Ս.
ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՆ.
Ս.
Համբարձման
եկեղեցին
շինուած
է
քաղաքի
հիւսիս-արեւելեան
անկիւնում։
Սա
հիմնարկուել
է,
ինչպէս
մենք
տեսանք
Ս.
Նիկողայոսի
հիմնարկութեան
մասին
ձեռագիր
«Դաւթարում»
գրուած
յիշատակարանից,
նոյն
իսկ
Ս.
Նիկողայոսի
հետ
միասին
1781
թուի
Մայիսի
2-ին
եւ
աւարտելու
ու
օծուել
է
1783
թուի
օգոստոսի
27-
ին,
այսինքն
մի
քանի
օրով
առաջ,
քան
թէ
Ս.
Նիկողայոսը։
Որ
սա
օծուել
է
Ս.
Նիկողայոսի
մի
քանի
օրով
առաջ
-
այդ
երեւում
է
«Դաւթարից»,
որի
մէջ
եկեղեցիների
հիմնադիր
Յովսէփ
արքեպիսկոպոսն
իւր
ձեռքով
գրել
է.
«՚ի
սոյն
թուոջս
(1783.
)
եւ
՚ի
յօգոստոսի
27։
Օծաք
զսբ
Հմբրձում
եկեղեցին։
Եւ
՚ի
սեպտեմբերի
10,
օծաք
զսբ
Նիկողայոս
եկեղեցին»։
Այս
այսպէս
լինելով,
մենք
իսկապէս
չենք
հասկանում,
թէ
ի՞նչ
հիման
վերայ
քաղաքում
ընդունուած
է,
ինչպէբ
մենք
էլ
իւր
տեղում
նշանակեցինք,
Ս.
Նիկողայոսը
«նախահիմ
տաճար»
համարելու,
նորա
յօբելեանն
իբրեւ
քաղաքի
ամենահին
եկեղեցու
հանդիսաւոր
կերպով
1883
թուին
տօնելու
եւ
նոյն
ժամանակ
ամենեւին
ուշադրութիւն
չ՚դարձնելու
Ս.
Համբարձման
վերայ։
Եկեղեցու
շինութեան
ոճն
ու
միջի
սարքն
ու
կարգը
միեւնոյնն
են,
ինչոր
մեր
նկարագրած
եկեղեցիները։
Անախորժ
տպաւորութիւն
են
անում
հայ
աղօթողների
վերայ
սորա
բազմաթիւ
պատկերների
ոսկեզօծն
ու
արծաթազօծը,
որոնք
էժան
տեսակից
լինելով,
իւրեանց
անճաշակ
կերտուածքով
ու
անբնական
ցոլուածքով
մարդու
աչք
են
խտտղեցնում։
Նամանաւանդ
տգեղ
են
դասի
առաջ
երկու
կողմը
քահանաների
կանգնելու
տեղում
կանգնեցրած
պատկերները,
որոնք
հէնց
մասնաւորապէս
դրուած
են
երեւում
քահանաների
թիկունքը
ծածկելու
համար,
կարծես,
եկեղեցու
պաշտօնեաները
մի
գաղտնի
բան
ունէին
անելու
եւ
նոցա
անպատճառ
հարկաւոր
էր
ծածկել,
բաժանել
ժողովրդից
եւ
այդպիսով
տգեղացնել
եկեղեցին։
Զարմանալին
այն
է,
որ
այս
եկեղեցին
նոր
միայն
հիմնովին
վերանորոգել
են,
ուրեմն
եւ
միջոց
են
ունեցել
ուշադրութիւն
դարձնելու
նորա
ներքին
սարք
ու
կարգի
վերայ,
հայկական
ձեւ
տալու
նորան
եւ
շինութեան
ոճը
հայկականի
փոխելու։
Բայց
բուն
հայրենիքից
երկար
ժամանակով
բաժանուած
կտրուած
լինելն
արդէն
իսկ
առաջ
է
բերել
գաղթականների
մէջ
նոր
ճաշակ,
նոր
հասկացողութիւն
ու
գաղափար
կեանքի
մի
քանի
երեւոյթների
մասին։
Նոքա
օտարացել
են
շատ
սեպհական
յատկութիւններից
եւ
հայկական
սարք
ու
կարգից
եւ,
ընդհակառակն,
ընտելացել
են
իւրեանց
բնական
տեղի
ճաշակին,
ոճին
ու
սարք
ու
կարգին։
Գաղթականներին
տարօրինակ
է
թուում
արդէն
եւ՛
հայկական
ոճը
եւ՛
զանգակ
հնչեցնելու
սովորութիւնը
եւ՛
հայկական
կեանքի
շատ
առանձնայատկութիւններ։
Եւ
դեռ
եկեղեցու
երէցփոխանը
եւ
շինութեան
հոգաբարձուները
մի
շքեղ
մարմարիոնեայ
տախտակ
էլ
են
պատրաստ
եւ
վերան
մեծահնչիւն
բառերով
արձանագրել
տաճարի
շինութեան
յիշատակարանը,
որ
պէտք
է,
՚ի
հարկէ,
հագցնեն
եկեղեցու
պատերից
մէկի
մէջ
աչքի
ընկնելու
տեղում
եւ
այդպիսով
յաւերժացնեն
իւրեանց
անունները։
Ս.
Համբարձումն
համեմատաբար
աւելի
քիչ
խաչքար
ունի
իւր
պատերի
մէջ,
քան
թէ
միւսները։
Սորա
միակ
աչքի
ընկնելու
խաչքարը
բեմի
ճակատինն
է,
որի
վերայ
փորագրուած
է.
(Տակը)
«Կանգնեցաւ
սբ
նշանս
Քսի
բարեխաւս
եւ
Թ.
թի
Մուղաին։……
(վերը)
«թվ
պձը
(888-1439)։
(Մէջտեղը)
«Կարապետին»։
Աւազանի
տակ
մարմարիոնեայ
քարի
վերայ
փորագրուած
է.
«Յիշատակ
է
սբ
աւազանս
սբ
Համբարձման
ժամին
Խուպեար
օղլուն
Բարսեղին
հօրը
Գրիգորին
եւ
մօրը
Մարիամին
հոգուն
թվ
1799
դեկտեմբերի
13-ին»։
Դրսից
արեւելեան
պատի
մէջ
բարձրում
հագցրած
մարմարիոնի
վերայ
գրուած
է.
«Շնորհիւ
եւ
ողորմութեամբ
Ամենազօրին
Աստուծոյ
կանգնեալ
կառուցաւ
Սբ.
Համբարձման
եկեղեցւոյս
Ա.
Խորանն
արդեամբք
եւ
ծախիւք
Շորպարոնեան
պր
Խաչատուր
Մատթէոսովին
հանդերձ
կենակցիւ
եւ
ծնօղիւք
՚ի
փառս
միոյն
Ածոյն
՚ի
գովեստ
եւ
՚ի
պատիւ
նորին
Արդ
որք
հանդիպիք
եւ
ընթեռնուք
զայս
մատեան
եւ
եթ
յիշեցէք
եւ
դուք
լիջիք
Ածոյն
յատեան
Փրկչին
ամենայնի
թվ
1799
ին
՚ի
Նոր-Նախիջեւան
՚ի
յառաջնորդութեան
տեառն
Յովսէփայ
ածարեալ
եւ
պսակազգեաց
առաքելաշաւիղ
սրբազան
արքեպիսկոպոսին
եւ
ծայրագոյն
նուիրակին
սբոյ
աթոռոյ
Միածնայ
իջի»։
Ս.
Համբարձումն
էլ
ունի
ընդարձակ
բակ,
որի
մի
մասը
բռնում
է
հին
գերեզմանոցը,
միւսն
երկդասեան
ծխական
դպրոցի
նորակառոյց
ընդարձակ
շինութիւնը,
իսկ
երրորդ
մասը
հրապարակ
է
եկեղեցու
առաջ։
Հին
գերեզմանոցումն
են
թաղուած
քաղաքիս
«Գոգոյեան
հայ
օրիորդաց
դպրոցի»
հիմնադիր
յայտնի
Մկրտիչ
Գոգոյեանը
եւ
նորա
կինը
«Հաճի
մամա»
Սրբուհի
Գոգոյեանը։
Գոգոյեան
Մկրտչի
թէեւ
գեղեցիկ,
բայց
այժմ
արդէն
հնացած
ու
չորս
կողմից
կոտրտուած
շիրիմի
մէջ
հագցրած
մարմարիոնեայ
տախտակի
վերայ
մենք
կարդում
ենք.
«Աստանօր
ամփոփինոսկերք
նորոյս
Նախիջեւանայ
առաջին
կարգի
պատուելի
խաղաքացւոյ
Մկրտչի
Կոկոյեան
ծնելոյ
՛ի
1797
ամի
եւ
դարձելոյ
յԱստուած
՛ի
68
ամաց
հասակի
իւրում։
Ուսումնարանն
որ
կտակաւանդեցաւ
յերջանիկ
հանգուցելոյս
կանգնել
՛ի
սեփական
ծախս
իւր
վասն
կրթութեան
չըքաւոր
օրիորդացն
Հայոց
քաղաքիս
բարեգործ
կենաց
նորին
յիշատակ
յաւերժական
եւ
փառաւոր
կացցէ
ապագայից
27
Յուլիսի
1866
թուին»։
Այս
եկեղեցին
էլ
ունի
ձեռագիր
մատեաններ,
Ղրիմից
բերած
հին
եկեղեցական
սպասներ
եւ
մասունքներ-
Ս.
Մինաս
Եգիպտացւոյ
Ս.
Օգսենտիոս
Հայրապետի
եւ
կենաց
փայտի։
Սոքա
ներփակուած
են
արծաթեայ
խաչերի
մէջ
եւ
նուիրուած
են
եկեղեցուն
առաջինը
ռճի,
թուին,
երկրորդը
1890-ին
եւ
երրորդը
ռճժե-ին։
Այս
վերջինն
ականակուռ
է
եւ
յիշատակ
է
ոմն
Ոնոփրիոս
վարդապետի։
