Վարանդա

ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԴՐՈՒԹԻՒՆ

Մասնաւոր մարդու համար, մի մարդու, որ ցանկանում է ճանաչել իւր հայրենակիցներին եւ նրանց կեանքի զանազան երեւոյթները պարզել իւր եւ ուրիշների համար, գործը վերին աստիճան դժուար է: Որպէս զի տալ օր. Շուշու գաւառի տնտեսական դրութեան լիակատար նկարագիրը, բաւական չէ շրջել այդ գաւառում, իբրեւ տուրիստ, որին ժողովուրդը ցանկութիւն անգամ չունի անսխալ տեղեկութիւններ տալու: Եւ այդ որոշ չափով հասկանալի է. ծանր պայմանների մէջ ապրող գիւղացին կարծում է, թէ իւրաքանչիւր ճշմարիտ տեղեկութիւն, որ նա տալիս է, պիտի աւելացնի մի նոր հոգս նրա չարատանջ կեանքի մէջ, պիտի աւելացնի մի քանի ժամ էլ առանց այն  էլյոգնեցնող աշխատանքի վրայ: Ի նկատի պէտք է ունենալ ե՛ւ տուրիստի միանգամայն զարմացնող դերը գիւղերում, երբ նա առաջարկում է հարցեր գիւղացուն: Յիշում եմ, երբ ես հարցնում էի սրանոցի տիրոջ նրա այդ սեփականութեան մասին, նա այնքան թերահաւատութեամբ էր նայում ինձ, որ այդ րոպէին իսկապէս կարելի էր խղճալ նրան…

Բայց այդ բոլորը դեռ կարելի է լրացնել: Այն` ինչ որ պատմում է գիւղացին իւր եւ իւր երկրի վիճակի մասին, դեռ բաւական չէ` այդ երկրի տնտեսական դրութեան լիակատար պատկերը ներկայացնելու համար: Պէտք է ունենալ թուեր: Միակ աղբիւրը, որից ես կարողացել եմ հանել թուեր այդ «Кавказский календаръ»-ի մի քանի տարուայ հատորներ էին: Բայց որքան կարելի է հաւատալ այդ հրատարակութեան , քանի որ իւրաքանչիւր քայլափոխում պատահում են նորանոր կուրեօզներ: Անկարելի է այդտեղից արտագրել թուեր` անհոգ մնարով նրանց ճշտութեան նկատմամբ: Կարելի է երեւակայել ուսումնասիրողի դրութիւնը, երբ նա հանում է «Կավկազսկի կալենդար»-ից մի տարուայ հացահատիկների ընդհանուր քանակութիւնը եւ յետոյ համեմատելով այդ գաւառապետի տուած` նոյն տարուայ մասին տեղեկութիւնների հետ, տեսնում է, որ մէկի թուերը չեն համապատասխանում միւսին, այլ մէկը միւսից տարբերւում է 70, 000-ով:

Իմ այս աշխատութեան մէջ պակասում են թուեր շատ հարցերի մասին: Այսպէս ես չեմ կարող թուերով ապացուցանել հողատիրութեան դրութիւնը, մեր գաւառում: Եթե դրա մասին ունենայի ստոյգ տեղեկութիւններ, առանց վարանելու պիտի ասէի այն, ինչ որ տեսնում է ճանապարհորդը գաւառում: Կարելի է կարծել թէ աշխատութեանս մէջ բերուած մի քանի թուերը ճիշտ են բոլոր բնակիչների համար: Եթէ այդ այդպէս լինէր` այն ժամանակ կասկած չէր մնայ, որ Շուշու գաւառի գիւղացին ապրում է բարօրութեան մէջ: Եթէ իւրաքանչիւր հոգի ունենար 4 չետվերտ հացահատիկ, ինչպէս այդ կը տեսնի ընթերցողը իմ յօդուածում, եթէ իւրաքանչիւր տուն ունենար ձի, ոչխար, եզ ու կով, այն ժամանակ նա կունենար առնուազը բարեկեաց երկրագործի վիճակը. բայց մի՞թէ այդ ճիշտ է եւ իրականութեան մէջ… Գաւառում կան ծխեր, որոնք ունին մի կամ երկու դեսեատին հող, մինչդեռ իւրաքանչիւր ընտանիքի անդամների թիւը 6-10 է: Զօրեղ գիւղացին ունի աւելի հող քան նա , որ ճնշուած է, նա, որ հասարակութեան մէջ դիրք չունի: Հացի սակաւութիւնը  բերում է պարտքեր, որոնք աներեւակայելի տոկոսներ է բերում պարտատէրերին: Ամենեւին ստախօսութիւն չպէտք է համարել, եթէ գիւղացին յայտնում է 10 ռուբլու 100  դառնալը կարճ ժամանակուայ ընթացքում: Յետոյ` կան գիւղերում մարդիկ, որոնք պարապում են բացառապէս վաշխառութեամբ: Դրանք շրջում են գիւղերում ամբողջ տարին եւ ամենայն ջանք թափում բն իրենց գործը է օգտաւէտ դարձնել  հարկերի հաւաքման ժամանակ: Մի գիւղացի, որին մտրակով ստիպում են շաբթուայ ընթացքում, որտեղից էլ լինի փող ճարել եւ վճարել արքունի հարկը, անկասկած թեթեւութիւն է զգում, երբ տեսնում է, որ վաշխառուն պատրաստ է անհրաժեշտ գումարը տալու նրան: Բայց ինչքան թանգ է նստում այդ թեթեւութիւնը գիւղացուն:

Ենթադրենք գիւղացին վերցրել է պարտք: Կալից յետոյ` նա տալիս է տոկոսը ցորենով, որովհետեւ փող չունի: Ցորենը գնահատվում է աւելի ցած քան որ կարող էր վաճառուել: Դրամագլուխը հետզհետե մեծանում է, չնայելով որ գիւղացին վճարում է տոկոսը: Անպաշտպան գիւղացին գանգատուել այդ անիրաւութեան դէմ չէ կարող, որովհետեւ գիւղական դատարանը պաշտպան է վաշխառուին. տանուտէրը յաճախ ինքը վաշխառու, իսկ բարձր դիստանցիաները մատչելի չեն ժողովրդին… Բացի դրանից` գիւղացին ունի տալու «չափար-փուլի», «ղաչի-փուլի» եւ պիտի տալ փող զանազան ոստիկանների եւ այլ պաշտօնեաների հիւրընկալելու համար: Վերջապէս նա ունի ընտանիքի ծախքեր: Այն, ինչ-որ կարելի էր ասել գիւղական ժողովրդի ընտանեկան ծախքերի մասին 10 տարի առաջ, այժմ չէ կարելի, որովհետեւ հետզհետէ աւելանում են գիւղացու պահանջները: Այսպէս եթէ տաս տարի առաջ գիւղացու խմելիքը միայն ցուրտ ջուրն էր, այժմ նա գործ է ածում թէյ եթէ մինչեւ այժմ նա գաղափար չունէր թանգագին խմիչքների մասին, այժմ ունեւոր դասակարգի հարսանիքում նա տեսնում է «կօնեական»: Նոյն տարբերութիւնը ե՛ւ զգեստների, ուտելիքների վերաբերմամբ:

Տնտեսական պայմանների ծանրութիւնը կարելի է պարզել մասամբ ե՛ւ գործարանական բանուորների երեւոյթով:

Մետաքսի գործարաններում աշխատում են 8 տարեկան աղջիկներ: Անկասկած ընտանիքը չէր թողնի իւր երեխային դեղնել, գունատուել եւ հիւանդանալ գործարանական կեղտոտ մթնոլորտի մէջ, եթէ նա ապահովուած լինէր: Այդ նշանակում է, որ ընտանիքի անդամներից իւրաքանչիւրը հարկադրուած է աշխատել` պահելու իւր գլուխը: Եթէ գործարանը տար նշանաւոր օրավարձ, ապա կարելի էր ասել, թէ գիւղացուն գրաւում է այդ, մանաւանդ որ ժողովրդի մէջ փողը բացակայում է: Բայց չէ՞ որ երեխան ստանում է 7-10 կոպ. օրավարձ: Գործարաններում աշխատում են նոյնպէս հասակաւոր կանայք: Անշուշտ բարոյականութեան առաքեալները, տեսնելով հայ կնոջ գործարանի պատերի մէջ` ծախելիս իւր աշխատանքը եւ իրեն, պիտի պոռային ազգի կորստի մասին: Բայց հայ «բարձրակոչ» բարոյականութիւնն անգամ չը դիմացաւ գոյութեան պաշտպանութեան հարցում, - իրականութիւնն այդպէս է:

Գործարանների աճումը նոյն իսկ ցոյց է տալիս երկրի բնակիչների տրամադրութիւնը: Մի գիւղ, որ ունի փող` բացի բնական հարստութիւնից, ամենեւին թոյլ չի տալ իւր որդիներին գործարանում աշխատելու: Այդ դիպուածում գործարանատէրը կամ պիտի իւր հետ բանւորներ բերի, որը շատ թանգ կը նստի նրան, կամ գործարան չբանայ այդ գիւղում: Ընդհակառակը մենք տեսնում ենք, որ նոյն իսկ կան ձեռքեր, որոնք կ'առաջարկէին իրենց աշխատանքը, եթէ նորանոր գործարաններ բացուէին: Մի փաստ էլ: Այն գիւղերը, որոնք ունին մետաքսի գործարան` հարկերի հաւաքման ժամանակ դժուարութիւն չեն զգում-փող ունին: Այստեղից էլ այն եզրակացութիւնը կարելի է անել, թէ գործարան ունեցող գիւղի ծխերից մեծ մասը տալիս է բանւորներ…

-------------

Բացի վերը յիշած «Кавказский календарь»-ներից, ես ունեցել եմ 1895 թուի` գաւառապետի տարեկան հաշիւը. յետոյ, արհեստաւորների եւ բանւորների մասին ինձ տեղեկութիւններ տուել է պ. Լ. Աթաբէգեան:

Ա) ԳԻՒՂԱՏՆՏԵՍՈՒԹԻՒՆ

I. ԵՐԿՐԱԳՈՐԾՈՒԹԻՒՆ

ա) Հացահատիկներ: - Երկրագործութիւնը Շուշու գաւառում ժողովրդի ամենակարեւոր պարապմունքն է: Գաւառի դաշտային եւ լեռնային մասերում հողը մշակւում է արօրով (ալաթ), իսկ գութանը, որը պահանջում է աւելի մեծ թւով բանւոր եւ անասուն, գրեթէ վերացուած է: Եթէ չհաշուենք մի քանի ունեւոր գիւղացիներին, գաւառում ժողովուրդը երկրագործական եւրոպական տեսակի գործիներ չունի: Տիրապետող սակաւահողութիւնը չն ստիպում գիւղացիներին ունենալ կատարելագործուած մեքենաներ, որովհետեւ նրանք չունին փող, գաւառում չկայ համայնական վարկ եւ ժողովուրդը չունի տեխնիկական գիտութիւններ: Հայ երկրագործը բոլորովին չէ պարարտացնում հողը. աղբը նա գործադրում է, եթէ անտառներ չունի, իբրեւ վառելիք եւ սակաւ անգամ միայն կտրում է այգիները: Միակ միջոցը, որով գիւղացին ուժեղացնում է հողը, այդ արտերի անցան թողնելն է (запущение): Եթէ երկու-երեք տարի մի արտում ցանեն, երրորդ կամ չորրորդ տարին նոյն արտը չեն մշակում, այլ թողնում են մի կամ երկու տարի, որից յետոյ ցանում են կամ դարձեալ առաջուայ արմտիքը կամ մի այլը: Հազիւ է պատահում, որ միեւնոյն արը երեք տարի իրար վրայ ցանուի, սովորաբար երրորդ տարին ուրիշ հացահատիկ են սերմում: Ջրովի արտեր մեր երկրագործը չունի:

Սակաւահողութիւնը, բանւոր անանսի պակասութիւնը յաճախ ստիպում են գիւղացիներին կամ բոլորովին չպարապել երկրագործութեամբ, պանդխտել, կամ եթէ պարապում են, ոչ այլապէս, բայց եթէ միանալով իրենց համագիւղացիների հետ, ընկերովի: Այսպէս, եթէ գիւղացին չունի գոնէ մի լուծ եզ -minimum 2 զոյգ- նա ընկերանում է իւր համագիւղացու հետ եւ երկուսը միասին մշակում են ունեցած հողերը, կամ` համագիւղացիները միանալով վերցնում են մի երրորդից հող եւ մշակ ու հօտաղ վարձելով, միասին տանում են գործը: Ստացած բերքի չորրորդ մասը տրւում է նրան, որից վերցրուել է հողը, իսկ մնացածը կիսւում է:

Հացահատիկների ցանքով պարապող գիւղացիների թիւը հետզհետէ ընկնում է: Թաղլարում այդ աւելի աչքի է ընկնում, որովհետեւ այդտեղ բնակիչների մօտ 2/3 միայն պարապում է այդ ցանքով:

Ցանուող հացահատիկները հետեւեալներն են. աշնանացան եւ գարնանացան ցորեն, գարի եւ կորեկ: Ձեռքի տակ ունեցած նիւթերից հանելով Շուշու գաւառին վերաբերեալ թուերը, երեւում է, որ ստացուած հացահատիկների ընդհանուր քանակութիւնները հետեւեալ ութ տարիներու եղել են.

 

Տարիներ		1886	1889	1890	1891	1892	1893	1894	1895
Չետվերտներ	Ստացուած է հացահատիկ գաւառում	424, 566	149, 146	147, 745	257, 417	386, 750	481, 358	508, 230	620, 700
	Մի հոգու վրրայ գալիս է գաւառում	4, 11	1, 39	1, 37	2, 37	2, 52	4, 34	4, 54	5, 5

 

 

1886 թուին Շուշու գաւառի գիւղացին ունեցել է աւելի մեծ քանակութեամբ հացահատիկներ, քան այդ հարկաւոր էր նրան կերակրուելու  եւ սերմահատիկ պահելու համար: Գալիս է 1889 թուականը, երբ գիւղացին չունի հացի անհրաժեշտ քանակութիւնը. 90 թուին նոյնպէբ. նոյնը կարելի է ասել 91 եւ 92 թուերի մասին, եթէ ի նկատի ունենանք այն հանգամանքը, որ գիւղացին`բացի անհրաժեշտ քանակութիւնից, պիտի շատ աւելի ունենար, որպէսզի կարողանար ծածկել նախորդ տարիների վնասները: Չմոռանանք, որ 1879, 80 եւ 81 թուականներին էլ գիւղացին անց է կացրել դժուարութեամբ եւ անկասկած պարտքերի տակ է մնացել: Գիւղերում շատերից կարելի է լսել սովի տարու պարտքերի մասին: Այսպէս ուրեմն 89 թուի ցանքի անբերրիութիւնը եւ նրա հետեւանքները մասամբ մոռացւում են միայն 93-ին, որից սկսած մինչեւ 95 թիւը գիւղացին արդէն բաւական հաց ունի, որը սակայն չի տալիս այն օգուտը, ինչ որ սպասում էր նա, որովհետեւ 94 թուից հացի գինը նկատելի կերպով ընկնում է:

Յիշելու է եւ այն հանգամանքը, որ գաւառը` գրեթէ միայն տալիս է քաղաքային հաց: Իրաւ, եթէ Ջիբրայէլի կամ Ջէվանշիրի գաւառներից հացահատիկ բերէին Շուշու շուկաները, անկասկած պիտի չունենային այն օգուտը, ինչ որ ունենում է մեր գաւառի գիւղացին: Այդ բաւական պարզ է, որովհետեւ ճանապարհների հեռաւորութիւնը, ժամանակի եւ աշխատանքի վատնումը Ջիբրայէլի կամ Ջէվանշիրի գաւառի գիւղացիների համար աւելի մեծ է քան Շուշու գաւառի, մինչդեռ քաղաքի շուկաներում հացի տիրապետող գինը մնում է` գաւառի ամենամօտիկ եւ ամենահեռու, ամենալաւ եւ ամենավատ հացերի գների միջինը:

Այդպէս ուրեմն` Ջիբր. եւ Ջէվ. գաւառները, եթէ վաճառում էլ են հաց Շուշու շուկաներում, այն էլ աննշան քանակութեամբ: Եթէ այդպէս է, նշանակում է մեր գաւառի գիւղացին իւր հացի մի մասը տալիս է քաղաքին: Յետոյ` վերը բերած աղիւսակի թուերի մէջ մտնում է եւ կարտօֆիլի քանակութիւնը, որը, սակայն, գիւղացին չէ գործադրում, իբրեւ հաց: Իսկ գարին բացառիկ դիպուածներում միայն հացի տեղ է գործադրւում:

Որպէս զի ցոյց տամ առանձին առանձին ցանուող հացահատիկները եւ նրանց քանակութիւները, մէկից ստացածը եւ մի հոգու վրայ եկող հացի քանակութիւնը միայն գաւառում, դնում են ներքեւ երկրորդ աղիւսակը: Այդ չորս տարուց ընթերցողը կարող է տեսնել, որ հացահատիկների մէջ գերադաս տեղ բրնում է աշնանացան ցորենը, որից յետոյ գալիս է գարին եւ ապա կորեկը: Այդ դասաւորութիւնը բնորոշ է գաւառի համար ոչ միայն այդ մի քանի տարիների վերաբերմամբ, այլ եւ ընդհանրապէս.

 

 

 

բ) Բամբակ: Երկրագործական պարապմունքներից մէկն էլ, իբրեւ գիւղատնտեսական շահաւէտ մի ճիւղ` բամբակի մշակումն է: Երկար ժամանակ չէ, որ բամբակը տարածուել է Շուշու գաւառում, հազնւ 10 տարի առաջ սկսուած լինի տնտեսութիւնը: Սակայն կարճ ժամանակի ընթացքում նա բաւական առաջ է գնացել: Հաւանականաբար բամբակի առաջադիմութիւնը բաւական սերտ կապ ունի այն հանգամանքի հետ, որ տարուայ որոշ ժամանակին ժողովուրդը կարող է փող ունենալ բամբակի վաճառումից. իսկ այդ փողը շատ հարկաւոր է գիւղացուն, -պետական հարկերի եւ զանազան ծախքերի համար, որոնց նա չէ կարողանում ծածկել հացահատիկների ցանմամբ միայն: Ներքեւ բերուած թուերը ցոյց են տալիս մաքուր բամբակի այն քանակութիւնը, որ ստացուած է 1890, 1893, 94 եւ 95 թուերին:

1890թ.   1893թ.   1894թ.   1895թ.

2, 138փ.  4, 3008փ.  4, 474փ.  4342փ.

գ) Կարտօֆիլ: Գանձակի նահանգում Շուշու գաւառը գրեթէ երկրորդ տեղն է, ուր մեծ քանակութեամբ կարտօֆիլ է ցանւում: Հետեւեալ վեց տարիներում ստացուած է կարտօֆիլ.

 

Տարիներ	1886	1889	1890	1891	1893	1894
Ցանուած է չետվերտ	94	530	4, 930	3, 070	16, 830	13, 753
Ստացուած է չետվերտ	470	3, 882	18, 450	16, 850	85, 570	73, 597

 

 

Այս աղիւսակի թուերից պարզ երեւում է, որ տասն տարի առաջ գաւառում կարտօֆիլ ցանւում էր աննշան քանակութեամբ, այն ինչ այժմ շատ մեծ ծաւալ է ստացել նա, եւ ցանւում է աւելի մեծ քանակութեամբ, քան օր. գարնանացան ցորենը:

---------

Երկրագործական բանուորներ: Սրանք պատկանում են գիւղական ժողովրդի այն մասին, որը չունի երկրագործութեան համար անհրաժեշտ բանուոր անասունը, գործիները եւ բաւականաչափ հող. բացի դրանից ունի զգալի պարտքեր: Գիւղացիները այդ պայմաններից ստիպուած` կամ թողնում են իրենց ծննդավայրը աւելի երկար ժամանակով, կամ պանդխտում են շրջակայ թիւրք գիւղերը` նրանց դաշտերում աշխատելու համար եւ կամ վերջապէս, եթէ հնարաւոր է, աշխատում են իրենց համագիւղացիների մօտ:

Հասակաւոր գիւղացին չէ ծառայում իւր համագիւղացուն ամբողջ տարով. քչերը միայն գարնան կամ աշնան աշխատում են ուրիշի արտերում եւ ստանում 7-10 րուբլ ամսավարձ:

Վերն ասացի, թէ աղքատ գիւղացին պանդխտում է շրջակայ թուրք գիւղերը աշխատութիւններ գտնելու համար, -դրանք հետեւեալներն են.

1) Վարող. Սա ցանում է մահմեդական գիւղացու արտերը, գործադրելով նրա անասունը, գործիները եւ սերմահատիկը: Գործատէրը տալիս է վարողին մի օգնական. վարողն էլ պարտաւորւում է մասնակցել հնձին եւ ստանում է բերքի 1/5-ը:

2) Հնձող. Ստանում է 20-ից 3-ը, ինչպէս ասում է գիւղացին, կամ 15%: Եթէ վարձը տրւում է փողով, հնձողն ստանում է իւրաքանչիւր փանջակի համար-5 խուրձ-20-25 կոպ. եւ կարող է հնձել օրը 4 փանջակ, minimum 2 փանջակ:

3) Հօտաղ. Սա տարիքով աւելի փոքր է քան վարողն ու հնձողը, որովհետեւ իւր գործը համեմատաբար աւելի քիչ ֆիզիքական ոյժ եւ փորձառութիւն է պահանջում: 10-15 տարեկան գեղջուկը ծառայում է իւր պարտատիրոջ տանը. վարձւում է ամբողջ տարով. գործատէրը նշանակում է նրան 10-20 րուբլ տարեվարձ, ստանում է ուտելիքը, հագուստն ու տրեխը:

Հօտաղը վարձւում է եւ ամսով. այս դիպուածում նա ստանում է 4 րուբլ ամսավարձ, ուտելիքն ու տրեխը:

Կին բանուորներ. Հայ կինը իւր գիւղից դուրս, ուրիշ գիւղի դաշտերում չէ աշխատում: Նրա զբաղմունքն, իբրեւ երկրագործ բանուորի, քաղհանն է: Քաղհան անող կինն ստանում է 15-20 կոպ. օրավարձ:

ԱՅԳԵԳՈՐԾՈՒԹԻՒՆ

Այգեգործութիւնը գաւառում վաղուց տարածուած պարապմունք է ժողովրդի համար. իսկ վերջերս նա նկատելի կերպով ծաւալւում է եւ երկրագործութիւնից յետոյ` առաջ է գալիս, իբրեւ ամենակարեւոր տնտեսութիւնը: Չէ կարելի ասել, թէ գիւղացին մեծ օգուտներ ունի այգիներից, որովհետեւ նա առ այժմ մեծ քանակութեամբ օղի կամ գինի [2] չէ արտահանում:

Այգեգործութեան արդիւնաբերածը մեծ գումարներ է տալիս հարուստ գւրծարանատէրերին, իսկ գիւղացին ինքը յաճախ ծախում է իւր այգին կամ աաւելի լաւ ասել, -որոշ վարձատրութիւն ստանալով զիջում է մի որեւ է հարուստ գործարանատէրի` շահագործելու մի տարի եւ այդպէս գրեթէ` իւրաքանչիւր տարի: Խաղողի այգիներից ստացած գինին հայ գիւղացին գործադրում է տանը եւ միայն քիչ քանակութեամբ վաճառ է հանում: Գաւառում իւր գինով  յայտնի է Ղզղալան. վերջինիս տուած գինին վաճառւում է աւելի ծանգ գնով, քան մնացած տեղերինը: Թուրք ազգաբնակութիւնը, խաղողի այգիները կամ ծախում է` (իւրաքանչիւր տարի գրեթէ) շահագործելու հայերին կամ ինքը խաղող վաճառում, իբրեւ պտուղ: Խաղողից թուրքերը պատրաստում են բէքմէզ:

  Շուշու գաւառի հայ գիւղացու պատրաստ գինին շուտով թթւում է: Այս վերջին երեւոյթը, բացի այն , որ գիտութեան բացակայութեան հետեւանք է, ունի մի այլ պատճառ էլ. դա գաւառի աշխարհագրական դիրքն է եւ սրա հետ կապուած վաղաժամ ցրտերն ու ձմեռը, որոնք ստիպում են գիւղացուն խաղողը քաշել-դեռ չհասած: Գաւառի դաշտային մասերում եւ աւելի տաք տեղերում միայն քիչ ուշ է սկսւում խաղողաքաղը:

Գինին պատրաստւում է շատ հասարակ կերպով: Խաղողը թափւում է հնձանի կամ «չրվիչի» մէջ եւ յետոյ տղամարդիկ մերկ ոտերով սկսում են կոխոտել. գոյացած հեղուկը փաթւում է հնձանից կարասների մէջ, - այդքանով վերջանում է գինի պատրաստելու պրօցէսսը:

Ներքեւ բերած վեց տարիներում գաւառում պատրաստուած է գինի-վեդրոներով հաշուած.

1884թ.         85 թ.       90 թ.        93 թ.          94 թ.               95 թ

95, 406   40, 000     130, 000      180, 000      186, 0000         17, 900

1895 թուականին գաւառում ստացուած գինու քանակութեան փոքրութիւնը պիտի բացատրել այն հանգամանքով, որ այդ տարի գաւառում տիրում էր խաղողի հիւանդութիւն: Իսկ ընդհանրապէս թուերից երեւում է, որ խաղողի այգիները բաւական նշանաւոր տեղ են բռնում երկրում: 95 թուի տեղեկութիւներից երեւում է, որ գաւառում խաղողի եւ թթի այգիները բռնում են 7-8 հազար դեսատին հող, որից 5 հազարը միայն խաղողի, իսկ 2-3 հազար դեսատինը թթի այգիները:

Թթի այգիների շահագործութիւնը հայ գիւղացուն տալիս է որոշ չափով օղի եւ կերակրում է նրա շերամին: Թուրք ազգաբնակութիւնը բոլորովին չէ պատրաստում օղի, թթի այգիները նա նուիրում է շերամի որդերի կերակրելուն:

1895 թուին գաւառում պատրաստուած է 300, 000 վեդրօ օղի. հաշուելով վեդրօյի գինը 4 ր. 50 կոպ., կը տեսնենք, որ այգեգործութիւնը միայն օղի արտադրելով, տուել է 1, 300, 000 րուբլի. եթէ աւելացնենք դրա վրայ գինին 17, 900 վեդրօ` 23, 270 րուբլի արժւղութեամբ, կ'ունենանք 1, 323, 270 րուբլի: Այդ միլիօնը միայն ցոյց է տալիս գաւառի այգեգործութեան ահագին նշանակութիւնը, իբրեւ գիւղատնտեսական նշանաւոր եւ օգտաւէտ ճիւղերից մէկի, բայց նա չէ ցույց տալիս ժողովրդի տնտեսական դրութեան աստիճանը: Իսկապէս Շուշու գաւառը տալիս է արժողութիւններ, որոնց ամենամեծ մասը մնում է յօգուտ հարուստ այգետէրերի եւ գործարանատէրերի, իսկ ժողովուրդն այդ բոլորից վերցնում է այնքան, որքան կարող է վերցնել անփող, արդիւնաբերութեամբ ձեռնարկութեան անկարող գիւղացին: Արդիւնաբերուած օղին եւ գինին գրեթէ ամբողջապէս դուրս է եկել նրա այգիներից եւ նրա աշխատանքի պտուղն է, սակայն այդ բոլորից նա շահել է այնքան, որ պիտի շահեր , եթէ տասնապատին պակաս աշխատած եւ քրտինք թափած լինէր , որովհետեւ նա ստիպուած է եղել անձեռնատու պայմաններով վաճառել իւր այգիների պտուղը:

Այգեգործական բանւորներ.

1. Դարիջի. սա ստանում է ամբողջ սէզօնի համար, որ տեւում է 6 կամ 7 շաբաթ, 10-15 րուբլ: Հասակով դարիջիները լինում են 12-15 տարեկան:

2. Թութ թափողներ. ստանում են ամսական 20 րուբլ, ամբողջ սէզօնի համար 30-35 րուբլ: Սէզօնը տեւում յունիս 10-ից մինչեւ յուլիս վերջը:

3. Շալ բռնող կանաեք ստանում են ամսական maximum 6 րուբլ:

4. Խաղող քաղող կանայք ստանում են 10-20կ. օրավարձ:

5. Խաղող կրող (տղամարդ) «                » 30-40 «          »

6. Խաղող կոխող                   «                 » 40-60 «         »

Գարնան խաղողի այգիների հողը փափկացնում են. դրա համար վարձւում են բանուորներ, որոնք բահում են այգու հողը եւ ստանում են 30-50 կոպ. օրավարձ:

Օրավարձ բանուորն ստանում է գործատէրից` բացի դրամական վարձատրութիւնից` կերակուր:

III. ԱՆԱՍՆԱՊԱՀՈՒԹԻՒՆ

Անասնապահութիւն հայ ազգաբնակութեան մէջ զարգացած չէ: Նա կապուած է երկրագործութեան հետ: Հայ ազգաբնակութիւնը չէ պահում աւելի մեծ քանակութեամբ անասուն, քան որքան հարկաւոր է երկրագործական պահանջներին մինիմալ կերպով բաւականութիւնը տալու համար: Նրա ամենաաննշան մասը միայն ունի մեծ քանակութեամբ յտաւար, ոչխար, այծ ու խոզ: Տաւարը նիհար է, հասակով ցած է եւվատոյջ: Մի քանի հայ գիւղեր միայն -Տումի, Թաղոտ, Աւետարանոց եւ Շոշի -պարապւուն են անասնապահութեամբ. սակայն այստեղ էլ վերջինս երկրագործութեան չափ զարգացած չէ. իսկ մնացած գիւղերում աւելի յաճախան պատահում են ծխեր, որոնք տաւար բոլորովին չունին, ինչու եւ երկրագործութեամբ չեն պարապւում: Արօտատեղերը ըստ մեծ մասին գտնւում են թւորք եյլաղչիների ձեռքին, որոնք գարնանը չւում են տափարակներից լեռները:

Պ. Ա. Քալանթարի աշխատութիւնից [3] տեսնում ենք, որ տաւարի քաշը 5-7-8 փութ է, Կովը տալիս է օրական 8-15 ֆունտ կաթ-մայիսին եւ յունիսին: Ամբողջ տարուայ համար, միջին թուով, կովը տալիս է ոչ աւելի քան 9. 5 ֆունտ:

Շուշու գաւառում թուրք ազգաբնակութեան մէջ անասնապահութիւնը բռնում է գերադաս տեղ` համամատելով գիւղատնտեսական միւս ճիւղերի հետ: Գարնան սկզբներին գաւառի թուրքերը թողնելով իրենց բնակութեան վայրերը, չւում են լեռները, որտեղ անասնապահութեան վերաբերեալ բոլոր գործերը կատարում են կանայք: Տղամարդիկ մասամբ մնում են տափարակներում` իրենց վար ոււ ցանքին նայելու եւ հունձը հաւաքելու: Գարնան եւ ամառը ստացած արդիւնքներից թուրքերը վաճառ են հանում մի մասը: Բուրդը, իւղը եւ պանիրը նրանք ծախում են հայերին, փոխանակում են ցորենով եւ այլն:

  Կովից ստանում են օրական 8-15 ֆունտ կաթ -մայիսին եւ յունիսին` յետոյ 4-6 ֆունտ: Կարելի է ասել, որ թուրքերի կովը տալիս է 8. 25 ֆ. կաթ, միջին թուով: Գտնելով առաջին եւ վերջին թուերի (9. 5 եւ 8. 25) միջինը, ստանում ենք մօտ 8. 9 ֆունտ. այդքան, ուրեմն, կաթ է ստացւում մի կովից պ. Ա. Քալանթարի տեղեկութիւնների համաձայն:

Ներքեւ դնում են 1891 եւ 1895 թուերում գաւառի ունեցած անասունների աղիւսակը.

 

Աղիւսակ 1.

  

Անասուններ	1891			1895
	քաղաք	գաւառ	բոլորը	քաղաք	գաւառ	բոլորը
Ձի	210	6212	6422	370	12600	12970
Էշ	85	13000	13085	320	13200	13520
Ջորի	145	800	945	160	540	1000
Եզ-կով	550	59161	59711	580	64400	64980
Գոմէշ-մատակ	-	10000	10000	-	11200	11200
Ոչխար (հաս. )	650	139221	139871	220	155000	155200
Այծ	66	5644	5710	380	8200	8580
Խոզ	-	12880	12880	60	22000	22060
Ուղտ	-	219	219	-	256	256

 

  Խոզապահութեամբ պարապում են միայն հայերը: Իսկ ուղտերը պատկանում են թուրքերին:

Բացարձակ թուերից էլ երեւում է, որ 1891 թուից մինչեւ 1895-ը անասուններն ընդհանրապէս բազմացել են: Այժմ տեսնենք ինչպէս է արտայայտում այդ զարգացումը գաւառի ազգաբնակութեան թուի վերաբերմամբ: Վերցնւում է միայն գաւառը:

Աղիւսակ 2 [4]

 

 

 

Վերը բերուած թուերից երեւում է, որ իւրաքանչիւր ծխին 1891 թուին ընկնում է ձի 0, 75. ասել է թէ` այդ թուին գաւառում կային ծխեր, որոնք ամենեւին ձի չունէին: Եթէ թուերն էլ չլինէին, այդ կարելի էր ասել  համարձակ կերպով գոնէ հայերի համար: Նոյն բանը կարելի է ասել 95 թուի մասին. կոտորակն աճել է մինչեւ մի ամբողջ եւ աւելի:

Այսպէս թէ այնպէս` թուերը ցույց են տալիս գաւառի վերացական բարեկեցութիւնը, միջին հարստութիւնը, բայց իրողութիւնը: Եթէ լինէին թուեր տնտեսական դրութեան մասին, որոնք ցոյց են տալիս ձի, եզ, ոչխար եւ այլն չունեցող ծխերի քանակութիւնը, մենք պիտի տեսնէինք, որ այդպիսինները կազմում են նշանաւոր կօնտինգէնտ: Յետոյ այդ չորս տարուայ ընթացքում կրկնապատկուել է գաւառի ձիերի թիւը: Այդ կրկնապատկումը բացատրել ձիերի աճմամբ չէ կարելի. ընթերցողը կարող է ենթադրել, թէ ազգաբնակութիւնը վերը յաշած ժամանակի ընթացքում հարստացել է որոշ չափով, բայց գուցէ այդ երեւոյթը հետեւանք է գիւղական ունեւոր դասակարգի հարստութեան զարգացման եւ ոչ գաւառի ժողովրդի ընդհանրապէս, որն աւելի հաւանական է:

Ինչ վերաբերում է խոզերին, վերջիններս պատկանում են  հայերին, որովհետեւ թուրք ազգաբնակութիւնը խոզապահութեամբ չէ պարապւում. ուստի 2-րդ աղիւսակի վերջին չորս սիւնակների թուերը վերաբերում են միայն հայերին:

1891 թուից մինչեւ 1895 թիւը` իւրաքանչիւր տարի մի  հազար մարդու վրայ, գաւառում, աւելացել է մօտ 37 հոգի, իւրաքանչիւր հազար ձիի վրայ 102 հատ, հազար ոչխարի վրայ 102 հատ, հազար եզ-կովի վրայ 125 հատ [5]: Թէեւ այս թուերից գաւառի համար օրէնք հանել չէ կարելի, բայց նրանք գոնէ ցոյց են տալիս, որ անասուններն այդ չորս տարուայ ընթացքում աճել են աւելի արագ քան մարդիկ:

Համեմատութեան համար մենք այստեղ դնում ենք Ռուսաստանի մի քանի նահանգների [6] վերաբերեալ թուեր, որոնց ընթերցողը  կը տեսնի որ այդ նահանգներում իւրաքանչիւր ծուխն աւելի քիչ տաւար եւ այլ անասուններ ունի, քան մեր գաւառում:

Աղիւսակ 3.

 

Անասուններ	Մի ծխին գալիս է ռուս. նահանգ.		Մի ծխին գալիս է Շուշու գաւառ.
	1891	1895	1891	1895
Ձի	2, 06	0, 59	0, 75	1, 07
Տաւար	2, 47	0, 84	4, 38	4, 56
Ոչխար	7, 87	2, 02	7, 9	8, 6
Խոզ	1, 66	0, 37	-	-

 

1895 թուին գաւառում ստացուած է բուրդ 10, 230 փութ, որից ծախել են 8, 300 փ. -3  բ. 20 կոպէկով փութը, ընդամէնը 26, 560 րուբլ:

IV. ՇԵՐԱՄԱՊԱՀՈՒԹԻՒՆ

Շերամապահութիւնը մեր գաւառում վաղուց  տարածուած է: Գաւառի բոժոժը մի ժամանակ եղել է իտալական դեղին տեսակից: Շերամապահ գիւղացին իւր տանը ոտնաչարխով պատրաստում է եղել թել, որը գնել են տեղական վաճառականները եւ արտահանել արտասահմանեան քաղաքները:

Եօթանասնական թուականներին գալիս են մեր գաւառը ֆրանսիացիներ, որոնք մեծ քանակութեամբ սերմ են հանում տեղական բոժոժից, իսկ արտասահմանեան հիւանդոտ սերմը բերում են տարածում գաւառում: Այդպիսով հիւանդանում է սերմի գործադրուող տեսակը եւ տեղի է տալիս ուրիշ տեսակներին: Սակայն այդ թուականներին տեղական (շուշեցի) վաճառականները արտասահմանից օրինակում են մանարանը եւ մետաքս ոլորող մեքենան եւ այնուհետեւ սրանց բոլոր ջանքը լինում է բերել առողջ սերմ Ցելլիւսի եղանակով պատրաստած: Այդպիսով շերամապահութիւնը կրկին առաջ է գնում: Այժմ գիւղացին սերմ ստանում է կամ գործարանատէրերից կամ ուրիշ մարդկանցից, որոնք շրջում են գիւղերը եւ սերմ բաժանում որոշ պայմաններով:

1890 թուին գաւառում ստացուած է բոժոժ 2, 138 փութ, 1893-ին 4, 300 փ., 1894-ին 17, 000 փ. եւ 1895 -ին 9000 փութ: 1895 թուին, գաւառապետի տեղեկութիւնների համաձայն, 4, 300 փութ բոժոժ ուղարկուած է արտասահման:

  V. ՄԵՂՈՒԱԲՈՒԾՈՒԹԻՒՆ

Գաւառում մեղուապահութեամբ պարապում են քչերը միայն եւ ստացած մեղրը գիւղացին մեծ մեսով գործադրում է տանը: Ժողովուրդը մեղու պահել չգիտէ, այնպէս որ յաճախ փեթակները լցւում են որդներով, որոնք ոչնչացնում են մեղուներին: Այդ է պատճառը, որ գիւղացիների  մէջ մեղուաբուծութիւնը տարածուած չէ:

Ես ունիմ թուեր` ստացուած մեղրի եւ մոմի քանակութեան մասին` միայն 1895 թուի համար, որ եւ բերում եմ.

 

Մեղուապահութեամբ պարապող ծխերի թիւը	փեթակների թիւը	ստացուած է մեղր	ստացուած է մեղրամոմ	1000 ծխին գալիս է մեղուապահ ծխեր	Մի փեթակից ստացուել է մեղր եւ մոմ
		փութ	փութ		փութ
46	283	75, 6	9, 8	2, 44	0, 3

 

--------------

VI. ՁԿՆՈՐՍՈՒԹԻՒՆ

Վարանդայում մեծ լճեր եւ գետեր չլինելու  պատճառով յատկապէս ձկնորսութեամբ պարապուողներ չկան: Միայն սիրողները, այն էլ ազատ ժամանակներում, որսում են մի քանի տեսակ ձկներ, որ գլխաւորապէս իրենք են գործածոոմ եւ կամ շատ քիչ դէպքերում վաճառի հանում: Բացի սովորական ուռկանից (թոռ), գործ են ածում ե՛ւ ճվարան: Սա կոնաձեւ հիւսուած մի կողով է, մէջը մտցրած մի երկրորդը, որ աւելի փոքր է եւ երկու ծայրից էլ բաց: Մեծի մէջ թափում են հացի փշրանքներ եւ առհասարակ այնպիսի բաներ, որոնք կարող են գրաւել ձկներին:

Ճվարանը տեղաւորում են մի այնպիսի անկիւն, ուր ջուրը թափւում է աննշան բարձրութիւնից: Ձկները մտնում են ճվարանի մէջ եւ երբ վերջինս հանում են, նրանք մէջն են մնում: Ձուկ որսում են նաեւ ջրի ընթացքը փոխելով:

VI. ՈՐՍՈՐԴՈՒԹԻՒՆ

Որսորդութեամբ պարապւում են նոյնպէս սիրողները, գործածելով առաւելապէս ամբողջ Կովկասում գործածական հին ձեւի զէնաքերը: Սպանած որսը սովորաբար իրենք են գործածում եւ կամ ծախում մեծ մասամբ իրենց գիւղերում: Առաւելապէս Աւետարանոց, Թաղլար, Թաղավարդ եւ այլ գիւղերի բնակիչները իրենց շրջակայ անտառներում որսում են եղջերու, այծյամ (քօչ), արջ, գայլ, վայրի կատու, չաղալ եւ այլն:

Առհասարակ խմբով են գնում որսի եւ թռչուն որսալու համար տանում են իրենց հետ «դամլա», որ քառանկիւնի մի շրջանակի վրայ կպցրած գոյնզգոյն կտոր է: Սրա վրայ կան երեք ծակ, երկուսը որսորդի աչքերի, իսկ երրորդը հրացանի համար: Թռչնորսը դամլան ձեռին բռնած առաջ է գնում, ծածկուելով նրա ետեւում:

Թռչունների «ծղարակով» էլ են որսում: - Այգու մղջ կամ մի որեւ է յարմար տեղ մի փոս են փորում եւ բերանը ծածկում երկու բարակ տախտակով` փեղկերի նման: Սրանք յենւում են չիլփիների վրայ-թարմ ու ճկուն ոստիկներ, որոնք թուով չորս են, իւրաքանչիւր փեղկի համար երկուսը եւ կատարում են զսպանակի դեր: Երբ թռչունը կանգնում է տախտակների վրայ, չիլփիները` նրա ծանրութիւնից կռանում են, փեղկերը բացւում են փոսի մէջ եւ նա ընկնում է ծղարակը: Դրանից յետոյ չիլիփները կրկին ուղղւում են, փոսը ծածկւում է եւ թռչունը մնում փակուած:

Բ) ԱՐՀԵՍՏՆԵՐ

  Արհեստները մեր գաւառում բաւական տարածուած են եւ նրանցով պարապւում են բացառապէս հայերը: Ի հարկէ խօսքս գիւղերի մասին է եւ ոչ քաղաքի, ուր թուրքերն էլ պարապւում են արհեստներով բայց շատ սահմանափակ կերպով: Ամենից աւելի տարածուած արհեստները քարտաշութիւնը, որմնադրութիւնը եւ հիւսնութիւնն են: Չնայելով արհեստաւորների թուի մեծութեան, նրանցից միայն քդերը մնում են գաւառում, իսկ մեծ մասը պանդխտում է զանազան կենդրոններ աշխատանք գտնելու համար: Դրանք պանդխտում են յաճախ կարաճ ժամանակով եւ յետոյ վերադառնում, մնում են տանը որոշ ժամանակ եւ դարձեալ գնում են: Ինչ վերաբերում է գաւառում մնացող արհեստաւորներին, նրանք մեծ մասով երկրագործներ էլ են: Դրանք բոլորն ստանում են գործատէրից կերակուրը, իսկ գործատէրը աշխատութիւնների մէջ ակտիւ մասնակցութիւն է ունենում: Կան եւ այնպիսի արհեստաւորներ, որոնք մի քանի արհեստ գիտեն:

Արհեստաւորների բանուորական օրն սկսւում է գիւղում վաղ առաւօտից եւ տեւում է մինչեւ երեկոյեան վերջալոյսը` մի ժամի չափ դադար ունենալով:

Վարպետը գաւառում իւր աշակերտի տէրն է: Գործ մանելու օրից` աշակերտը իւր տան համար գրեթէ չպիտի աշխատի. նա` մինչեւ քարգահ դառնալը` բացի վարպետի հետ  աշխատելուց, արհեստին վերաբերեալ գործերը կատարելուց, ծառայում է ե՛ւ նրա տանը:

Արհեստաւորի բանուորական օրը քաղաքում սկսւում է գրեթէ ժամը 5-ից եւ տեւում է մինչեւ 6 կամ եօթը: Կան արհեստաւորներ, որոնք աւելի շուտ են վերջացնում օրուայ աշխատութիւնները: Դադարը լինում է միայն կէսօրին, ճաշի համար եւ տեւում է այնքան ժամանակ, որքան հարկաւոր է ճաշելու համար:

Ներքեւ ես դնում եմ գաւառի այն արհեստաւորներին, որոնք պարապւում են միայն իրենց արհեստով, ապա պիտի յիշեմ նրանց, որոնք զբաղւում են իրենց արհեստով միայն ձմեռը:

I.

1. Դերձակներ. սրանք կատարում են ոչ միայն մի գիւղի պատուէրները, այլ եւ շրջակայ հայ եւ թուրք գիւղերինը:

2. Հիւսներ-նոյնպէս:

3. Դարբիններ-ձմեռը գնում են թուրք գիւղերը եւ այնտեղ աշխատում:

4. Պայտառներ, որոնք աշխատում են որեւ է գիւղում եւ շրջակայ թուրք գիւղացիների համար: Պայտառները չորեքշաբթի օրերն աշխատում են մալականների շուկայում: Նրանք պայտերն ստանում են Շուշուց:

5. Տակառագործներ:

6. Որմնադիրներ:

7. Երաժիշտներ-բոլոր գիւղերում երաժիշտներ չկան. եթէ որեւ է գիւղ ունի երաժիշտներ, շրջակայ թուրք եւ հայ գիւղերն էլ հրաւիրում են նրանց:

8. Անասնաբոյժներ:

9. Մսագործներ:

II.

Դերձակներ, կլէկչիներ, դարբիններ եւ տակառագործներ, որոնք ուրիշ արհեստներ էլ ունին: Սափրիչներ. Թաղլարում կայ մի սափրիչ, որը ե՛ւ որմնադիր է, ե՛ւ հիւսն, ե՛ւ ձէթ պատրաստող, ե՛ւ օղէգործարանատէր:

Նոյն գիւղում կայ մի համետագործ եւ մի դերձակ, որոնք աշխատում են պատուիրատուի տանը` գործադրելով նրա մատերիալը:

Արհեստաւորների աշակերտներ. - Բոլոր աշակերտները մինչեւ քարգահ դառնալը` ստանում են իրենց վարպետներից հագուստ եւ կերակուր, իսկ վարձ չեն ստանում:

1. Դերձակի աշակերտը երկու տարի վարձ չէ ստանում, յետոյ իբրեւ քարգահ ստանում է 25-50 ր. տարեվարձ:

2. Դարբնի աշակերտը երկու եւ կէս կամ երեք տարի սովորում է. դարբնի քարգահն ստանում է եղած արդիւնքի 1/1-ը:

3. Կլէկչու (կլայեկող) աշակերտը սովորում է արհեստը 6 ամսում, դրանից յետոյ, եթէ ընկերանում է վարպետի հետ, ստանում է արդիւնքի 1/3-ը: Կլէկչիները գիւղերում իրենց վարձն ստանում են արմտիքով:

4. Տակառագործի աշակերտը սովորում է արհեստը 2. 1/2 կամ 3 տարուայ ընթացքում. յետոյ իբրեւ քարգահ` ստանում է 40-50 րուբլ տարեվարձ:

ԿԻՆ ԱՐՀԵՍՏԱՒՈՐՆԵՐ

1. Հացթուխ. -Բացառապէս հացթխութեամբ պարապուող կանայք գաւառում շատ քիչ են, որովհետեւ իւրաքանչիւր տանտիկին գիտէ հունցել եւ թխել: Երեք պատ հաց թխելուց յետոյ-մի ժամում նա ստանում է 3 հատ բռոզ:

2. Բուրդ գզող } 

3. Թել մանող  }    ստանում են 10 կոպ. օրավարձ:

4. Կապերտ գործող կինը մի կազ երկարութեան եւ երկու կազ լայնութեան կապերտը գործելուց յետոյ ստանում է 2 ր. 50 կ. -3 րուբլի: Գործը տեւում է մօտ մի ամիս: Օրավարձ կապերտ գործողն ստանում է 10-20 կոպ.: Պէտք է ասել, որ Շուշու գաւառում բաւական զարգացած է գորգագործութիւնը: Թէեւ առանձին գործարաններ չկան, բայց շատ տներում գործում են գորգ, կապերտ, ձիու չուլ եւ այլն:

1895 թուի գաւառի արհեստաւոր վարպետների, աշակերտների եւ բանուորների թիւը ցոյց է տալիս ներքեւ զետեղածս աղիւսակը:

 

Արհեստաւորներ	Շուշի քաղաք			Շուշու գաւառ
	Վարպետ	Բանուոր	Աշակերտ	Վարպետ	Բանուոր	Աշակերտ
Հացթուխ	13	9	3	6	4	-
Կանդիտեր	4	3	5	-	-	-
Մսագործ	12	11	-	9	-	-
Դերձակ	80	29	62	12	-	7
Կին դերձակ	1	1	-	-	-	-
Գլխարկ կարող	24	4	20	3	-	1
Կօշկակար եւ մաշկակար	85	2	60	3	-	2
Դարբին	18	-	5	10	-	-
Պողպատագործ	15	5	9	-	-	-
Պղնձագործ	3	2	1	-	-	-
Զինագործ	1	-	1	-	-	-
Վառարանագործ	3	1	-	-	-	-
Թիթեղագործ	11	3	6	-	-	-
Պայտառ	12	-	-	9	-	-
Դանակ սրող	4	-	4	-	-	-
Կլայէկող	9	-	3	2	1	2
Հիւսներ	12	6	9	1	-	1
Ատաղձագործ	10	3	7	7	-	-
Ապակեգործ	3	-	-	1	-	-
Կառք շինող	1	-	1	1	-	1
Քարտաշ	13	-	6	8	-	-
Ժամագործ	4	-	4	-	-	-
Սափրիչ	34	8	29	2	2	-
Ներկարար (պոյաճի)	10	2	8	-	-	-
Ներկարար	2	-	-	-	-	-
Կաշեգործ	7	-	2	-	-	-
Թամբագործ	4	-	4	-	-	-
Սառաճ	16	8	-	-	-	-
Թաղիքագործ	4	1	2	-	-	-
Անասնաբոյժ	2	-	-	3	-	-
Սափրիչ	15	-	9	19	-	4
Լուսանկարիչ	2	-	-	-	-	-
Տպարանատէր	2	-	10	-	-	-
Կառապան	-	-	-	15	-	-
Սապնագործ	6	2	3	-	-	-
Ընդամէնը	440	120	273	111	7	18

 

  Հազար հոգու վրայ, քաղաքում գալիս է 22 արհեստաւոր, իսկ գաւառում 1, 27: Քաղաքում եւ գաւառում հազար հոգու վրայ գալիս է 8, 6 արհեստաւոր. քաղաքում եւ գաւառում եղած արհեստաւորների թուի 17, 75% կազմում են կօշկակարները, դերձակները 19, 6% սափրիչ 7, 74%: Յետոյ գալիս են գլխարկ կարողները, դարբինները, հիւսները, սառաճները, քարտաշները եւ այլն:

Այս աղիւսակն առանց թերութիւնների չէ: Կան արհեստաւորներ, որոնց թիւը շատ պակաս է քան թէ այդ պիտի լինի, օր. քարտաշները, հիւսները եւ այլն:

Գ) ԳՈՐԾԱՐԱՆԱԿԱՆ ԱՐԴԻՒՆԱԲԵՐՈՒԹԻՒՆ

Արդիւնաբերութեան այս տեսակը մեր գաւառում օրըստօրէ աճում, զարգանում է. 1893 թուի տեղեկութիւնների համաձայն, նահանգի գինու եւ օղու գործարանների  2/3-ը զետեղուած է Շուշու գաւառում: 1895 թուի պաշտօնական տեղեկութիւների համաձայն, գաւառում այդ տարի եղել են հետեւեալ գործարանները:

 

Գործարանների տեսակը	Շուշի քաղաք			Շուշու գաւառ
	Գործարանների թիւը	Արդիւնաբերութեան արժէքը	Բանուորների թիւը	Գործարանների թիւը	Արդիւնաբերութեան արժէքը	Բանուորների թիւը
		Րուբլ			Րուբլ
Մետաքս մանող	1	14000	80	12	210000	720
Մետաքս ոլորող	1	12000	90	4	87500	310
Գինու եւ օղու	-	-	-	7	360000	500
Կաշու	6	2500	9	-	-	-
Օճառի	4	2300	6	-	-	-
Պոյաճու	10	3200	17	-	-	-
Աղիւսի	2	1200	6	-	-	-

 

Ինչպէս տեսնում ենք, ըստ արդիւնաբերած արժողութեան գործարանների մէջ առաջին տեղը բռնում են մետաքսի, օղու եւ գինու գործարանները: Ինչ վերաբերում է գինու եւ օղու գործարաններին, սրանցից եօթը կատարելագործուած են, իսկ մօտ 1000 տեղական ձեւի  են:

Ըստ պաշտօնական տեղեկութիւների` 95 թուի գաւառում եղել են 18 մետաքսի գործարաններ, իսկ այս տարի, մի ֆաբրիկանտի ասելով, ամբողջ գաւառի կայ 26 գործարան, որոնցից 16 մանարան եւ 10 մետաքս ոլորող: Անկարելի է ենթադրել, որ մի տարուայ ընթացքում գործարանները աւելացել են 8-ով: Հաւանականաբար պաշտօնական տեղեկութիւնը անսխալ չէ …

1895 թուին պատրաստուած է 1100 փութ մետաքս եւ 280 փութ ֆրիզոն:

Մինչեւ 1883 թուականը գաւառում պատրաստուած թեյն ուղարկւում էր Մարսէյլ, բայց այդ թուից յետոյ եւ մինչեւ այժմ մետաքսի թելն ուղարկւում է Մոսկուայ, իսկ ֆրիզոնը Ֆրանսիա:

-------------

Բանւորները մետաքսի գործարաններում երկու սեռի են: Դրանց մէջ փոքրահասակ երեխաները աւելի շատ են, որովհետեւ ֆաբրիկանտներին ձեռնտու է ունենալ շուտ սովորող եւ աննշան վարձ ստացող բանուորներ: Մի քանի տարի առաջ` այժմեան աղջիկ բանուորների տեղը բռնում էին տղաներ, բայց ֆաբրիկանտները վերջիններին այլ եւս չեն պահում, որովհետեւ աղջիկները թէ մաքուր աշխատող են եւ թէ կարգերին անպայման հնազանդուող, - իրենց խօսքով- «լսող» են:

Բանուորների օրավարձը 7-40 կոպէկ է. մինիմալ վարձն ստանում են այն բանուոր երեխաները, որոնք հաւաքում են գործարանում թափուած որդերը եւ դուրս են հանում:

 

Բանուորական վարձերի աղիւսակ ( գաւառի համար):

 

Աստիճաններ	Ամսավարձ բանուոր						Օրավարձ բանուորներ
	Երկրագործ մշակ	Հոտաղ	Դաբիջի	Թութ թափող		Շալ բանող կին	Հնձող	Քաղհանող կին	Խաղող քաղող կին	Խաղող կրող տղամարդ	Խաղող կոխող	Մշակ, այգիներում աշխատող	Գործարան. բանուոր	Բուրդ գզող կին	Թել մանող կին		Կապերտ գործող կին
	Րուբլ						Կոպէկ
Minimum	7	1	5		6	-	45	15	10	30	40	30	7	-	-	10
Maximum	10	4	8		7	6	90	20	20	40	60	50	40	10	10	20

 

Աշխատանքը մետաքսի գործարաններում սկսւում է առաւօտեան ժամը 6-ից եւ տեւում է մինչեւ 8-ը-ամառը, իսկ ձմեռը 6-ից մինչեւ 6-ը մանարան գործարաններում: Ոլորող գործարաններում բոնուորները թէ ձմեռ եւ թէ ամառ աշխատում են 6-ից մինչեւ երեկոյեան 8-ը: Դադար լինում է կէս օրին, որը տեւում է մօտ մի ժամ: Ուրեմն աշխատանքը տեւում է 11-13 ժամ: Չպէտք է մոռանալ, որ գործարաններում աշխանող բանուորների, մանավանդ կին բանուորների, մեծ մասը կազմում են 8-12 տարեկան երեխաներ:

Բոլոր գործարաններում գաւառում եւ քաղաքում աշխատել են 1895 թուին 1739 բանուոր, որոնցից մեծ մասն ընկնում է մետաքսի, գինու եւ օղու գործարաններին, ուրեմն բանուորների մեծ մասը-գաւառումն են:

Պէտք է ասել, որ գործարանի շուրջը գտնուած գիւղերից էլ (մօտիկ, ի հարկէ) բանուորներ են գալիս:

Հազար հոգու վրայ քաղաքում եւ գաւառում գալիս են 11, 9 գործարանական բանուոր, գաւառում միայն հազարի վրայ գալիս են 13, 3, քաղաքում միայն-6, 2: Հազար հայ բնակչի վրայ միայն գաւառում գալիս են 23, 4 գործարանական բանուոր:

ԱՌԵՒՏՈՒՐԸ ԳԱՒԱՌՈՒՄ

Ժողովրդի աննշան մասը միայն պարապւում է առեւտրով: Վերջինս ոչնչով չէ տարբերւում հասարակ մանրավաճառութիւնից: Գիւղերում պատահում են խանութպաններ, որոնք` գիւղական ժողուրդի պահանջների համեմատ` պահում են զանազան տեսակի ապրանքներ: Գիւղացիք իրենց հարկաւոր առարկաները գնում են նոյնպէս քաղաքում եւ աւելի յաճախ` շուկաներից, որոնք երկու են ամբողջ գաւառում: Այդ շուկաներում շաբթուայ որոշ օրերին վաճառ են հանում հացահատիկներ, կերպասներ, մրգեր եւ այլն, եւ անշուշտ մեծ փող է շրջում այդտեղ:

Գաւառը ներբերում են ցորեն եւ այլ հացահատիկներ, աղ, նաւթ, պտուղներ եւ այլն: Հացահատիկները, բացի բրնձից, աղը, նաւթը, եւ պտուղները վաճառւում են փողով, իսկ մնացած իրերը փոխանակւում են ցորենով, գարիով եւ կորեկով: Օր. գիւղացին տալիս է երկու քաշ ցորեն եւ ստանում է մի քաշ բրինձ, կամ մի քաշ խաղողի համար տալիս է 2 քաշ գարի կամ 3 քաշ կորեկ:

Գաւառից քաղաք արտահանում են ցորեն, ալիւր, գարի, գինի, պտուղներ եւ այլն, իսկ տնայնագործական հիւսուածներից` գորգ եւ կապերտ: Գորգերը գիւղերումն էլ վաճառում են գորգ հավաքողները: Հայ ժողովուրդը իւղի, պանրի եւ բրդի հարկաւոր քանակութիւնը ձեռք է բերում թուրքերից: Աւետարանոցում եւ նրա շրջակայ գիւղերում բնակիչները տալիս են սար չւող թուրքերին ցորեն, գարի, որոշելով դրանց գինը եւ պայմանաւորւում նրանց հետ-ստանալու տուածի փոխարէն բուրդ, իւղ եւ պանիր, որոնք նոյնպէս կանխօրէն գնահատւում են:

ՔԱՂԱՔԻ ԲԻՒԴԺԷՆ

1895 թուին քաղաքն ունեցել է եկամուտ 39, 296 րուբլ 82 կոպէկ, ծախք` 33, 956 ր. 90 կ., դրամագլուխ` 33, 887 ր. 44 կոպ.:

Եկամուտը կազմում է 14% տուրքը քաղաքի անշարժ կայքերից եւ րէալական դպրոցի պաշտպանութեան համար ստացուած 7, 500 րուբլը:

1885 թուին քաղաքն ունեցել է մուտք ..... 29, 512 ր.

Ծախք  . .....  25, 316»

Դրամագլուխ .     .     .     .    .    . 19, 002»

Չվճարուած տուրքի փող.      .     .     .    .   . 26, 639»

 

Ղ. Տէր-Ղազարեան