Ճառք

Զո՞ր ասացից, եւ կամ զո՞ր պատմեցից, եւ կամ զո՞ր թողեալ արհամարհեցից. եւ զոր ոչն կարծեմ կարեւոր՝ այն զլեզու իմ շարժէ, եւ զհոյլս 'ի խորհուրդս իմ ժողովէ։ Եւ քանզի կարեւոր տեսանեմ զմիտս ճառիս, կամաւ եւ ես խօսեցայց եւ պատմեցից զնեղելոցն զվհատութիւնս, զչքաւորացն զչարչարանս յիմարութիւն անօրէնութեան, մինչեւ առ յոյժ անմտութեան յԱստուած եւս հայհոյութիւն առնել. եւ կոչեն զնա աչառող եւ ակնառու մեծատանց ընչասիրաց։ Ասեն. Աստուած զմեծատունս սիրէ, եւ նոցուն աչառի, եւ զվաստակս նոցա յաջողէ, եւ ոչ հայի 'ի զրկանս տառապելոցն, այլ արհամարհեալ անտես առնէ։ Այսպիսի անօրէն բարբառովն ուրանան զճշմարտութիւնն եւ զարդարութիւնն Աստուծոյ, եւ զստուգագործութիւնն նորա կարծեցուցանեն անօրէնութեան գործակից. եւ այսու առաքեն հայհոյութիւն 'ի բարձունս, եւ խօսին զԱստուծոյ անիրաւութիւն. այսու 'ի ճշմարտութենէն Աստուծոյ ուրանան, եւ յանդունդս հեձուածողացն ընկղմին։ Զի զճշմարտութիւն արդարութեանն Աստուծոյ ոչ հրեայն կարէ ուրանալ եւ ոչ հեթանոսն. զոր հայհոյողն ամպարշտեալ ուրանայ, եւ զարթուցանէ զսաստիկ սրտմտութիւնն Աստուծոյ 'ի վերայ ոգւոցն կորուսելոց։

Եւ արդ է՞ր խօսիս զԱստուծոյ անիրաւութիւն, ով չքաւորդ եւ աղքատացեալդ. մի՛թէ զքեզ զրկեա՞ց ինչ Աստուած յիւրոցն. ո՞չ ապաքէն մեծատանց եւ աղքատաց միապէս բարժանեաց իբրեւ եղբարց՝ աչս ամենեցուն զնոյն, ձեռս եւ ոտս զնոյն. յարեգակնէ եւ յօդոյ եւ յանձրեւաց առհասարակ վայելեմք. ամենեքան յերկրէ եւ յԱդամայ. ամենեցուն մի մկրտութիւն եւ մի շնորհք եւ մի մարմին եւ մի արիւն Քրիստոսի. ամենեցուն մի երկիր եւ մի երկինք եւ մի հիւթ ամենայն։ Ահա այս են Աստուծոյքն զոր շնորհեաց հասարակաց՝ աղքատաց եւ հզօրաց։ Արդ ի՞ւ զրկեաց զքեզ, եւ եղեւ աչառող մեծատանց։ Այլ գիտեմ եթէ ոչ ինչ ունիս ասել առ այս. բայց ասես, իսկ ուստի՞ է սմա մեծութիւն։ 'Ի միտ առ. ոչ եթէ զնա տարաւ Աստուած, եւ եցոյց ինչս բազումս եւ ետ նմա, եւ զքեզ զրկեաց. այլ ոմանց յագահութենէ եւ յափշտակութենէ է մեծութիւն, եւ ոմանց յանդոյլ վաստակոց, եւ ոմանց 'ի հայրենի ժառանգութենէ։

Իսկ ընդ այն զի՞ ես տրտմեալ դու, որ յանընչութեանդ ես եւ յանհոգութեան, 'ի հանդարտութեան եւ 'ի խաղաղութեան, դիւրաւ եւ սակաւու վարես զկարեւոր պէտս մարմնոյդ։ Իսկ մեծատանցն դժուարաւ յօրինին ճաշք եւ ընթրիք, եւ լի բազում հոգովք են վայելք նոցա. եւ մանաւանդ եթէ 'ի սպանութենէ եւ 'ի զրկանաց եւս իցեն կերակուրքն՝ խղճիւն հանապազ հաշին եւ մաշին, եւ վասն բազում աղբոյ որովայնին բազում մրրիկք երկիւղիւ պատեն զմիտս նոցա. եւ կարաձմեռն յամենայն կողմանց կայ 'ի վերայ նոցա, կասկած 'ի գողոց, եւ երկիւղ յաւազակաց. արհաւիրք 'ի զրպարտողաց, տագնապ 'ի հարկահանաց, մախանք 'ի նախանձողաց, չարախօսութիւնք 'ի թշնամեաց, նենգութիւնք եւ վարանք յամենայն կողմանց. զի ամենեցուն 'ի նա բացեալ են զբերանս իբրեւ զվիշապաց, եւ կամին կլանել։ Ահա առաւել են մեծատանց հոգք եւ տրտմութիւնք քան զհանգիստ եւ զուրախութիւն։ Եւ ո՞ւր իսկ է մեծատանց ուրախութիւնն յորժամ հանապազ զերկնից անձրեւս խնդրեն, զդառնաշունչ ձմերունս հոգան, զդաշտաց դարմանս հոգան, զգազանաբեկ հօտիցն հոգան, 'ի հինիցն դողան, ընդ խաշնամահն տրտմին, վասն գանձուցն սկեն, 'ի պակասելն հալին. ուր եւ ցեց իսկ տիրէ 'ի վերայ մեծատանց, եւ երկեղուկս արկանէ։ Զի՞նչ եւս ասացից վասն ահեղ աւուրն զարհաւիրս եւ զդառն ողբումն տանջանացն, որ եւ աստէն իսկ յահէ պատուիրանացն սարսափէ եւ սոսկայ հանապազ՝ յորժամ ընթերցուածք մարգարէիցն եւ առաքելոցն յանդիմանեալ կշտամբիցեն զանողորմ եւ զագահ մեծատունս։

Արդ ո՞ւր է խնդութիւն մեծատանց, եւ կամ ո՞ւր մխիթարութիւն՝ որում չքաւորդ բաղձաս եւ ցանկաս, եւ ընդ հեշտական եւ ընդ խաղաղական կեանսդ քո տրտմիս, եւ եղկելի եւ թշուառական զքեզ համարիս, եւ զբազմապատիկ իմաստութիւնդ քո արհամարհես։ Զի ոչ երկիւղ 'ի գողոց է քեզ, եւ ոչ կասկած յաւազակաց. ոչ հոգաս վասն դաշտաց դալարոյ, եւ ոչ վասն լերանց արօտոյ. ոչ երկնչիս 'ի հովուաց նենգութենէ, եւ ոչ 'ի գազանացն յափշտակութենէ. ոչ սարսես 'ի բռնաւորացն բռնութենէ, եւ ոչ 'ի գրաւահարկէ իշխանացն. ոչ նախանձոտքն նախանձին ընդ քեզ, եւ ոչ զրպարտողքն զրպարտեն. ոչ երկիւղ է քեզ յումեքէ, եւ ոչ խռովութիւն. ոչ ահ իշխանացն կարէ զարհուրեցուցանել զաղքատն, եւ ոչ սաստ տերանց. ոչ հանել ոք կարէ յաղքատէն, եւ ոչ խռովել եւ սաստել։ Մեծատունք խռովեալք եւ աղմկեալք, եւ աղքատն ծաղր առնէ զնոքօք. իշխանք ամբարտաւանեալք զայրագնին 'ի վերայ ընչեղացն, եւ աղքատն յոչ ինչ համարի զնոսա. երկիր լի գողովք եւ աւազակօք, եւ աղքատն աներկիւղ է 'ի նոցանէ. հրապարակք լի զրպարտողօք եւ բռնաւորօք, եւ աղքատն անհոգ է 'ի նոցանէ. դատաւորք գայլացեալք եւ գազանացեալք, եւ աղքատն անլլուկ է 'ի նոցանէ. զի վասն անընչեղութեանն 'ի բազում խաղաղութեան եւ յանհոգութեան են կեանք աղքատին, ազատ յամենայնէ եւ անկասկած յամենեցունց, աննախանձ եւ անքինահան, եւ անմեղ 'ի բազում ախտից։ Ոչ պէտս ունի բազում շինուածոց. ոչ պէտք են նմա փականք աղխից. ոչ տրտմութիւն է 'ի հիւանդութեան աղքատին, եւ ոչ խռովութիւն եւ աղմուկ 'ի մահուն. այլ 'ի բազում անհոգութեան են կեանք աղքատաց, եւ անզբաղ հանգիստ նոցա։ Այս ամենայն ազատութիւնք աստ։

Իսկ զանտի մեծութիւն եւ զփափկութիւն եւ զանանց բարութեանցն զվայելչութիւնսն զոր պատրաստեալ է անդ չքաւորութեանն համբերութեան՝ ո՞ր բերան բաւական է պատմել. զի քան զամենայն վայելչութիւնս թագաւորաց աշխարհիս ցանկալի է եւ փափագելի։ Եթէ միայն առանց տրտնջելոյ աղքատութեանն համբերիցէ, թեթեւ եւ անհոգաբար անցանէ ընդ կեանս աշխարհիս. զի խնդրէ զաւուրն միայն զկերակուրն՝ զոր բազում ցանկութեամբ զարհամարհն իբրեւ զքաղցրահամ ախորժելով ճաշակէ, եւ ննջէ անհոգաբար։ Իսկ մեծատանցն զմայլելոց եւ ոչ անոյշքն թուին ախորժելիք, այլ անպիտոյք եւ տաղտկալիք։ Մտանեն նոքա մեծագին գինեաւն, թմբրին եւ յիմարին. իսկ աղքատն դիւրագին ջրովն զնոյն պէտս ծարաւոյն վճարէ, եւ զգաստ եւ առողջ քան զարբեցողն գտանի։

Եւ արդ ընդ է՞ր եղկելի եւ թշուառական զքեզ համարիս. զի զկեանս անհոգս եւ հեշտականս, եւ կերակուրս անոյշս եւ ախորժելիս զաղքատին տեսանեմ քան զմեծատանցն. զի սուրբ են յամենայն նենգութենէ, եւ յագահաց խռովանաց վայելք նոցա։ Իսկ մեծատանցն փափկութիւնք նախ այն է՝ զի անսուրբ է եւ անպարկեշտ, եւ լի ամենայն պղծութեամբ շուայտութիւնք նոցա. եւ ապա զի 'ի յափշտակութենէ եւ 'ի զրկանաց ժողովեալ անօրէնութեամբ եւ ագահութեամբ։ Այլ եւ 'ի բազմաց քրտանց յօրինին սեղանք նոցա. բազում եկիւղիւ, եւ սակաւ վայելումն. ազգի ազգի հոգք, եւ սակաւ ինչ հանգիստ, եւ այն բազում ինչ կասկածանօք. զի սակաւ է կարօտութիւն քաղցելոյ աղքատին, եւ հեշտ հանգիստ քնոյ նորա։ Իսկ մեծատունն չեւ ելեալ 'ի մահիճսն, անդէն պատեն շուրջ զնովաւ խորհուրդք նորա իբրեւ զթշնամիս եւ զպատերազմողս, հոգք տանն եւ ծառայիցն, երկիւղ գողոց եւ զրպարտողաց, նենգութիւն դրացեացն եւ իշխանացն. եւ ամենայն ծուփք մեծութեան պատեալ պաշարեն զնա՝ թէ որով հնարիւք զինչս աճեցուցանել մարթասցուք։ Ահա դառն են մահիճք մեծատան ագահի, եւ ամենայն ուրեք տրտմութիւն 'ի վերայ տրտմութեանց յաւելուն. զի տեսանէ վնաս եւ սխալումն 'ի տանն եւ տրտմի. տեսանէ սխալումն յանդին եւ տրտմի. տեսանէ սխալումն 'ի խաշինս եւ տրտմի, եւ ամենայն ուրեք իբրեւ ալիք յալեաց առնուն հոգք եւ տրտմութիւնք։ Իսկ զանտի տանջանացն եւ զհրոյ գեհենոյն զի՞նչ ասացից եւ կամ զի՞նչ պատմեցից, զոր պատրաստեալ է մեծատանց ագահաց եւ անողորմից։

Եւ արդ, դու աղքատդ եւ չքաւորդ, ընդէ՞ր նեղիս եւ տրտմիս եւ տագնապիս ընդ նաւահանգիստն անընչութեանդ, եւ խնդրես այնպիսի մրրիկս եւ ալէկոծութիւնս մեծութեան. ո՞չ է մեծ քեզ զի անհոգ ես 'ի գիշերի, եւ անհոգ 'ի տուընջեան. անհոգ 'ի տան, եւ անհոգ 'ի հրապարակս. աներկիւղ 'ի ճանապարհի, եւ աներկիւղ յօթեվանի. անկասկած 'ի բռնաւորաց, եւ անակնածելի յամենայն զրպարտողաց. եւ մանաւանդ եթէ համբերութեամբ եւս 'ի փոքր ժամանակիս փորձանաց եւ աղքատութեանդ տանիցիս։ Զի մեծ է բաշխել զինչս իւր աղքատաց, այլ մեծագոյն եւս է զանձն աղքատացուցանել խոնարհութեամբ, եւ գոհանալ զԱստուծոյ։ Զայս եւ տէրն գովէ. «Երանի է, ասէ, աղքատաց հոգւով, զի նոցա է արքայութիւնն երկնիցե։ Զի եթէ չար ինչ էր աղքատութիւնն, եւ ոչ Քրիստոս յամենայնի զաղքատութիւնն ընտրէր. զի նմա մարթ էր 'ի թագաւորական քաղաքի երեւել, եւ 'ի դստերաց թագաւորաց յղանալ, եւ յապարանս թագաւորաց ծնանել։ Այլ նա յաղքատ 'ի կուսէ երեւեցաւ, եւ 'ի գձուձ քաղաքի ծնաւ, որ ոչ տուն եւ տեղի օթեվանի գտանէր, այլ օտարանոց քարաքուի, ուր ոչ մահիճք, եւ ոչ որորան գտանէր. այլ 'ի քարանձաւ մսուրս հանգուցանէր զտէրն ամենայն արարածոց, եւ 'ի հիւսան խզի սնանէր, եւ գետնագնաց ճանապարհորդէր. եւ այնչափ իջաւ 'ի խոնարհութիւն՝ մինչեւ զոտս աշակերտացն լուանալ ծառայական կերպարանօք։ Եւ այսու օրինակաւ ամենեքան որ կամեցան յերկինս մեծանալ, զաղքատութիւն եւ զխոնարհութիւն ընտրեցին։

Իսկ դու ընդէ՞ր դողաս յաղքատութեանդ, որով յերկինս վայելես անհոգաբար, եւ զերկնից անբաւ բարութիւնսն ժառանգես փոխանակ ընդ սուղ ինչ աղքատութեանդ։ Քանզի կրկին նեղութիւնք եւ հեշտութիւնք մարդոյ, մինն աստ, եւ մինն 'ի հանդերձելումն. զի կամ զյաւիտենական զանանց բարութիւնսն ժառանգեսցես, կամ զաստի անցաւորն. կամ 'ի մշտնջենաւորսն է աղքատանալ եւ նեղել, եւ կամ 'ի սուղ ինչ ժամանակիս. կամ աստ է սգալ եւ լալ, եւ կամ անդ. կամ աստ համբերել նեղութեանց եւ տանել, կամ անդ։ Որպէս Եղիա մարգարէն աստ նեղեցաւ եւ աղքատացաւ, եւ յերկինս մեծաւ փառօք փառաւորեցաւ. նոյնպէս եւ Յովհաննէս Մկրտիչն աստ աղքատացաւ, քաղցեաւ եւ ծարաւեցաւ, եւ յերկինս զանբաւ բարութիւնսն ժառանգեաց. սոյնպէս ամենայն մարգարէքն եւ առաքեալքն անցաւոր նեղութեամբք զանբաւ կենացն զվայելչութիւնսն ստացան։ Այլ եւ հարքն մեր առաջինք զաղքատութեան կեանս ընտրեցին. քանզի գիտէին եթէ յոյժ դժուարաւ է մեծութեամբ աշխարհիս զերկնից մեծութիւնսն ժառանգել, եւ ոչ անցաւոր փափկութեամբս զանանց փափկութիւնսն վայելել. քանզի ասէ՝ թէ դժուարաւ է առն փափկասիրի զերեսս Քրիստոսի տեսանել, եւ մեծատանն յարքայութիւնն Աստուծոյ մտանել. այլ նեղելոց եւ աշխատելոց է անտի հանգիստն, եւ կարօտելոց է արքայութիւնն։ Որք աստ իբրեւ 'ի բանդի են յաղքատութեանն, նոցա 'ի բաց է դուռն արքայութեանն։ Զի ոչ Աստուած անիրաւ է՝ եթէ 'ի բանդէ տառապանաց հանէ զնեղեալսն եւ զտառապեալսն, եւ 'ի բանդ դժոխոց արկանէ. այլ 'ի սնոտի կենացս հանէ, եւ յանսպառ ուրախութիւնսն հանգուցանէ։ Եթէ միայն գոհութեամբ աղքատութեանն տանիցին, բազում մեծութիւնք համբարեալ կան յերկինս, եւ անբաւ ուրախութիւնք։

Եւ արդ ո՞ր է ուրախութեան պակասութիւն անընչիդ եւ աղքատիդ՝ որ հայհոյութիւն 'ի բարձունս առաքես, եւ խօսիս զԱստուծոյ անիրաւութիւն։ Այլ ասիցես, թէ յընչիցն բազմութենէ ողորմութիւնս բազումս բաշխէ մեծատունն։ Այլ եւ ողորմութիւնք աղքատին առաւել զարմանալի է եւ ընդունելի քան զմեծատանն։ Զի յորժամ սիրով ոք զտառապեալն տեսանիցէ, եւ 'ի սակաւ ընչիցն իւրոց՝ տառապելոցն բաշխիցէ եւ ջամբիցէ, եւ զքաղցեալս կերակրիցէ, զանցուցանէ զտուրս իւր քան զբազում մեծատանց. քանզի ոչ եթէ 'ի չափս տրոցն նայի Աստուած, այլ 'ի կամս տալեացն. եւ ընդունի զսակաւն իբրեւ զմեծ։

Այլ եթէ ինչս ոչ ունիցիս՝ որով եւ զկարօտեալսն մխիթարեսցես, տունս ունիս՝ յորում զօտարսն հանգուցանես. ունիս ջուր, զոր ծարաւելոցն արբուցանես. ունիս գութ եւ ողորմութիւնս, որով լաս եւ հեծես 'ի վերայ վշտագնելոցն եւ ախտացելոցն ախտաժետաց. զի ողորմութիւն մեծ է քան զընչիցն բաշխումն։ Այլ նախանձիցես, եթէ պատարագս եւ պտուղս հանէ մեծատունն 'ի մեծութենէն։ Առաւել եւ յայսմ մարթ է աղքատին զանցուցանել զմեծատամբն։ Մատո զանձն քո պատարագ Աստուծոյ խոնարհութեամբ եւ անմեղութեամբ. «Պատարագս Աստուծոյ այս է, հոգի խոնարհե։ Եւ այս մեծ է քան զողջակէզս խոյոց եւ զուարակաց. զի մարգարէն զսիրտ սուրբ եւ զհոգի խոնարհ անուանէ պատարագ ընդունելի եւ հաճոյ Աստուծոյ։ Երեք մանկունքն զանձինս եւ զհոգիս մատուցին պատարագ Աստուծոյ։ Եւ եթէ ընդ պտուղս կալոյ կամ հնծանի մեծատանն նախանձիցիս, որ մեծ է քան զամենայն բարեգործութիւնս, քան զպատարագս եւ զողորմութիւնս եւ քան զպահոց պնդութիւնս՝ պտուղս Աստուծոյ հանել յարմտեաց իւրեանց 'ի կալոյ եւ հնծանէ. որով հոտոտի Աստուած 'ի հոտ անուշից, եւ օրհնէ Աստուած զտունս եւ զվաստակս նորա։ Եւ տուն յորմէ պտուղք օրհնութեան ոչ ելանեն յեկեղեցիս եւ 'ի քահանայս եւ 'ի սպասաւորս եկեղեցեաց, աստուածային օրհնութիւնն ոչ մտանէ 'ի տուն յայն, եւ ոչ 'ի վաստակս նոցա, եւ հանապազ 'ի նուազութեան լինի տունն այն։ Վասն այսորիկ պատուիրեաց Աստուած Մովսէսի՝ եթէ «Զառաջինս արմտեաց քոց ինձ տացես, զանդրանիկս հօտից քոց, զարջառոյ եւ զոչխարի ինձ նուիրիցես. զի յամենայն յոր ինչ մխիցես զձեռն քո, աճեցուցից եւ բազմացուցիցե։ Նոյնպէս եւ Սողոմոն ասէ. «Պատուեա զտէր 'ի քոց արդար վաստակոց, եւ հան նմա պտուղ 'ի քոց արդարութեան արմտեացե. ասէ. «Լցցին շտեմարանք քո ցորենոյ, եւ գինւոյ հնծանք քո առաւել բղխեսցենե։ Արդ եթէ ինչք չկան քո, ով չքաւորդ, եւ հան եւ դու պտուղ 'ի քոց անդամոց. քանզի յաչաց պտուղ է՝ կուրին առաջնորդել եւ հանել 'ի դիւր. յոտից պտուղ է՝ կաղին ցուպ մտանել, եւ զհարկ ոտիցն նորա հարկանել. 'ի ձեռաց պտուղ է՝ անդամալուծին առաջնորդել, եւ գօսացելոյն օգնել. 'ի լեզուէ պտուղ է՝ զմոլորեալն ուսուցանել, զտրտմեալն սփոփել. 'ի լսելեաց պտուղ է՝ լսել վաղվաղակի եղբօրն հրամանի, եւ խոնարհութեամբ կամաց նորա հնազանդել։

Արդ զայս ամենայն ողորմութիւն առանց ոսկւոյ ամենեցուն մարթ է բաշխել, եւ վարձս առաւել ընդունել քան յընչիցն ողորմութենէն։ Արդ զի՞նչ ունիս ասել, զի եւ պատարագք եւ պտուղք եւ ողորմութիւնք աղքատացն դիւրաւ եւ ընդունելի է քան զմեծատանցն։ Վասն որոյ բազում ժուժկալութեամբ համբերեցէք նեղութեանց, եւ գոհութեամբ ընկալարուք։ Ապա եթէ տրտմիջիք եւ հայհոյիցէք, ընդունելոց էք չար վարձուց հատուցումն. քանզի անսուտ է որ ասէն՝ եթէ են ոմանք որ աստ տանջին եւ անդ. զի աստ աղքատութեամբ նեղին, եւ վասն տրտնջելոյն յարդար դատաւորէն յանդիմանեալ կշտամբին, եւ հալին եւ մաշին 'ի հուր գեհենին. որպէս սոդոմայեցիքն որք աստ տանջեցան, եւ անդ տանջելոց են։ Որոց մի՛ լիցի մեզ անկանել յայն տեղի տանջանացն եւ դատապարտութեան։ Այլ զմեղս ապաշխարեսցուք, զաղքատութիւն սիրեսցուք, նեղութեան համբերեսցուք, զվշտաց գոհասցուք, յանընչութեան փառաւորեսցուք, բազում առաքինութեամբ զերկինս ժառանգեսցուք եւ յանբաւ բարութեանցն վայելչութիւնսն վայելեսցուք 'ի Քրիստոս Յիսուս 'ի տէր մեր. որում փառք եւ պատիւ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն։