Մատեան աշխարհավէպ հանդիսարանաց

/232ա/ Մխեալք աստուծով ի սկիզբն մատենիս աշխարհավէպ հանդիսարանացս, ոյժ առեալ, սատար եւ նեցուկ զաղաւթս սրբոցդ, եւս եւ զպատճառի բանիս, անսայթաք հաւատով կառուսցուք զգարշապար մտացս ի յոյսն անկարծելի եւ ի սէրն անկեղծաւոր: Եւ այնպէս զաւրացեալք ի բանէն, որ բանիւ գոյացոյց զեղեալքս ամենայն, ուղղեսցուք զմակոյկ բանիս ի վերայ մկանաց անդնդահայեաց ծովուս խորութեան: Ի ձեռն առեալ զայս մոյթ սրտի եւ …ղաթ պարանոցի, որում աւարտն եւ նաւահանգիստն յանձն է քաջ եւ անմոլար նաւապետին: Եւ արդ՝ ըստ կատարելոցն հրահանգից ի սոփեստական յեղանակսն, պարտ է յամենայնում յառաջարկութեանցն նախ քան զամենայն հարկաւորապէս ցուցանել, թէ յաղագս ո՞յր է բանս, յորում եւ զբովանդակ մթերս շահիցն եւ զհոյլս աւգտութեանցն յայտ ածել եւ առաջի դնել: Եւ այս, զի զմիտս ընթերցողացն եւ լսողացն առաւել յաւժարագոյնս արասցէ եւ ի վարժումն մատենիս փութագոյնս եւ անյապաղս մղեսցէ: Եւ արդ՝ է բանս սակս բացայայտութեան անցելոց իրաց՝ լաւաց եւ վատաց, արեաց եւ անարեաց, խազմից, հինից եւ խաղաղութեանց, պէս պէս եւ զանազան զրուցատ/232բ/րութեանց, որ ըստ ներգոյս սղամանակ տեղեկութեամբ թեւացեալ յԱդամայ հետէ մինչ ի բնաւին վերջի ամանակս՝ յաւուրս Յովաննիսի թագաւորի: Եւ անտի լայն եւ տարած բանիւք յընդարձակեալ մինչ ի ՈԽ' թուականս: Իսկ մթերք շահիցն ի սմա ամբարելոց. նախ՝ լուսաւորութիւն ոգւոյ ի զանազան բանս եւ ի գիտութիւնս, նա եւ՝ ի բարեացն զլաւն շտեմարանել եւ ի վատթարացն զհնարս զգուշանացն հայթայթել, յորմէ եւ ճողոպրեալ լինին բազում ոգիք ի չար սադրողաց: Եւ երկրորդ՝ զկենցաղոյս ուսանել զզանազան քաղաքավարութիւնս. ի թագաւորացն՝ զթագաւորականն ընդոստութիւն, յիշխանաց՝ զիշխանականն ընթացս, ի զինուորաց՝ զմարզ մրցական հանդիսիցն: Նմանապէս եւ յայլոցն՝ զայլսն. ըստ հոգեւորին՝ զհոգեւորն, ըստ կենցաղոյս՝ զմարմնաւորն: Քանզի յայսպիսի պատմութեանց ուսաք, թէ յարարչէն ստեղծեալ մեք միայն եմք անձնիշխան ի սեռս կենդանեաց: Որ յարարչապատում մատենի անդ՝ նա եւ զբարձրագոյնն ասելի է, քանզի սովաւ ծանեաք զբնութիւն արարածոցս եղական գոլ, յոչէից ածեալ ի գոյութիւն յարարչէն: Ի սմանէ՝ թէ լքաք, թողաք զվայրն վայելչական եւ թէ՝ մերկացաք ի փառաց եւ կողոպտեցաք յանմահութենէ: Սա ուսոյց մեզ, թէ բանսարկուն պատառեաց զզարդն մեր ցանկալի եւ զխայտառականս մեր տերեւոյն կարաւտացոյց, զամբարտակին սկայից կործանումն, զՆոյի յայտնի պատիւն, թէ արդարք այսպէս պատուով պատուին, զՄելքիսեդեկին, զԱբրահամուն, զՂովտայն եւ զկնոջն, զերկնատեղաց հրացանութիւնն, զբովանդակ Եգիպտոսին, զՄովսէսին եւ զանապատին, զերկրին աւետեաց եւ զայլսն ամենայն մինչեւ ցՔրիստոս: Զամենատենչ լուսոյ գալստեանն առ մարդիկ, եւ զանպայման ցնծութեան /233ա/ գործս, եւ զբանս, եւ զարդիւնս, որ ինչ յաւրէնս եւ ի մարգարէս եւ յաւետարանս՝ պատմութեամբ ուսաք եւ իմաստնացաք: Եւ եթէ ժամանակագրութիւն ոչ էր՝ առասպելաւք եւ այլանդակ զրուցաւք եւ անդէպ հերձուածովք լի էր եկեղեցի: Կամ թէ զարդարն ասել՝ գոյին ոչ իսկ հետք հաւատոյ եւ ճշմարտութեան: Եթէ ոչ էին քանոն եւ տիպք պատմութեան, որ տուան մեզ ի սրբոց աւանդողացն գալուստ բանին, եւ կամ գործք առաքելոցն, կամ այլք սոցին նման, որ ուսուցին մեզ զվիճաբանութիւն ուղղացն ընդ թիւրսն: Եւ թէ ոչ ի պատմագրութենէ առնուաք ուսանէաք զճանապարհ առաքինութեան եւ զգնացս, որ ուղիղն է՝ ամենայն ոք կործանէր, անկանէր ի խորխորատս կորստեան: Ոչ ոք ծանաւթ հաւաստի զրուցաց եւ ոչ տեղեակ կարգաց առաջնորդաց եւ թագաւորաց՝ ո՛չ գիտութիւն, թէ լաւքն այսու առաքինացան եւ ոչ զղջումն, թէ վասն այսպիսի կենաց վատքն պատժապարտեցան: Զի թէ որ այսչափ մանրապատում եղեն հնոցն եւ նորոյս կարգք, եւ կրաւնք, եւ գործք, եւ բանք եւ ցանկապատեցաւ այգիս քրիստոսատունկ, դեռ եւս մտանեն, ապականեն աղուէսք ժանտագործք եւ խառնափնդորեն զոճ ճշմարտութեան. զի՞նչ ինչ արդեւք էր ի չարաց, որ ոչ գործէր ի մէջ տգիտաց եւ անծանաւթից գիտութեան: Արդ՝ որպէս յայտնի է գիտնոց յոյժ աւգտութիւն սորա, ձեռն ի գործ արասցուք յուսով՝ տալ զանձինս յաշխատութիւն հոգեւոր, ապաւինելով ի սուրբ շնորհս հոգւոյն: Արդ՝ ո՛ պատուական հայր Գրիգորիէ, գրեթէ զհարիւր եւ Խ ամաց մեծամեծ գործս խնդրէ քո պատուականութիւնդ՝ ի ժամանակաց անտի Յովաննիսի, յետին եւ վերջնոյն 'ագրատունեաց, մինչեւ ի ներկայս յայս, յորում եմս դեռ եւս: Իսկ ի վերայ այսոցիկ էր խնդիրն ի գրի աստ. նախ՝ սկսանել զառաջին գերելն յԵրուսաղէմէ, յոստոյ եւ յարմատոյ , աւթի մարգարէի, զոր գերեալ /233բ/ Նաբուգոդոնոսոր եւ խնդրեալ Հրաչեայ պարգեւ զՇամբատ յարքայէ: Արդ՝ հիմն բանիս պարտ է անդր ի վեր ընթանալ եւ անտի կարգաւ աստ առ մեզ կացուցանել: Եւ այս ի յոլովս արտաբերի եւ կազմէ աշխատութիւն, ընդ որ յոյժ համառաւտիւ կամիմք անցանել, տալով միայն պատճառ իմաստութեան քո: Եւ արդ՝ գումարեցի զայսոցիկ գումարումն յերիս պրակս, զի խոստովանութիւն մեր եւ հաւատ է ի սուրբ երրորդութիւնն, որպէս Պաւղոս ասէ. «Զամենայն զոր ինչ առնէք, յանուն տեառն եւ աստուծոյ արասջիքե: Առաջին պրակն սկսանի ի Պարոյրայ Հայկազնոյ՝ առաջին թագաւորէ Հայոց, մինչեւ ցՅովաննէս վերջին: Իսկ երկրորդն՝ ի Յովաննիսէ մինչեւ ի քահանայանալն տեառն 'արսղի: Եւ երրորդն՝ մինչեւ ի գերելն զԵրուսաղէմ եւ յելս ազգաց Ֆռանգաց: Յայս երիս հատածս բազմատարազ ճառիւք ոչ դանդաղեցից գրել՝ քաղելով ի սրբոց եւ ի պիտանեաց պատմութեանց, զի եւ աղքատք եւ մուրացիկք սովոր են ի վաճառաց եւ ի դրացեաց առնուլ փոխ եւ կերակրել զեկեալ հիւրս մեծատունս: Թէպէտ եւ այնպէս ոչ իցեն, զի հանցեն յամբարաց եւ ի գանձուց զնորն եւ զհինն: Եւ որ բարեմիտք բազմեալք իցեն՝ զսակաւն լուրջ երեսաւք եւ գոհութեամբ ընդունին, պայծառացուսցեն զամաւթալի դէմս մուրողին եւ առնուն վարձս ի տեառնէ: Նմանին խոնարհութեան եւ անարգամեծար փրկչին, որ զամենայն զգործս եւ զգնացս հակառակ փքացեալ վարդապետութեան մարդասպանին աւրինադրեաց. զսէր՝ նոր աւանդ ասաց, զխոնարհութիւն՝ երկնաստեղծ գլխոյն յոտս Յուդայի՝ նոր պատուիրան ետ: Հաւասար հողեղինաց իբրեւ զընկերակից նոցին ի վերնատունն՝ նոր ուսոյց, ի մարմնոյն եւ յարենէ անտի իւրմէ՝ նախ ինքն եկեր: Եւ այլն ամենայն ի սկզբանէ անտի իւրմէ՝ նախ ինքն եկեր։ Եւ այլն ամենայն ի սկզբանէ անտի տնաւրինականացն՝ մայրն, խանձար/234ա/ուրքն, լոկ Քրիստոսիւ այրն, աշխարհագրիլն, տատրակ չքաւորի եւ աղաւնի աղքատի, չքաւորի գառին նուիրէ զինքն գառն: Պանդխտիլն, յԵգիպտոս փախուստն իբրեւ զանկար, անտուն ի յարկէ, վաստակեալ, քաղցեալ, ի պոռնկէ ջուր հայցեալ, առ մաքսաւորս ի ճաշ չոգեալ, ընդ մանկունս յաթոռ նստեալ, զտղայսն ի գիրկս ընկալեալ, առ տկարս եւ հիւանդս հետիոտս անդանդաղ խոնարհեալ: Վասն մեր ընդ բանսարկուին առ փորձողին եղեալ, եւ որ նախ քան զայն ի հողեղէն աջոյ մկրտեալ ընդ աժխոյժսն, մերկ եւ բոկ եւ հետիոտ առ ամենայն ճանապարհ ի յերկրի, ի մանկանց պաշտպանեալ եւ իշով տրմղով ընթացեալ. զսարսափելի համբերութիւն առ խորհուրդ խաչին, զանարգանսն, զզրպարտանսն, զգանն, զապտակն, զթուքն, զկռուփսն, զպսակն փշեղէն, զեղէգն, զծիրանիսն, զաւարտն ամենայնի զմահն եւ զխաչիւ մահն: Այսու ամենայնիւ եւ զորս թողաք ի խոնարհութենէն, զայն որ ամբարտաւան եւ վէս փքութեամբ անկաւ ի փառաց, քակեաց տէրն մեր ամենասուրբ խոնարհութեամբն զբարձրութիւն նորա եւ ուսոյց այսու զսպանումն նորա, որպէս ինքն արար: Զտխմարս եւ զտգէտս կացոյց քարոզիչս եւ աւետարանիչս, զի ի տկարս հզաւր զաւրութիւն կատարէ հոգին աստուծոյ: Եւ փառքն մի՛ տացին մարդկային իմաստութեանն, այլ զաւրութեանն աստուծոյ: Եւ արդ՝ նոյն ինքն, որ այսպէս բարեմտէ եւ խոնարհի առ յոյժ անարգս, մի՛ փախիցէ, լքցէ զիս եւ ունայնացուսցէ ի սուրբ հոգւոյն գործակցութենէ, այն որ ճանաչէ զսիրտ մաղթողին, ամէն: Այլ տացէ, դիցէ բան ի բերան իմ, որ զնայն պաշտեմ եւ խոստովանիմ անթերի եւ աներկբայ հաւատով: Եւ յամենայն ժամ աւրհնութիւն նորա ի սմա եւ ի նա պարծեսցի անձն իմ ուղիղ դաւանութեամբ: Եւ ի սոյն անբիծ խոստովանութեան արժանի արասցէ զտառապեալ շունչ իմ՝ աւանդել ի գանձս իւր, զի թերեւս յաշխատութենէ աստի իմմէ աւգուտ լինիցի եւ շահ եկեղեցւոյ մանկանց: Եւ թէպէտ սակաւ է տաղանդս, հաւատացեալ ինձ ի տեառնէ, ի սեղա/234բ/նս պատրաստեսցի եւ մի՛ ընդ իս թաղեսցի: Եւ ես ի տեառնէ գովեցայց եւ մի՛ կտրեցայց: