ՇՈՒՇԻ

Նախկին բերդ, իսկ այժմ քաղաք Շուշին տարածւում է 39 °, 35' հիւսիսային լայնութեան եւ 64 °, 25' արեւելեան երկարութեան տակ գտնւող մի լերան գագաթին, որ ծովի մակերոյթից 4373-5026 ոտ. բարձրութիւն ունի: Այս լեռը հարաւ-արեւմուտքից արեւելահիւսիս տարածուելով` հետզհետէ ցածրանում է եւ ներքին մասում բաւական հարթ տարածութիւն կազմում, մինչդեռ հարաւ-արեւմտեան կողմում ձգւում է լերան լեռը: Լերան հարաւային կողմում տարածւում է մի անդնդախոր ձոր, որի միջով հոսում է Քարինտակի գետը: Այս մասում լեռը սաստիկ ժայռոտ եւ ուղղահայեաց է: Նմանապէս եւ հիւսիսային կողմը մի խոր ձոր է, որի միջով հոսում է Ղայբալու գետակը: Քաղաքը Փանահխանի ժամանակ գլխաւորապէս հիւսիս եւ արեւելեան կողմերից պարսպած է եղել, որի երկու, Գանձակի եւ Երեւանեան (արեւմտեան) դռները դեռ եւս մնում են, ինչպէս ե՛ւ Գանձակի դրան վերեւ դրուած միքանի թնդանօթները: Ամբողջ քաղաքը բռնում է մօտաւորապէս 3-4 քառակուսի վերստ տարածութիւն, որը կտրատւում է մի քանի մանր եւ երեք մեծ, հարաւից հիւսիս տարածուող ձորակներով, որոնց միջով հոսում է անձրեւի ջուրը, տանելով իւր հետ քաղաքի անմաքրութիւնները:

Քաղաքը բաժանուած է երկու գլխաւոր մասի - Հայոց եւ Թուրքերի թաղ: Հայոց թաղը գտնւում է քաղաքի վերին մասում, թուրքերինը` ներքինում: Այս երկու թաղերը միմեանց հետ համեմատելիս պարզ նկատւում է, որ հայկականը աւելի կանոնաւոր փողոցներ ունի, եւ գլխաւորն է, անհամեմատ մաքուր է: Տների կողմից եւս, մինչդեռ հայկական թաղում գեղեցիկ, երկյարկանի տներ շատ կան, թուրքերի թաղում դրանց թիւը շատ քիչ է:

Ասացինք, թէ Հայոց թաղը մաքուր է, սակայն այս միայն համեմատական էր: Թաղի ամենահաւ մասում միայն կան փոքր 'ի շատէ  լայն փողոցներ, միւս մասերում փողոցիեր անգամ չկան, այլ ծուռ ու մուռ նեղ կածաններ են: Գլխաւոր փողոցների վրայ թէեւ կան մայթեր, սակայն միայն մի արշին լայնութեան, իսկ փողոցի մէջ տեղը անկանոն քարերով քարած լինելով, սաստիկ խորդուբորդ է, այնպէս որ անվարժ այցելուն շատ դժուարանում է քայլել: Եւ այս է պատճառը, որ քաղաքում կառքեր չեն ման գալիս, որովհետեւ անիւները շատ շուտով փշրւում են:

Բացի դրանից, այս փողոցները սաստիկ կեղտոտ էլ են: Խանութպանը առանց ճնշուելու փողոց է շպռտում ձմերուկի, սեխի կեղեւները եւ այլն: Ամառը մայթերի առաջ դարսած են լինում ձմերուկ եւ սեխ. անգործ մարդիկ հաւաքւում են սրանց շուրջը եւ միմեանց հետ գրազ գալիս, թէ ձմերուկը կարմիր է թէ սպիտակ, որքան է կշռում, կամ կտրուած կտորի միջի կորիզները զոյգ են թէ կենդ, սեխը համեղ է թէ անհամ, յետոյ կտրում եւ ահագին աղմուկով արտայայտելով իրենց յաղթանակը, հէնց տեղն ու տեղը ուտում եւ կեղեւները շաղ տալիս փողոցի մէջ տեղը: Պարզ է, որ այս հաւաքուած խմբերը կտրում են ճանապարհը եւ անցորդը ստիպուած է տասնեակ անգամ իջնել մայթից եւ փողոցի միջով գնալ: Պատահում էլ է, որ գիւղացիները կանգնեցնում են սայլը փողոցի մէջ եւ եզներին կամ գոմէշներին մայթի վրայ խոտ տալիս: Դէպի փոստատուն տանող փողոցի վրայ, - ասենք, որ փողոցները գրուած անուն չունին, - երեսները դէպի մայթը դարձրած եւ շատ անգամ մայթը ամբողջապէս բռնած միշտ կանգնած են ջորիներ, էշեր, իրենց գլուխն անցկացրած պարկերի միջի դարմանը ծամելով: Հազուագիւտ երեւույթ չէ փողոցներում սատակած կենդանիների, հոտած թուռշու մքլած պանրի պատահել:

Մի կողմից կեղտոտութիւնը, միւս կողմից սաստիկ ցեխը ստիպում են բնակիչներին տարուայ մեծ մասում կրկնակօշիկ հագնելու:

Սրա վրայ աւելացրէք ե՛ւ գիշերային մթութիւնը, որովհետեւ միայն գլխաւոր փողոցներում են լապտերներ վառւում (ընդամէնը 172) եւ այն էլ միմեանցից այնքան հեռու, որ շատ դժուար է առանց լապտերի ման գալ: Եւ այս է պատճառը, որ ծառաները լապտերը բռնած միշտ առաջնորդում են իրենց «աղաներին» եւ շատ անգամ անքուն յօրանջում կլուբի բակում, սպասելով` որ «աղաները» թղթախաղի սեղանից վերկենան, որպէսզի առաջնորդեն դէպի տուն:

Փողոցային տեսարաններից նշանաւոր է եւ այն, որ քաղաքի յետին մասում կանայք մի կարպետ են ձգում փողոցի պատերի տակ, վերան նստում եւ գուլպայ գործելով, իլիկ ճախարակ մանելով զրոյց անում ու անց ու դարձ անողներին մտիկ տալիս:

Գլխաւոր փողոցների վրայ կան մի քանի մեծ, լայն պատուհաններով եւ ահագին դռներով տներ, որոնց պատուհանները երկաթէ խիտ ցանցով  պատած են եւ դռները ամուր կողպէքներ ունին: Յետին մասերում կան պարսպաւոր տներ, սակայն սրանց պատուհաններն էլ պատած են ցանցերով: Տներ էլ կան, որոնց փողոցի վրայի պատերի մէջ դիտմամբ պատուհաններ չեն թողած: Այս բոլորը պարսկական բռնութիւնների ժամանակ տիրող անապահովութեան ազդեցութիւնն է, թէեւ այժմս էլ այնքան ապահովութիւն չի տիրում:

Ուրախալի է, որ տների առաջ փոքրիկ պարտէզներ կան, պտղատու ծառերով եւ երբ մի բարձր տեղից նայում են` այդ պարտէզները շատ լաւ ազդեցութիւն են գործում:

Հայկական թաղի գրեթէ կենդրոնում գտնւում է «Թոփխանա» կոչուած հրապարակը, որ մօտաւորապէս 250ք. ս. տարածութիւն է բռնում: Սրա մէջ տեղում մի գեղեցիկ քէօսքի մէջ վազում է մի աղբիւր, որի ջուրը այլեւս չի խմւում. սրա մօտ մի կողմում գտնւում է հասարակական կշիռը: Այս հրապարակը շուշեցիների տնտեսական եւ մտաւոր կեանքի կենդրոնն է. այստեղ է ծախւում գլխաւորապէս մթերքների ամենամեծ մասը: Այստեղ խռնուած են միմեանց` մարդը, ջրով կամ փայտով բարձած էշերը, ածուխ բարձած ջորիներն ու ուղտերը, փայտակիր ձիաներն եւ այլն:

Այս փոքրիկ տարածութեան մէջ մինը միւսի կողքին դարսուած են ամեն տեսակ մթերքներ եւ ամառը ահագին քանակութեամբ մրգեր եւ պտուղներ: Մարդիկ անդադար ձեռով ու ոտով անասուններին հրհրելով, ճանապարհ են բաց անում, անց ու դարձ անում եւ այս ու այն բանը գնում: Պէտք է ներկայ լինիք սակարգութեան, որ տեսնէք թէ ո՛րքան երկար է տեւում: Քանի՛ անգամ գնորդը հեռանում եւ վերադառնում է, միջնորդներ է ուղարկում, ձեռք ձեռքի խփում, սուտ սուտ խոստումներ տալիս, ամօթալի կերպով գովում եւ պախարակում ապրանքը:

Հրապարակի նեղլիկ մայթերի վրայ կանգնած քաղաքի բուրժուաներն խօսում են վաճառականութեան եւ ընթացիկ գործերի մասին: Մի փոքր ինչ տարիքաւորները նստած են խանութների սանդուղքների վրայ եւ առաւելապէս անցեալի մասին զրոյց անում: Պէտք է ասել, որ Շուշում ռենտա ունեցող անգործ մարդկանց թիւը փոքր չէ, եւ սրանք ամբողջ օրը այդտեղ են անցկացնում: Ղարաբաղի բազմաթիւ մշակները (համբալ) վխտում են նրանց շուրջը, նրանց գնածները տուն տալու: Սակայն շատ անգամ հարուստ բուրժուան խնայում է մի երկու կոպէկը մշակին տելու, հանում է գրպանից ահագին գունաւոր թաշկինակը, առածը ածում մէջը եւ ծանր քայլերով ուղեւորւում դէպի տուն: Կիրնկի եւ տօն օրերը այստեղ է լինում ե՛ւ արհեստաւորների դասակարգը: Ինտիլիգենտ դասակարգն էլ, ուրիշ տեղ չունենալով, փոքրիկ պտոյտից յետ, այստեղ է գալիս եւ խումբ խումբ կանգնած զանազան հարցերի մասին վիճում, բայց այնպէս բարձր, որ բաւական հառու կանգնողներն էլ կարող են ազատ կերպով լսել:

Մինչդեռ տղամարդիկ յաստեղ են համախմբւում եւ միմեանց հետ տեսնւում, խօսում, կանայք էլ եկեղեցի են գնում, ուր ամբողջ ժամասացութեան ժամանակ միմեանց հետ խօսում են, աղջիկ են ընտրում իրենց որդիների համար , զանազան բամբասանքներ անում եւ այլն: Իսկ սրանց չափահաս որդիները զբօսնում են եկեղեցու բակում, եկեղեցի եկող օրիորդներին դիտելով եւ քննադատելով:

Շուշում կայ չորս եկեղեցի եւ մի կուսանաց մենաստան: Բոլորից գեղեցիկն է Ղազանչեցւոց Ս. Փրկիչ մայր եկեղեցին : Սա նշանաւոր է ե՛ւ ճարտարապետական տեսակէտրց. սրա երկարութիւնն է 35, լայնութիւնը 23, իսկ բարձրութիւնը մօտ 35 մետր: Շինուած է բիւզանդական ոճով, յատակագիծը խաչաձեւ է: Չորս քառանկիւնի, իւրաքանչիւր կողմում մի մի հատ լայն մատնէքով (cannelure), սիւների վրայ բոլորում են ռոմանական կամարներ, որոնց վրայ բարձրանում է կաթուղիկէն: Ունի 10 պատուհան, իւրաքանչիւրը մի մետր լայնութեան եւ հինգ մետր երկարութեան: Դռների բարձրում գտնուող  պատուհանները խաչաձեւ են: Դռները երեք են, որոնց առաջ շինուած են գեղեցիկ , բոլորաձեւ գաւիթներ, երեքեկան դռներով: Միջին դռների վերեւ կան մի մի սրբի ռըլիէֆ պատկեր: Եկեղեցին ներքուստ բաւական փառահեղ է. խաչկալը բաւական գեղեցիկ: Չորս ահագին ջահ աւելի եւս փայլ են տալիս: Խորանների վրայ կայ նաեւ ուրիշ երկու խորան:

Զանգագատունը գտնւում է եկեղեցու արեւմտեան կողմում, փոքր ինչ հեռու. սա մի եռայարկ շինութիւն է, որի ստորին յարկի չորս անկիւններում կանգնեցրած են  մի մի հրեշտակապետի քարէ արձան, որ չափից դուրս կոպիտ են շինուած: Գեղեցիկ է միայն միակտուր քարից շինուած շղթան:

Եկեղեցին սկսուած է 1868թ. եւ աւարտուած 1887-ին:

Միւս երեք եկեղեցիներն ու կուսանաց մենաստանը ճարտարապետական տեսակէտից առանձին նշանակութիւն չունին:

Բացի եկեղեցիներից, մինչդեռ ուրիշ գաւառական հայ քաղաքների, ինչպէս Ախալքալակի, Ախալցխայի, Աղէքսանդրապօլի, կանայք համախմբւում են բաղանիսներում, միմեանց հետ տեսնւում, ժամերով խօսում, աղջիկ ընտրում, շուշեցիները զրկուած են այսպիսի մի հասարակական եւ առողջապահական տեսակէտից անհրաժեշտ տեղից, որովհետեւ ջուր չլինելու պատճառով` բաղանիքներ չկան: Միմիայն մի թուրքի բաղանիք կայ, որ սաստիկ անմաքուր լինելու պատճառով հայեր չեն յաճախում: Խեղճ մայրերը ստիպուած են ամէն շաբաթ օր տանը ջուր տաքացնել , փոքրերին լողացնել, իսկ մեծերի միայն գլուխները լուալ:

Սակայն շուշեցի բուրժուա եւ ինտիլիգենտ կինը ունի որպէս հաւաքատեղի քաղաքային կլուբն ու զբօսավայր, իսկ արհեստաւորի կինը` Նահատակի գերեզմանը եւ մօտակայ ուխտատեղիները:

Քաղաքային կլուբը գտնւում է «Թոփխանի» կողքին, մի եռայարկանի գեղեցին շինութեան մէջ: Այստէղ թէեւ կայ գրադարան եւ ընթերցարան, սակայն աւելի թղթախաղն է ընդունուած, քան թէ ընթերցանութիւնը: Ձմեռը գրեթէ  ամեն շաբաթ երեկոյ պարահանդէս է լինում, որի ընթացքում հայ կանայք եւ օրիորդներն աթոռների վրայ մեխուած մնում են եւ միայն միքանի ռուսներ թռչկոտում են: Սակայն երբեմն էլ միքանի հայուհիներ հրաշալի կաքաւում են տեղական կաքաւները, սազանդարների ներդաշնակութեամբ:

Քաղաքային զբօսավայրը գտնւում է արեւմտահարաւային կողմում, բլրի լանջին: Այստեղ ճեմելիները տերրասաններով բարձրանում են եւ գեղեցիկ տեսարան պարզում ճեմողների առջեւ: Ծառեր շատ քիչ կան: Երկու հովանոց եւ մի ամենատգեղ բուֆետ կազմում են զբօսավայրի միակ զարդարանքը: Սակայն ամառը շաբաթը երկու անգամ ածում է զինւորական երաժշտական խումբը առաւելապէս տեղական եղանակներ եւ գրաւում բազմաթիւ ամարանոց եկողներին այդտեղ:

Զբօսավայրի այդպէս անշուք լինելու պատճառն այն է , որ քաղաքը զուրկ է ջրից. կայ միայն երկու աղբիւրն քաղաքի մէջ, միւսները դուրս են եւ այն էլ բաւական հեռու, այնպէս որ ջրի մի իշաբեռը արժէ 10-20 կոպէկ: Լուածքի եւ այլ գործածութեան համար կան ջրհորներ, բայց առաւելապէս գործ է ածւում անձրեւի ջուրը, որ խողուակներով հաւաքւում լցւում է յատկապէս այդ նպատակով շինուած ջրի շտեմարանները եւ կամ ուղղակի թափւում մեծ տակառների մէջ:  Առաջիկայ տարին միայն շնորհիւ տեղացի մի հարստի` պ. Թամիրեան` շուշեցիները կունենան մաքուր ջուր, որ գալիս է 18 վերստ հառաւորութիւնից:

Հասարակ դասի զբօսավայր Նահատակի ուխտատեղին գտնւում է Հին-հանգստարանի ներքեւում: Սա Իբրահիմ խանի ժամանակ նահատակուած Անտօն անունով մի թիֆլիսեցու գերեզման է:

Թուրքաց թաղը կեղտոտութեան բուն է. բաւական է ասել, որ հայոց թաղի կեղտոտութիւնները կոյուղներում հոսում են մինչեւ այս թաղը, իսկ այնտեղից անցնում են բացօթեայ արխերի միջով, տարածուելով սարսափելի գարշահոտութիւն: Թուրքերը միշտ հրաժարուել են կոյուղներ շինել տալուց, չնայելով որ այդ արխերը անցնում են նոյն իսկ նրանց տների առջեւից:

Այս թաղում նշանաւոր են` գլխաւոր մզկիթը, որ բաւական գեղեցիկ շինութիւն է, Մեհտի խանի բնակարանը, ուր այժմ ապրում է նրա աղջիկը, շահզադէի եւ ուրիշ մի քանի հարուստ մարդկանց բնակարանները:

Այստեղ գտնւում է ե՛ւ ռուսաց միակ եկեղեցին, որ ճարտարապետական տեսակէտից ոչ մի արժէք չունի:

Շուշու բնակիչները գլխաւորապէս հայեր եւ շիա մահմետական պարսիկներ են: Հայերը գաղթած են Արցախի Շօշ եւ ուրիշ գիւղերից, Ղազանչիից,  Ագուլիսից եւ Մեղրիից: Ընդամէնը 18796 ար., 14456 իգ. 33252 երկու սեռից: Հայերի թիւն է 11637 ար., 8947 իգ. 20584 երկու սեռից: Թուրքերինը` 7159 ար. եւ 5509 իգ.:

Վարչական կողմից Շուշին գաւառական քաղաք է, եւ պատկանում է Գանձակի նահանգին, ունի քաղաքագլուխ, դումա եւ գաւառապետ: Կայ նաեւ հաշտարար դատարան, ոստիկանատուն եւ այլն:

Այստեղ է ե՛ւ Ղարաբաղի Հայոց կոնսիստորիան իւր առաջնորդարանով, որ բացուած է 1830 թ. Բաղդասար մետրապոլիտի օրով: