ԼՈՒՍԱՒՈՐՈՒԹԻՒՆ

Ա. ԴՊՐՈՑՆԵՐ

Շուշու քաղաքում` եւ Վարանդայում` կան հետեւեալ դպրոցները.

 

	Հիմնարկութեան տարին	Դասարաններ	Ուսուցիչ		Սովորող										Մուտք	Ելք
			Համալսարան	Միջն. կրթ. ստ.	Հայ	Ռուս	Վրացի	Թուրք	Ազնուական	Հոգեւորական	Քաղաքացի	Գիւղացի	Ընդամէնը	Մինչեւ այժմ աւարտածները
Հայոց թեմական	1843	VI	4	12	550	-	-	-	39	45	322	183	550	547	14843	14843
Ռէալական	1881	VII	7	16	252	12	5	47	121	8	136	51	316	161	35413	35413
Քաղաքային	1875	III	-	9	131	4	-	36	44	7	21	29	171	354	10399	8326
Թուրքերի դպրոց	1896	I	-	4	-				53	6	246	4	209	-	2510	2510
Հինգ միդասեան տղայոց մասնաւոր ուսումնասրան	-	-	-	5	276	2	-	13	7	9	275	-	291	-	10000	10000
Բոլորը	-	-	11	46	1209	18	5	305	264	75	1070	267	1437	1062	73165	71092
Օրիորդաց Մարիամեան արքունական ուսումնարան	1894	IV	-	10	137	12	1	-	30	8	212	-	250	-	4610	4610
Ընդամէնը	-	-	11	56	1346	30	6	405	294	83	1282	267	1687	1062	77775	75602
Նոր-Թաղլար, Սարուշէն եւ Վարազաբուն գիւղերում եկ. ծխ. ուսումն.	1890	I	-	3	267	-	-	-	-	5	-	262	267	-	1800	1800

 

Այս աղիւսակից հետեւում է.

ա. Այժմեան դպրոցների մէջ ամենահինը Հայոց Հոգեւոր թեմական դպրոցն է:

բ. Ամենից շատ աշակերտներ ուսանում են Հոգեւոր դպրանոցում:

գ. Արհեստաւոր, հոգեւորական եւ գիւղական դասակարգերի որդիները առաւելապէս սովորում են Հայոց թեմական դպրանոցում, իսկ ազնուական դասակարգինը` ռէալականում:

դ. Ռէալական դպրոցը իւր ամեն մի աշակերտի համար ծախսում է 112ր., քաղաքականը` 49 ր., Հոյոց թեմականը` 27 ր., ռուսաց օրիորդաց դպրոցը` 18 ր., թուրքերինը` 12 րուբլի:

ե. Որովհետեւ սովորելու շրջանում գտնուողների թիւը յայտնի չէ, ուստի չի կարելի հաշուել, թէ սրանց որ տոկոսն է սովորում. միայն ընդունելով, որ մօտաւորապէս բնակչութեան 20% գտնւում է այդ հասակում, կարելի է ասել, որ հայերից 52, իսկ թուրքերից 22% է սովորում:

Բ. ԳՐԱԴԱՐԱՆՆԵՐ

Շուշում Հայոց Բարեգործական Ընկերութեան տեղական ճիւղը ունի գրադարան-ընթերցարան, որ հիմնուել է 1889 թուի մարտի 10-ին: Ունի կանոնադրութիւն 14-ից բաղկացած, որը օրինաւոր հաստատութեան է ենթարկուած Հ. Ընկ. Թիֆլիսի Խորհրդի կողմից:

Գրադարան-ընթերցարանից օգտուելու համար վճարում են. ունեւորները` տարեկան 4 րուբլի, ամսական 50 կոպ., օրական 5 կ., չունեւորները` տարեկան 1 ր. 50 կոպ., ամսական 20 կ., օրական 2 կոպէկ: Գրքերում կամ ամսագրեր տուն տանելու համար գրաւական է պահանջւում:

Գրադարան-ընթերցարանը առաջին տարին ունեցել է ընդամէնը 587 կտոր գիրք: Հետզհետէ աւելացնելով` այսօր գրադարանն ունի մօտ 4000 կտոր գիրք` 6000 րուբ. արժողութեամբ: Ընթերցարանն էլ շարունակ ստանում է պարբերական հրատարակութիւններ` հայերէն եւ ռուսերէն լեզուներով: Առաջին տարում ստացել է 17 պարբ. հրատարակութիւն, իսկ այժմ ստանում է 30: Ունի կահկարասիք մօտ 350 րուբ. արժողութեամբ:

Գրադարանը չունի ձեռագիրների բաժին: Գրքերն էլ միայն հայերէն եւ ռուսերէն լեզուներով են:

1889 թուի մարտի 10-ից մինչեւ 1896թ. յունուարի 1-ը գրադարանից օգտուել են:

 

	I տարի 1889	II տարի 1890	III տարի 1891	IV տարի 1892	V տարի 1893	VI տարի 1894	VII տարի 1895	Ընդհանուր գումար
Տարեկան անդամներ	9	1	4	3	5	6	9	37
Ամսական	161	216	228	230	233	359	395	1822
Օրական	270	423	323	306	246	327	344	2239
Եօթ տարուայ ընթացքում օգտուել են	-	-	-	-	-	-	-	4098 [1]
Գրքեր եւ ամսագրեր են տարուել կարդալու	1834	2631	3353	4202	3506	5371	6723	27620 [2]

 

 

Եօթ տարուայ ընթացքում ունեցած անդամների թուի` 4098-ի վրայ եթէ աւելացնելու լինինք եւ ընկերութեան յաճախորդ անդամների թիւը, հաշուած միջին թուով տարեկան 50 հոգի, կ'ստանանք 4448 թուանշանը. հետեւապէս եւ գրադարան-ընթերցարանից օգտուողների թիւը տարեկան եղել է, միջին թուով, մօտաւորեպէս 635:

Գրադարան-ընթերցարանից օգտուողները բաժանւում են. ըստ ազգութեան` հայեր-85%, ռուսներ-8%, թուրքեր-4% եւ այլազգիներ 3%. ըստ դասակարգի` ուսումնառուներ (ուսանողներ, աշակերտներ եւ աշակերտուհիներ)-55%, առեւտրականներ-25%, աստիճանաւորներ-10%, ուսուցիչներ եւ վարժուհիներ 7%, արհեստաւորներ 3%:

Կանանց բացակայութիւնը նկատելի է. դրանց յաճախորդների թիւը մի շատ աննշան տոկոս է կազմում` այն է 2%…

Աւելի շատ կարդացուել են հետեւեալ հեղինակների աշխատութիւնները, որոնց դնում ենք այստեղ ըստ առաւելութեան:

Հայերէն` Րաֆֆի, Պռօշեան, Աբովեան, Շիրվանզադէ, Ծերենց, Աղայեան, Շէքսպիր, Էօժէն-Սիւ, Դիւմա, Ժիւլ-Վերն, Շիլլեր, Պարոնեան, Սունդուկեան, Խրիմեան, Մօլիէր, Շահազիդեան, Գամառ-Քաթիպա եւ Լէօ: Ռուսերէն`  Тургенев, Толстой, Жюль-Верн, Гогол, Лермонтов, Пушкин, Диккенс, Достоевский, Шпильгаген, Гончаров, Гаршин, Зола, Островский, Гюго, Додэ, Белинский, Байрон, Мольер, Шекспир, Шиллер, Гете, Сенкевич եւ   Чехов։

Առաջ բերելով հեղինակների անունները, տեսնում ենք, որ ընթերցողների  շրջանը մեծ մասով բելլետրիստ հեղինակների գրքեր է կարդացել` միանգամայն անուշադիր առնելով գրականութեան եւ շատ ճիւղերին պատկանող գրքերը: Վերջիններովս հատաքրքրուողները մի շատ աննշան կօնտիգենտ են կազմում:

Ի դէպ, գրադարանը, կարելի է ասել, բաւական հարուստ է գիտական գրքերով:

Պարբերական հրատարակութիւներից (ամսագիրներից) առաւելապէս կարդացուել են` հայերէն` «Մուրճ», «Փորձ», «Արաքս», «Տարազ», «Հանդ. գրակ. եւ Պատմ. », ռուսերէն` "Вестник Европы", "Артист", "Сев. Вестник", "Русская Мысль", "Книжки Недели", "Мир Божий", "Русское Богатство"։

Եկամտի կողմից գրադարան ընթերցարանը այնքան էլ նախանձելի չէ: Եօթ տարուայ ընթացքում մուտք է ունեցել ընդամէնը 1151 րուբլի 92 կոպ., մինչդեռ ծախք ունեցել է 6328 րուբլ. 64 կոպէկ: Դէֆիցիտը` այն է 5176 րուբ. 72 կոպ. ծածկուել է ընկերութեան Վարչութեան ունեցած եկամտի միւս ացբիւներից, -անդամակցական վճարներից, նուէրներից, ներկայացումների եւ այլն:

Բացի ընկերութեան գրադարան-ընթերցարանից, Շուշու կլուբը եւս ունի մի հարուստ գրադարան-ընթերցարան, որից նոյնպէս բաւական օգտւում են թէ հայերը եւ, թէ ռուսները եւ թէ թուրքերը:

Ի նկատի պիտի առնենք նոյնպէս Հոգեւոր թեմական եւ րէալական դպրոցների գրադարանները, որոնցից օգտւում են դոյն դպրոցների աշակերտները, ուսուցիչները եւ մասամբ` կողմնակի անձինք:

Թումեան

Գ. ՊԱՐԲԵՐԱԿԱՆ ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒԹԻՒՆԵՐ

Շուշու քաղաքում եւ գաւառում ստացուել են.

 

	Արձագանք	Մշակ	Մուրճ	Նոր-Դար	Տարազ	բոլորը	ռուսերէն	ընդամէնը
1894	25	58	7	82	16	188	412	600
1895	38	63	5	92	21	219	475	694
1896	33	59	6	66	18	149	523	672
Ընդամէնը	96	180	18	240	55	536	1410	1966
Միջին թուով	32	60	6	80	18	179	470	655

 

 

Այս աղիւսակից հետեւում է.

ա. Շուշում ամենից աւելի տարածուած է «Նոր-Դար»-ը, սակայն հետզհետէ պակասել է:

բ. «Նոր-Դար»-ից յետոյ աւելի տարածուած է «Մշակը», որ հետզհետէ աւելացել է:

գ. Ռուսաց թերթերը աւելի եւ աւելի տարածուած են, եւ մինչեւ անգամ աւելի քան հայկականը:

դ. Հազար հոգուց միայն 19 հոգի են թերթ ստանում:

Դ. ԹԱՏՐՈՆ

Շուշու առաջին ներկայացումը տեղի է ունեցել դեռ վաթսունական թուականներին, երբ հայրենիք վերադարձած ուսանողները ոչ միայն տղամարդու այլ եւ կանանց դեր են կատարել: Այնուհետեւ թեմական դպրանոցի ուսուցչական խումբը եւ շրջիկ դերասանները ներկայացումներ են տուել թեմական դպրանոցի դահլիճում, որ բաւական ընդարձակ է: Սակայն թատրոնը այստեղ կանոնաւորուել եւ իւր կրթիչ ազդեցութիւնը օր աւուր աւելացրել է, երբ 1891 թուին շինուել է պ. Ն. Խանդամիրեանցի թատրոնական շենքը:

Սա թէեւ արտաքուստ եւ կամ ներքուստ ճարտարապետական եւ կամ գեղարուեստական մի առանձին նշանակութիւն չունի, սակայն իւր ընդարձակ դահլիճով, բաւական յարմարաւոր բեմով ու երկար ֆուայէնով, միանգամայն բաւականացուցիչ է Շուշուայ պէս մի գաւառական քաղաքի համար: Ունի նաեւ բաւական դեկորացիաներ, մի բաւական ճաշակով նկարուած վարագոյր եւ այլն:

Թատրոնի բացման օրից մինչեւ այժմ եղել են.

  1891 թուին 13 ներկայացում,  4030 ր. մուտք

    92      «      19              »           5100  »     »

      93      »      20             »           5694  »     »

      94      »      19             »           4824  »    »

      95      »      24             »            7014  »    »

       96     »      24              »           6700  »    »  

---------------------------------------------------------------

Ընդամէնը   119         »          33362 ր. մուտք

Միջին թուով .   20         »            5560  »     »

Այսպէս ուրեմն` տարեկան միջին թուով տրւում են 20 ներկայացում, իւրաքանչիւր ներկայացման տոմսակ է վաճառւում 278 ր., որից դուրս գալու ծախսը, մօտաւորապէս 128 ր., զուտ արդիւնք մնում է 150 րուբլի: Բոլոր տոմսակները ծախուած դէպքում մուտք է լինում 325-350 րուբլի:

Ե. ՏՊԱՐԱՆՆԵՐ

Քաղաքումս կայ երկու տպարան. մինը Հայոց հոգեւոր տեսչութեան, որ բացուած է Բաղդասար միտրապօլիտի ջանքով 1830-ական թուականներին: Մամուլը բաւական փոքր է եւ բազմատեսակ տառեր չունի: Այնքան անկանոն են պահւում գործերը, որ հակառակ մեր բոլոր ջանքին, չկարողացանք իմանալ թէ մինչեւ այժմ այդտեղ քանի գիրք են տպուած:

Միւսը Ա. Մահտեսի-Յակոբեանինն է: Սա բացուած է 1877 թուի նոյեմբերին. ունի բաւական լաւ մամուլ եւ նոր ձեւի տառեր: Մինչեւ ներկայ թուականը տպուած է 83 գիրք, հետեւապէս եւ' տարեկան միջին թուով 4 գիրք, որ շատ քիչ է:

Զ. ՈՃՐԱԳՈՐԾՈՒԹԻՒՆ

Հետեւեալ աղիւսակը ցոյց է տալիս թէ վեց տարուայ ընթացքում որքան ոճրագործութիւններ են կատարուել Շուշում.

 

Թուին	Սպանութիւն		Ինքնասպանութիւն		Պատահակ. մահ
	Հայ	Թուրք	Հայ	Թուրք	Հայ	Թուրք
1890	1	2	1	-	-	1
1891	1	3	1	-	2	2
1892	1	7	1	-	1	1
1893	1	3	1	-	2	2
1894	2	5	2	-	-	2
1895	1	4	1	-	2	4
Ընդամէնը	7	24	7	-	7	12

 

 

Այս աղիւսակից հետեւում է.

Հայերի եւ թուրքերի սպանութեան թուերը յարաբերում են միմեանց, ինչպէս 1: 3, 5, մինչդեռ այդ երկու խմբերի թուական յարաբերութիւնը համարեա հաւասար է 2: 1.

Անձնասպանութիւնը բացառապէս հայերին եւ յատուկ, որ կուլտուրական աւելի բարձր կեանքի մի յատկանիշ է:

Միւս ոճրագործութիւնները, ինչպէս վիրաւորել, ծեծել եւ այլն նոյնպէս թուրքերի մէջ են աւելի պատահում :

Հետեւեալ աղիւսակում բերուած է Շուշու եւ Ջիբրայիլի [3] գաւառներ այդ երկու ժողովուրդներից բանտարկուածների թիւը:

 

Թիւ	Հայեր		Թուրքեր
	Ար.	Իգ.	Ար.	Իգ.
1890	92	1	524	2
1891	68	3	651	12
1892	52	2	459	-
1893	98	-	696	5
1894	62	1	369	2
1895	56	3	423	3
Ընդամէնը	428	10	3122	24

 

"Кавказский календарь"-ի 1896 թուի համաձայն այս երկու գաւառներ հայերի ընդհանուր թիւն է 94, 750, թուրքերինը` 91, 916: Այսպէս` մինչդեռ երկու ազգաբնակութիւններն էլ համարեա հաւասար են միմեանց, թուրք ոճրագործների թիւը համարեա 7 անգամ աւելի է հայ ոճրագործների թուից [4]:

Է. ՓՈՍՏ

Պէտք է ասել, որ արդէն քաղաքացիները մեծ կարիք են զգում փոխանակ շաբաթական երեք անգամի, ամենայն օր փոստ ունենալու եւ կանոնաւորուած տեսնելու նամակների ցրումը, որ շատ անկանոն կերպով է կատարւում: -Ցրիչը մարդկանց, երեխաների, ծառաների մի ահագին խմբի հետեւողութեամբ հանդիսաւոր կերպով իջնում է փոստատնից դէպի Թոփխանան եւ մտնելով քաղաքային ժողովարանի բակը, բարձրանում է պատշգամբը, իսկ հետեւողները մնում են ներքեւում: Յետոյ բարձր ձայնով կարդում է բոլոր լրագիրների եւ հասարակ նամակների հասցէները եւ շպրտում որ' կողմից որ «իմն» է հնչւում: Այսպիսով` բացի այն որ շատ նամակներ կորչում են, այլ եւ բոլորը իմանում են, թէ ովքեր նամակներ ունին:

Հետեւեալ աղիւսակը ցոյց է տալիս փոստի գործունէութիւնը, որից հետեւողութիւններ հանելը թողնում ենք իրեն ընթերցողին:

  

Ը. ՀԱՂՈՐԴԱԿՑՈՒԹԻՒՆ

Շուշին փոստային ճանապարհներով կապուած է Գորիսի եւ Անդրկովկասեան երկաթուղու Բագու-Թիֆլիսեան գծի կայարանի հետ: Շաբաթական երեք անգամ օմնիբուս է գնում եւ գալիս Շուշից Եւլախ, անցնելով ճանապարհը մօտ 11 ժամուայ ընթացքում:

Քաղաքում կան «Նադէժդա» եւ «Րոսսիյսկոյէ» հաղորդակցութեան ընկերութիւնների գրասենեակները, որոնք կատարում են ապրանքների տեղափոխութիւնը:

Քաղաքի եւ գիւղերի, ինչպէս եւ միմիայն գիւղերի միջեւ չկան կանոնաւոր ճանապարհներ, եւ քիչ տեղեր են սայլեր բանում: Սովորական գործածական կենդանիներն են` էշը, ջորին եւ ձին: