագրութիւն մը, էջ 703. Բ. ս. ։ ԻՆչպէս որ պիտի տեսնենք քիչ ետքը, գրիչը հաշուած է որ մէկ երեսի վրայ 2490 գիր կայ, իսկ մէկ տետրի մէջ՝ 37, 920 գիր։ — ԶԱՐԴԱԳԻՐ մը միայն Ա. գլխին Ոն. սեւով մութ կարմիրով թռչնագիր մը, անարուեստ։ — ԽՈՐԱԳԻՐՔ՝ գլխագիրք, սուսրով. միայն սկսուածը, էջ 29, որ երկսիւն չէ, չորս տող, երկունքը գլխագրով, մութ կարմիր եւ սուսր։ — ԿԻՍԱԽՈՐԱՆ մը մելանով՝էջ 664. ա. ս. ։ — ԼՈՒՍԱՆՑԱԶԱՐԴՔ՝ եւ այլ հատուածանիշք սուսրով, մելանով, պարզ. սովորական, եւ տեղ տեղ ալ անյաջող գծուածներ։ — ՆԿԱՐՔ՝ չկան. միայն կրնայ նշանակուիլ ոլորակը եւ Վկայութեան խորանը, էջ 237 եւ 409։ — ԴԱՏԱՐԿ՝ սկիզբը 24 էջ. իսկ վերջը՝ էջ 789 ի ա. սիւնակի կէսէն մինչեւ էջ 810։ Քանի որ մագաղաթեայ պահպանակ չունի Ձեռագիրս, այդ դատարկ թղթերէն առաջինը եւ վերջինը ծառայած են իբրեւ պահպանակ։ Ասդին անդին դատարկ մնացած են սիւնակներ ամբողջովին կամ մասամբ, ինչպէս նաեւ սկիզբը խորանի եւ ուրիշ էջերու վրայ ալ՝ կիսախորաններու եւ չգրուած հատուածիկներու տեղեր։ — ԺԱՄԱՆԱԿ՝ մեծ յիշատակարանը փրցուած է, ինչպէս որ դիտել տուինք վերագոյն, հետեւաբար զրկուած ենք ճշգրիտ թուականէն եւ ուրիշ կարեւոր տեղեկութիւններէ։ Բայց դատելով Ձեռագիր գրչութիւնը եւ ընդհանուր հանգամանքը, կը նշանակենք իբրեւ ԺԵ։ԺԶ. դարերու գործ։ — ԳՐԻՉ՝Բարունակ։ — Վերջին ՏԷՐԸ՝ Կեսարացի Գրիգոր պատրիարք, որ կու տայ Ս. Յակոբին։
       ՅԻՇԱՏԱԿԱԳՐՈՒԹԻՒՆՔ. Սսկիզբը ցանկին, էջ 25. ա. ս. վարի լուսանցքի վրայ նօտր. «յիշատակ է ի սուրբ Յակոբ»։ — Սկիզբը, ցանկէն ետքը, էջ 28. բ. ս. ին սկիզբը նօտրով, «Յիշատակ է Հարցմանց գիրքս մեկ գաւազան այլ ի հետն, Կեսարացի Գրիգոր վարդապետին ի սուրբ Երուսաղէմ ի դուռն սուրբ Յակոբայ»։ — Էջ 274. բ. ս. ինը տողնոց տեղ մը դատարկ թողած է գրիչն եւ վարի լուսանցքին վրայ պատուիրած է «գիտես գրէ»։ — էջ 408. բ. ս. սուսրով, «Զբարուանկ սուտանո՛ւն մեղսամա՛ծ, տառապե՛լ ոգի գրի՛չ. յիշել աղաչեմ»։ — Էջ 481. Վարի լուսանցքի վրայ, «ԼԷ. Ռ. ԹՃ. Ի. գիր է տերտերն։ Մեկ երեսն Ռ. Ն. Ղ. գիր է. ինձի խիստ զուլմ է». — Էջ 489. ա. ս. վարի լուսանցքին վրայ սա՛ f նշանով գրչի կողմէն, «ով եղբայր, ի նուն ի վրայ (ի գիրին վրայ ըսել կ’ուզէ) եղծեր է։ Յոչկարացի յիմանալ։ Գիտ եւ գրէ»։ — Էջ 551. ա. սիւնակի վարը քիչ մը մելան կաթեր է, եւ գրիչը կը յիշատակագրէ լուսանցքին վրայ, թէ « խիստ գնա որ վաթեցաւ»։ — Էջ 789. ա. ս. Մեծ Յիշատակարանին մնացորդը, քսան տող միայն. «Հռոմեացոց ամսոյ, Փետրւարի. ԻԶ. աւուր. ԳՇԲ. ի։ — Այլ եւ անմեղադիր լերուք, ոչ թէ հմուտ գոլով գրութեան արուեստի եւ կամ ուսեալ բնաւ, որպէս յայտ է ի գծս (ի գործս?, ի գիծս?)։ Արդ երեսանկեալ մոխրաթաւալ դիմուք աղաչեմ եւ մաղթեմ զդաս լուսերամ կրաւնաւորաց եւ աշխատասէր բանայսիրաց, որք աւգտիք ի սմանէ կամ մտաւք զգրչակս զայս. եւ որք սրտի մտաւք յիշէք զմեզ, եւ դուք յիշեսջիք ի տէր յօ՛ուրն ահեղ ատենին. ամէն Հայր»։
       ՄԱՏԵԱՆՍ է [Գիրք Հարցմանց Գրիգորի Տաթեւացւոյն]. թէեւ ո եւ է տեղ գրուած չէ խորագիրս. վասն զի ճակատը ճերմակ թողուած է խորանի եւ խորագրի համար եւ մնացած այնպէս։ — Ձեռագիրս կը ներկայացնէ Ա. ի եւ Հ. ի մէջ տեղ օրինակ մը։ Այս Ձեռագրիս մէջ կը պակասի Գէորգ Վարդապետի Հարցմանց լուծմունքին վերջը կցուած յիշատակարանը։ Դարձեալ. Ա. ի եւ Տ. ի յատուկ ընդարձակ Յառաջաբանը կամ Ներածութիւնը, համառօ՛տ է օրինակիս մեէ. հետեւեալ կերպով։
       Այս ինչ է գլխաւոր բանք բոլոր գրոցս։
       Առաջին, ընդդէմ նոցա, որ զբախտ եւ զհարկն ասեն.
       Բ. Վասն ճանաչմանն Աստուծոյ։
       Գ. Ընդդէմ Տաճկաց։
       Դ. Ընդդէմ Հրէիցն։
       Ե. Ընդդէմ Արիոսացն։
       Զ. Ընդդէմ հոգէ[մ]արտիցն։
       Է. Ընդդէմ Նեստորի։
       Ը. Աստուածաբանութիւն Սրբոյն [Դիոն] իսեա՛։
       Թ. Վասն հրեշտակա՛ց եւ դիւաց։
       Ժ. Վասն գործոց եւ արաչութեան։
       ԺԱ. Վասն Արարարցոց եւ աշխարհի։
       ԺԲ. Վասն լուսաւորաց եւ եղանակա՛ց եւ աւո՛ւրց։
       ԺԳ. Վասն իւրաքանչիւր տարե՛րց, բուսուց եւ տնկոց [եւ] կենդանեաց։
       ԺԴ. Վասն դրախտին։
       ԺԵ. Վասն կազմութեան մարդոյն։
       ԺԶ. Վասն ոգոյ մարդոյ։
       ԺԷ. [Վասն] բոլոր մարդոյ։
       ԺԸ. Վասն Աբելի եւ Նախահարցն։
       ԺԹ. Վասն Աբրահամու։
       Ի. Յելից գրոց։
       ԻԱ. Ղեւտականքն։
       ԻԲ. Թի՛ւքն։
       ԻԳ. Երկրորդ աւրէնքն։
       ԻԴ. Յեսու նաւեա՛։
       ԻԵ. Դատաւորքն։
       ԻԶ. Առաջի[ն] թագաւորութիւնն։
       ԻԷ. Երկրորդ թագաւորութիւնն։
       ԻԸ. Երրորդ թագաւորութիւնն։
       ԻԹ. Չորրորդ թագաւորութիւնն։
       Լ. Քրիստոսի մարդեղութիւնն։
       ԼԱ. Վասն աւրինացն։
       ԼԲ. Վասն մեղաց։
       ԼԳ. Վասն առաքինութեանց։
       ԼԴ. Վասն եւթն խորհրդո՛ցն։
       ԼԵ. Վասն առանձին Եկեղեցո՛ մերոյ։
       ԼԶ. Վասն փոխման մարդոյ։
       ԼԷ. Վասն բաժանման հոգւոց։
       ԼԸ. Վասն Նեռինն։
       * ։
       Խ. Վասն Գալըստեան եւ դատաստանին։
       ԽԱ. Հարցմունք Գէորգա՛ Վարդապետին եւ պատասխանի Գրիգորի եռամեծի հոգեշահի։
       Իսկ յառաջիկայ իրողութեանս, նիւթական պատճա՛ռ, եւ ընթակայէ՛ տասն իմն սեռական հատոր հարցմանց այսոցիկ, յորոց յարմարումն շարագրութեան է ըստ այսմ աւրինակի։
       Առաջինն, առ արտաքինս առարկութիւն եւ լուծումն ընդդիմախաւսութեանց, որք զհարկ եւ զճակատագիր, զչար եւ զբարի յԱստուծոյ համբաւեն։ Եւ ընդդէմ Մանիքեցոց, այլ Տաճկաց եւ Հրէից։
       Երկրորդ Հատորն, ընդդէմ Արիսոսի՝ եւ Հոգեմարտիցն, եւ Նեստորի եւ Երկաբնակացն։
       Երրորդն Հատոր է՛ ճշմարտաբանութիւն աստուածաբանութեանն Սրբոյն Դիոնիսեա՛ ցուցումն սակաւուք։
       Չորրորդ, Վասն վեցաւրէից եւ արարչութեան բոլոր աշխարհի։
       Հինգերորդ, վասն ի կազմութենէ լինելութեան մարդոյ։
       Ծեցերորդ, ի նոյն ինքն յարարածոց սկիզբն է ըստ կարգի պատմութեանց հինգ գրոց[ն] Մոսէսի։
       Եօթներորդ Հատորն, Յեսու եւ Դատաւորքն եւ Չորս թագաւորութեանց համառաւտեալ։
       Ութերորդ Հատոր ի Նոր Կտակարանաց մարդեղութեան Բանին Աստուծոյ։
       Իններորդ, ի Նորս Եկեղեցո՛յ հարցմունք զանազան։
       Ժ. Վասն կատարածի եւ փոխման աշխարհի, յարութեան եւ դատաստանի հարցման։
       Արդ այսոք[իկ] են նիւթական պատճառի այսոցիկ հարցմանց։ Իսկ տեսական եւ կատարունական նո՛յն է լուծումն բանիցընդդիմակաց, եւ յարգումն առ ճշմարիտն հաւանութիւն խոստովանութեան մերս եկեղեցո՛ յիմաստասիրեալ իսկ։
       Հաւաքման պատճառ գոլոյ իմս ապիկարութեան Գրիգորի Բանասիրի տխեղծ մատին եւ տկար անձին. ի խնդրոյ ումեմն աշակերտի, Ատոմի ուղղափառի։
       Ո ւր եւ մակագրեսցի յորջորջումն գրոյս ըստ կոչման իրի, Հարցմունք Գրիգորի սպասաւորի։
       Այլ եւ պատճառ սորին, յերիցս եղեւ մեզ հանդիպելի։ Նախ, ըստ վերոյկոչեցելոյն Ատոմի. բազում անգամ եւ աշակերտակցաց իմո՛ց աղաչեցեա՛լ զխնդիրս ոմանս լուծանել։ Զոր ոչ եղեւ ընդդիմադարձ լինել։
       Երկրորդ, երկոկւցեալ յաստուածախաւսն անարգել տուգանս. որ զհօտացեալնն թագուց քանքա՛ր։ Զմեծութիւնն զոր եկո՛ւլ, հանցէ յորովայնէ նորա։ Որ ծածկէ զբանն ի սովեցելոյն ասէ։
       Երրորդ, զի աշխատութիւն մեր մի միայն լիցի ներկայիս լսելոյ հոգ տարա՛, եւ յետնոցն գրչաւ աւանդել. աղաչելով, եթէ ոք դեգերեսցի ի սմայ ընթերցմամբ, վասն իմ մաղխթանս մատուցանել Աստուծոյ։
       Արդ, հիմն գործոյս ի վերայ անշարժ վիմին Քրիստոսի կայասցի, եւ բոլորն շինուած՝ չորիք սեամբ հաստատեսցի։ Զառաջինն սիւն կանգնեսցի Առաքելականն քարոզութիւն. զերկրորդն՝ մարգարէական վկայութիւն. յերրորդն՝ մեկնողաց ուղղութիւն. զչորրորդն՝ ընթերձողացն հաւանութիւն եւ ճշմարտութիւն։
       Եւ մի՛ կասկածեսցի եղբայրական մտաւք բիծ ինչ թերութեան ի բանի՛ց վարդապետացս սրբոց հաւաքեալ։ Եւ ասեմ ոչ ըստ գիտութեան իմաստութեան, որոց բազում է սղոլանքն, եւ ես յինձէն գիտեմ, զպակասն եւ զ[յ]աճախն, զկրկինն եւս զ[ի] յայտ է քննութեամբ խնդրողաց։ Այլ ըստ ճշմարտութեան ուղղափառութեան հոգ տարեալ յամենայն կամաց, ոչ գոլ եպերանք մտադիւր իմացողաց մերս միաշունչ միաձայնութեանց։
       Այլ ուշիմ մտաւք եւ հոգացող գաղափարողքն գրեալ լինիցին ի գիրն կենաց անջնջելի յիշատակութեամբ ամէն. եւ եղիցի եղիցի։
       Ցանկ առաջի[ն]հատորի հարցմանցս։
       Նախ, ըստ դէմ դոցա, որոց զհարկն ասեն։
       Բ. Ընդդէմ որոց զբախտն համբաւեն։
       Գ. Որ զչարս եւ զբարիս յԱստուծոյ ասեն։
       Դ. Ըննդէմ Մանիքեցւոցն։
       Ե. Վասն բարոյ եւ չարի, եւ թէ զի՛նչ է գործ նոցա։
       Զ. Վասն ճանաչման Աստուծոյ, եւ առանց գրոց ցուցումն Աստուծոյ։
       Իսկ ընդդէմ Տաճկաց ԺԶ. գլխով։
       Առաջինն որ ուրանան զերրորդութիւնն, այլ եւ բանին ակ. (?) երրորդութեանն։
       Բ. Ուրանան զմարդեղութիւն Բանին։
       Գ. Գրած է։
       Դ. Թէ Աստուած է Քրիստոս եւ Ռոհալլահ։
       Ե. Որ զսուրբ գիրս ոչ ընդունին, եւ չորս գիր ասեն եկեալ։
       Զ. Զի փեղամբար չէ Կո՜ւնտն։
       Է. Զի զ[յ]արութիւնն մարմնաւոր ասեն։
       Ը. Եւ զի անմահ են հրեշտակք։
       Թ. Զկենդանիս ո՛չ ընտրեն։
       Ժ. Եւ վասն խոզի եւ վասն ձիոյ։
       ԺԱ. Եւ վասն զի գինին պիղծ չէ, եւ զի՛նչ է շահ գինոյն։
       ԺԲ. Թէ ջուրն ոչ սրբէ զմեղս։ Եւ վասն մկրտութեանն. զի պահս ոչ ունին։
       ԺԳ. Վասն զի նման յանուն Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգոյն Սրբո։ Եւ վասն Աբրահամու, զի աննման է։ Եւ վասն ձկանց։
       ԺԵ. Զի անաւրէնք են։ [Յ]ետ որոյ առարկութիւնք Հրէից, եւ Ժ. թագաւորացն երկրի։
       Այս են Առաջին Հատորն։
       Ինչպէս որ կ’երեւի ԺԴ. եւ ԺԶ. գլուխներ կը պակսին այս ցանկին մէջ, որ արդիւնք է գրչին անհմտութեան, թէեւ նիւթերը կան իրարու խառնուած, եւ կերպով մը ամփոփուած։
       Գլխահամարներ թէ՛ այստեղ եւ թէ՛ յառաջագոյն լուսանցքներու վրայ ալ գրուած են, Ա., Բ., Գ. եւ այլն։ Եւ այստեղ ԺԴ. եւ ԺԶ. լուսանցքի վրայ ալ կը պակսին։
       Պէտք է դիտել որ այս ցանկին, Ա. Ի եւ Հ. ի ցանկերուն հետ բաղդատուած ատեն, տարբերութիւնը կը զարնէ։ Մանաւանդ Կունտ բառին կիրարկումը այս օրինակին մէջ ուշագրաւ է։
       Ա. ունի. «վեցերորդ, Մահմէտ փեղամբար ո՛չ է»։
       Հ. արդէն չունի ընդդէմ Տաճկաց գրուածին ցանկը։ Իսկ այս օրինակը , ինչպէս տեսանք վերեւ, ունի. «Զ. զի փեղամբար չէ Կունտն»։