Վարանդա

ՍՏԱՏԻՍՏԻՔԱԿԱՆ ՏԵՂԵԿՈՒԹԻՒՆՆԵՐ
(Շուշու ամբողջ գաւառի մասին)

Ամենից առաջ մի քանի կարեւոր բացատրութիւններ ուսումնասիրութեան  վայրի, նիւթերի եւ տեղեկութիւնների դասաւորութեան մասին:

Ինչո՞ւ տեղեկութիւնները վերաբերում են Շուշու գաւառին եւ ոչ բացառապէս Վարանդային:

Վարանդան այն սահմաններում [1], որը նրան տեղական ժողովուրդն է տալիս, ինչպէս յայտնի է, այժմ առանձին վարչական միաւոր չի կազմում եւ ամբողջութեամբ մտնում է Շուշու գաւառի մէջ, իսկ որովհետեւ այն սակաւաթիվ ստատիստիկական նիւթերը, որ մենք ունէինք մեր ձեռքի տակ, վերաբերում էին Շուշու ամբողջ գաւառին, դրա համար էլ միայն Վարանդայի բնակչութեան  ստատիստիկա մենք չենք կարող կազմել: Առաջարկելով ներողամիտ ընթերցողների Շուշու գաւառի (գլխաւորապէս հայ) բնակչութեան ստատիստիկան, թոյլ ենք տալիս մեզ կարծել, որ այն` ինչ բնորոշ է ամբողջ գաւառի բնակչութեան, բնորոշ կը լինի եւ Վարանդայի համար, որովհետեւ վերջինս թէ կլիմայական եւ թէ տնտեսական ու կալտուրական տեսակէտից շատ չի տարբերւում գաւառի միւս մասերից, զորօրինակ Խաչէն հայ գաւառակից, որ Վարանդայից յետոյ ամենահայաբնակ տեղն է Շուշու գաւառում:

Չունենալով աւելի ստոյգ եւ արժանահաւատ աղբիւրներ, մենք ստիպուած էինք օգտուելու այնպիսի հիմնարկութիւնների հաւաքած նիւթերից, որոնց ձեռնհասութիւնը ստատիստիքական գործում չափազանց կասկածելի է: Չնայած այն բոլոր խստութեան եւ զգուշութեան, որը մենք գործ ենք դրել այդ նիւթերի վերաբերմամբ, վերջիններիս վրայ հիմնուող մեր տեղեկութիւններկ բնականաբար միայն մէտաւորապէս ճիշտ են: Թէ ինչո՞ւ մենք վստահացանք նմանօրինակ «միայն մէտաւորապէս ճիշտ» թուել տալ ընթերցողներին, դա այն պատճառով, որ այդ թուերը եւս ընդունակ են ընդհանուր գծորով ցոյց տալ ստատիստիքական մի քանի երեւոյթների զարգացումը Շուշու գաւառում, որովհետեւ նոյնատեսակ սխալները բոլոր տարիների թուերի մէջ փոփոխել չեն կարող այս կամ այն երեւոյթի զարգացման բնաւորութիւնը տարիների ընթացքում: Իբրեւ նիւթ մեզ ծառայել են տեղական կօնսիստորիայի 1881-1895 թուականների «տարեկան ժամադրեալ հաշիւ»-ների տեղեկութիւնները, պսակների, ծնունդների եւ ննջեցեալների մասին Շուշու գաւառում, յոտոյ Շուշու գաւառապետի 1895-ի «Отчеть»-ը նահանգապետին գաւառի դրութեան մասին եւ վերջապէս Կովկասեան ստատիստիքական կօմիտէի 1893 հրատարակած «Сводъ статистическихъ данныхъ о насенении Закавказскаго края, извлеченныхъ списковъ 1886г. »

Նիւթերի դասաւորութան մէջ մենք հետեւել ենք G. Rumelin -ի «Die Bevölkerungslehre» յօդուածին Schönberg-ի քաղաքատնտեսութեան յայտնի ձեռնարկի մէջ եւ գերմանական կառավարութեան հրատարակած «Statistisches Jahrbuch für das Deutsche Reich» ժողովածուին. սրանցից էլ վերցրել ենք եւրոպական ժողովուրդներին վերաբերող թուերը:

Ա.
ԲՆԱԿՉՈՒԹԵԱՆ ԿԱԶՄՈՒԹԻՒՆ

Աղիւսակ 1. Բնակչութեան թիւը եւ խտութիւնը 1886 եւ 1895 թ. սկզբներին

 

1895 բնակիչների թուի մէջ չեն մտցրուած 1329 (արական 1036, իգական 293) զինուորական եւ աստիճանաւորների դասակարգերին պատկանող ռուսներ, լեհեր, հրէաներ, վրացիներ եւ այլն եւ 1913 օտարահպատակներ (1096 արական, 817 իգական): Նոյնը եւ 1886-ի բնակիչների թուի մէջ:

II. Բնակչութիւնը ըստ ազգութիւնների եւ դաւանութիւնների 1886 եւ 1895 թուերին:

Աղիւսակ 2.

 

Թէ 1886-ին եւ թէ 1895-ին հայերը գաւառում եւ քաղաքում բնակչութեան մեծամասնութիւնն են կազմում: Մի բան եւս արժանի է ուշադրութեան, որ հայ բնակչութեան համեմատական թիւը (%-ը) թէ գաւառում եւ թէ քաղաքում (մանաւանդ այստեղ) 9 տարուայ ընթացքում բարձրացել է, իսկ թիւրքերինը ընկել:

Բոլոր հայերը, բաց առած մի քանի տասնեակ (ճիշտ թիւը յայտնի չէ) բողոքականներ, լուսաւորչական են, իսկ թիւրքերից 59204 (արական 32820, իգական 26384) շիաներ են եւ 2147 հոգի (1230 արական եւ 917 իգական) սիւնիններ:

 

III. Բնակչութիւնը ըստ բնակութեան տեղի 1886 եւ 1895 թ.

Աղիւսակ 3.

 

 

Մի երեւոյթ իսկոյն եւ եթ աչքի է ընկնում այս աղիւսակի մէջ. դա քաղաքի հայ բնակչութեան %-ական աճումը եւ գիւղական բնակչութեան % անկումն է:

Մեր նպատակից եւ ոյժերից վեր է այստեղ բացատրել այդ երեւոյթի պատճառները:

Թիւրք բնակչութեան մէջ նոյնը չի նկատւում, քաղաքի բնակչութեան սաստիկ դանդաղ աճման պատճառով:

 

IV. ԲՆԱԿՉՈՒԹԻՒՆԸ ԸՍՏ ՍԵՌԻ

Սեռերի թուական յարաբերութիւնը 1895-ին:

1000 տղամարդի վրայ ամբողջ գաւառում (քաղաքի հետ) գալիս են 812 կին

,, ,, ,, միայն գաւառում,, ,, ,,           836

,, ,, ,, քաղաքում ,, ,, ,,          773

,, հայ տղամարդի վրայ ամբողջ գաւառում ,, ,, ,,          826

,, ,, ,, միայն      ,, ,, ,, 853

,, ,, ,, քաղաքում ,, ,, ,,          769

,, ,, ,, թիւրք ամբողջ գաւառում ,, ,, ,,        794

միայն գաւառում,, ,, ,, 808

,, ,, ,, քաղաքում         786

     Շուշու գաւառում, ինչպէս եւ բոլոր հարաւային երկիրներում, տղամարդկանց թիւը աւելի շատ է քան թէ կանանց [3]: Բայց մեզ մօտ երկու սեռերի թուերի զանազանութիւնն աւելի մեծ է, քան թէ որեւ է ուրիշ վիճակագրութեան ենթարկուած հարաւային երկրում: Այդ մասամբ կարելի է բացատրել նրանով, որ բոլոր կանայք (նամանաւանդ թիւրքերի մէջ) չեն մտել ոստիկանութեան հաւաքած տեղեկութիւնների մէջ: Աղիւսակի մէջ հետաքրքիր է այն երեւոյթը, որ սեռերի թուական յարաբերութիւնը գաւառում թէ հայերի եւ թէ թիւրքերի համար աւելի նորմալ է քան թէ քաղաքում, երեւի այն պատճառով, որ այստեղ աշխատանքի համար եկած ամուրի տղամարդկանց թիւը շատ մեծ է:

Բ.
ԲՆԱԿՉՈՒԹԵԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄՆ

ԱՄՈՒՍՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Ամուսնութիւնների թիւը եւ բնակչութիւնը (հայ եւ թիւրք) [4] 1895 թ.

Աղիւսակ 1.

 

       1895 թ. 1000 բնակչի վրայ քաղաքում աւելի շատ պսակներ են գալիս, քանի թէ գաւառում (1000 հայ բնակչի վրայ քաղաքում 7, 1, իսկ գաւառում 5, 25), միւս կողմից 1000 թիւրք բնակչի վրայ աւելի շատ պսակներ են գալիս, քան թէ 1000 հայ բնակչի վրայ:

2. Ամուսնութիւնները եւ հայ բնակչութիւնը 1881-95 թ.

Աղիւսակ 2.

 

 

Այս աղիւսակի մէջ եւս նկատւում է նոյն երեւոյթը, որի վրայ մենք վերեւում մատնանիշ եղանք, այն է, որ 1000 բնակչի վրայ քաղաքում աւելի շատ պսակներ են գալիս, քան թէ գաւառում: Արժանի է լուրջ ուշադրութեան եւ ուսումնասիրութեան մի փաստ եւս, որ քաղաքի պսակների թիւը թէ 1000-ի վրայ (1881-85-ի համար 11, 3, 1886-90-ի համար 8, 4 1891-95-ի համար 8) եւ թէ բացարձակապէս (158-142) տաէցտարի պակասում է: Գաւառում ընդհակառակը նա անընդհատ աճում է, թէեւ ոչ այնպէս արագ, ինչպէս ընկնում է քաղաքում: Ամուսնացողների %0 հայ ժողովրդների մէջ շատ չի տարբերւում եւրոպական ժողովուրդների ամուսնացողների %0-ից (1000 բնակչի վրայ գալիս են պսակներ` Գերմանիայում 7, 6, Անգլիայում 7, 4, Բելգիայում 7, Շվէյցարիայում 6, 8, Շվեդիայում 6, 3):

3. Հայ ամուսնացողների հասակը 1881-1890 թ. Զինուորագրութիւն.

Աղիւսակ 3.

 

 

Այս աղիւսակը բերում ենք այստեղ ցոյց տալու համար այն ահագին սօցիալական ազդեցութիւնը, որ ունեցել է զինուորագրութիւնը Շուշու գաւառում: Մինչեւ 1886 թ. այսինքն մինչեւ հայերից զինուոր վերցնելը, 100 ամուսնացող տղամարդկանցից 34-ը գտնւում են եղել (գաւառում) մինչեւ 21 տ. հասակում, 1886 թ. յետոյ 100 ամուսնացող տղամարդկանցից նոյն հասակում գտնւում են եղել միայն 6 հոգի: Նոյն թուականից յետոյ սաստիկ բարձրանում է 26-40 տարեկան հասակում ամուսնացողների թիւը (մինչեւ 1886 թ. դրանք կազմել են ամուսնացողների 18%, իսկ 1886-ից յետոյ 45%), իսկ 21-25 տ. հասակում ամուսնացողների % համարեա թէ նոյնն է մնացել (մինչեւ 1886 թ. 45%, 1886-ից յետոյ 46%): Նոյն երեւոյթը նկատւում է եւ քաղաքում այն տարբերութեամբ, որ այստեղ պակասել է եւ 21-25 տարեկան հասակում ամուսնացող տղամարդկանց թիւը (մինչեւ 1886 թ. 100-ից ամուսնացել են այդ հասակում 38 հոգի, 1886 թ. յետոյ միայն 31): Նոյնպէս սաստիկ բարձրացել է 25-35 տ. հասակում ամուսնացողների թիւը (մինչեւ 1886 թ. բոլոր ամուսնացողների 45%, 1886-ից յետոյ 55%): Առհասարակ նկատելի կերպով բարձրանում է 1886 թուականից տարիքաւոր ամուսնացողների թիւը (մինչեւ 1886 թ. գաւառում 100 ամուսնացողներից 10 հոգի գտնւում են եղել 31-40 տ. եւ 40 տ. բարձր հասակում, իսկ 1886 թ. յետոյ 17 հոգի. քաղաքում մինչեւ 1886 թ. 13 հոգի, 1886-ից յետոյ 21): Զինուորագրութիւնից յետոյ պսակուողների թիւը գաւառում չի պակասել, այլ ընդհակառակը մենք նկատում ենք անընդհատ, թէեւ դանդաղ աճումն [6]:

4. Ամուսնացողները (հայ) 1881-90 թ.

Աղիւսակ 4.

 

Տարի	100 պսակներից եղել են գաւառում				100 պսակներից եղել են քաղաքում
	Ամուրի տղամարդը աղջկայ հետ	Ամուրի տղամ. այրի կնոջ հետ	Այրի տղմամարդը աղջկայ հետ	Այրի տղամարդը այրի կնոջ հետ	Ամուրի տղամարդը աղջկայ հետ	Ամուրի տղամ. այրի կնոջ հետ	Այրի տղմամարդը աղջկայ հետ	Այրի տղամարդը այրի կնոջ հետ
1881	82	-	11	7	73	1	16	10
1882	85	1	7	7	81	1	12	6
1883	84	-	9	7	79	-	10	11
1884	80	1	12	7	75	4	11	10
1885	79	-	16	5	78	-	11	11
1886	77	-	14	9	81	-	10	9
1887	91	-	9	-	78	2	11	9
1888	-	-	-	-	84	-	10	6
1889	79	2	13	6	77	1	10	12
1890	81	-	11	8	82	2	8	8
1881-1890	82	0, 5	11, 5	6	78, 8	1, 1	10, 9	9, 2

 

 

     Ամուսնութիւնների ահագին մեծամասնութիւնը (գաւառում 82%, քաղաքում 78, 8%) կատարւում է ամուրի տղամարդի եւ աղջկայ մէջ: Այդ կարգի ամուսնութիւններից յետոյ երկրորդ տեղը բռնում են այրի տղամարդկանց ամուսնութիւնները աղջիկների հետ, երրորդ տեղը բռնում են այրի տղամարդկանց ամուսնութիւնները այրի կանանց հետ եւ չորրորդ ու ամենաչնչին տեղը բռնում են ամուրի տղամարդկանց ամուսնութիւնները այրի կանանց հետ: Մի բան աչքի է ընկնում աղիւսակի մէջ. գաւառում, ուր սեռերի թուական յարաբերութիւնը աւելի նորմալ է (1000: 853), քան թէ քաղաքում (1000: 769), աւելի քիչ են ամուսնանում այրի կանանց հետ, քան թէ քաղաքում (100 ամուսնացող կանանցից եղել են այրի` գաւառում 6, 5%, իսկ քաղաքում` 10, 3%):

5. Ամուսնութիւնները ըստ ամիսների (հայերի մէջ) 1885-1890 թ.

Աղիւսակ 5.

 

Ամիս	100 պսակներից գաւառում կատարուել են							100 պսակներից քաղաքում կատարուել են
	1885	1886	1887	1888	1889	1890	1885 մինչեւ 1890	1885	1886	1887	1888	1889	1890	1885 մինչեւ 1890
Յուն.	25	20	27	-	13	18	21	32	10	14	9	14	10	15
Փետր.	2	14	16	-	13	16	12	3	23	12	23	27	17	18
Մարտ	-	-	-	-	-	-		-	-	-	6	-	-	1
Ապրիլ [7]		-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Մայիս	4	2	-	-	-	1	1	4	-	-	-	-	2	1
Յունիս	2	3	3	-	2	4	3	7	9	5	4	3	5	5
Յուլիս	2	4	1	-	2	2	2	5	3	7	6	3	6	5
Օգոստոս	4	4	4	-	4	3	4	8	8	10	12	6	18	10
Սեպտ.	9	8	1	-	2	5	5	11	12	9	10	7	12	10
Հոկտ.	11	10	3	-	14	7	9	7	11	11	15	12	11	11
Նոյեմ.	15	15	14	-	18	15	15	10	13	14	6	7	8	12
Դեկտ.	26	20	31	-	32	29	28	13	11	18	9	11	11	12

 

 

     Թէ քաղաքի եւ թէ գաւառի համար բնորոշ է այն, որ մարտ եւ ապրիլ ամիսներին մեծ պասի պատճառով պսակներ չեն լինում: Պսակների minimum'ը գաւառում ընկնում է ամարային եւ աշնանային առաջին ամիսների վրայ, մայիսից մինչեւ հոկտեմբեր, գիւղական ժողովրդի պրօդուկտիւ գործունէութեան ամենաեռուն ժամանակը. ամենաշատ ամուսնութիւններ կատարւում են նոյեմբերից մինչեւ փետրուար (maximum դեկտեմբերին): Քաղաքում ամենից քիչ ամուսնութիւններ լինում են մայիս, յունիս, յուլիս ամիսներին, օգոստոսին արդէն պսակների թիւը բաւականին մեծ է եւ կամաց կամաց աճելով փետրուարին հասնում է իր maximum 'ին: Այս երկու աղիւսակները միմեանց հետ համեմատելիս մի բան աչքի է ընկնում. գիւղական հարսանիքների 76% կատարւում է նոյեմբերից մինչեւ փետրուար ամիսները եւ միայն 24% մայիսից մինչեւ հոկտեմբեր, այսինքն դաշտային աշխատանքների ժամանակ, իսկ քաղաքում նոյեմբերից մինչեւ փետրուար եղած հարսանիքների %-ը 57 է, իսկ մնացած ամիսներինը 43: Քաղաքի բնակիչները (արհեստաւորներ, վաճառականներ, բանուորներ, աստիճանաւորներ եւ այլն), ունենալով այնպիսի պարապմունքներ, որոնք ամբողջ տարուայ ընթացքում հաւասար աշխատանք են պահանջում եւ տարուայ այս կամ այն ժամանակից համարեա թէ կախումն չունին (իբրեւ բացառութիւն պէտք է յիշենք շրջիկ արհեստաւորներին եւ բանուորներին` հիւսներին, որմնադիրներին, քարտաշներին եւ այլն, որոնք ամառը աւելի շատ են բանում, քան ձմեռը), իրենց կեանքի մէջ աւելի քիչ են ենթարկւում տարուայ եղանակների ազդեցութեան, քան գիւղացիները:

II. ԾՆՈՒՆԴՆԵՐ

1. Ծնունդները (օրինաւոր եւ ապօրինի) եւ բնակչութիւնը (հայ եւ թիւրք) 1895 թ.

Աղիւսակ 1.

 

	Ծնունդների թիւը	Բնակչութիւնը 1000-ներով	1000 բնակչի վրայ ընկնում են ծնունդ.
Ամբողջ գաւառի հայ եւ թիւրք բնակչութիւնը	3121	144	21, 6
Գաւառի դաւ. հայ բնակչ.	2097	85	25
Գաւառի դաւ. թիւրք բնակչ.	1024	59	17, 3
Գաւառի (առանց քաղաքի) հայ եւ թիւրք բնակչ.	2332	110	21, 2
Գաւառի հայ բնակչութիւնը	1492	64	23, 3
Գաւառի թիւրք բնակչութիւնը	840	46	18, 2
Քաղաքի հայ եւ թիւրք բնակչութիւնը	789	31	23, 2
Քաղաքի հայ բնակչութիւնը	605	21	28, 8
Քաղաքի թիւրք բնակչութիւնը	184	13	14, 2

 

 

     Աղիւսակից երեւում է, որ 1895 թ. 1000 բնակչի վրայ քաղաքում աւելի շատ ծնունդներ են եղել, քան թէ գաւառում եւ որ 1000 հայ բնակչի վրայ թէ գաւառում եւ թէ քաղաքում աւելի շատ ծնունդներ են եղել քան թէ 1000 մահմեդական բնակչի վրայ: Թէ առաջին եւ թէ երկրորդ երեւոյթները կարող են ճիշտ լինել, բայց տարբերութիւնը մի կողմից քաղաքի եւ գաւառի, միսւ կողմից հայ եւ թիւրք ծնունդների մէջ մեր կարծիքով այնքան մեծ չպիտի լինի, ինչպէս աղիւսակում, որովհետեւ բազմաթիւ երեխաներ գաւառում առհասարակ եւ մանաւանդ թիւրքերի մէջ, որոնք մինչեւ ցուցակի մէջ մտցնուիլը (հայերի մօտ մինչեւ մկրտուիլը) մեռնում են, չեն մտնում մեր բերած թուերի մէջ. նոյնպէս չեն մտնում ցուցակի մէջ ապօրինի ծնունդների մեծամասնութիւնը: Մեռելածին մանուկների թիւը թէ գաւառում եւ թէ քաղաքում բոլորովին ուշադրութեան չի առնւում, չնայած նրան, որ դրանք մի պատկառելի կօնտիգենտ են կազմում բոլոր ծնուածների թուի մէջ:

ծնունդները եւ հայ բնակչութիւնը 1881-1895 թ.

Աղիւսակ 2.

 

Տարի	Գաւառում (առանց քաղաքի)							Քաղաքում
	Բնակչութիւնը 1000-ներով	Ծնունդների թիւը			1000 բնակչի վրայ ընկնում են ծնունդներ			Բնակչութիւնը 1000-ներով	Ծնունդների թիւը			1000 բնակչի վրայ ընկնում են ծնունդներ
		տղայ	աղջիկ	միասին	տղայ	աղջիկ	առհասարակ		տղայ	աղջիկ	միասին	տղայ	աղջիկ	առհասարակ
1881-1885	56	902	650	1552	16, 1	11, 6	27, 7	14	303	291	594	21, 6	20, 8	42, 4
1886-1890	59	943	701	1644	16	12	28	16	320	302	622	20	18, 9	38, 9
1891	61	1131	752	1883	18, 5	12, 3	30, 8	18	345	280	625	19, 1	15, 5	34, 6
1892	62	986	749	1735	15, 1	12, 1	28	19	323	303	626	17	16	33
1893	63	1162	892	2054	18, 4	14, 2	32, 6	19	324	315	639	17	16, 6	33, 6
1894	63	1128	794	1922	17, 9	12, 6	30, 5	20	294	311	605	14, 7	15, 6	30, 3
1895	64	845	647	1492	13, 2	10, 1	23, 3	21	326	279	605	15, 5	13, 3	28, 8
1891-1895	63	1050	767	1817	16, 7	12, 2	28, 9	19	322	298	620	17	15, 6	32, 6

 

 

Վերեւում քաղաքի եւ գաւառի ծնունդների մասին նկատածը տեսնում ենք եւ այստեղ. առաջինում 1000 բնակչի վրայ անհամեմատ աւելի շատ ծնունդներ են գալիս, քան թէ վերջինում: Գաւառի ծնունդները թէ բացարձակապէս (1881-85 1552, 1886-90 1644, 1881-95 1817) եւ թէ 1000-ի վրայ (27, 7, 28, 28, 9) աճում են, իսկ քաղաքում (ինչպէս եւ պսակների թիւը) թէ բացարձակապէս (622 եւ 620) եւ թէ 1000-ի վրայ պակասում (42, 4. 38, 9 եւ 32, 6): Քաղաքի ծնունդների պակասիլը մենք մասամբ բացատրում ենք նրանով, որ այստեղ ամուրի տղամարդկանց (աշխատանքի համար եկած) %-ը աճում է, իսկ ամուսնացածներինը ընկնում:

     Եթէ աղիւսակի մէջ դուրս բերուած թուերը (1000-ի վրայ) համեմատելու լինինք` եւրոպական ժողովուրդների ծնունդների թուերի [8] հետ, կը տեսնենք որ մեր թուերը շատ ցածր են. դա այն պատճառով, որ եւրոպական թուերը վերաբերում են բոլոր ծնունդներին (դրանց մէջ մտնում են բոլոր ապօրինի եւ մեռելածին երեխաները), իսկ մեզ մօտ միայն բոլոր մկրտուած երեխաներին:

     Աղիւսակից երեւում է, որ ամենայն տարի աւելի շատ տղաներ են ծնւում, քան թէ աղջիկներ (Գաւառում 1881-1885 թ. ծնուել են 902 տղայ եւ 650 աղջիկ, 1886-90 943 տղայ եւ 701 աղջիկ, 1891-95 1050 տղայ եւ 767 աղջիկ, քաղաքում 1881-85 303 տղայ եւ 291 աղջիկ, 1886-90 320 տղայ եւ 302 աղջիկ, 1891-95 322 տղայ եւ 298 աղջիկ): Ինչպէս կարելի է տեսնել այս թուերից, տարբերութիւնը տղայ եւ աղջիկ ծնունդների մէջ գաւառում աւելի մեծ է քան թէ քաղաքում, ուր մի քանի տարիներում աղջիկ ծնունդների թիւը համարեա թէ հաւասար է ծնուած տղաների թուին (1881-85 եւ 1893 թուին), իսկ 1894 թ. մինչեւ անգամ աւելի շատ աղջիկներ են ծնուել քան թէ տղաներ:

Ապօրինի ծնունդների համեմատական թիւը.

Գաւառում

1881-85  1 ապօրինի ծնունդ ընկնում է 1108 ծնունդների վրա

1886-90  1                                  822

1891-95  1                                  324

Քաղաքում

1881-85  1 ապօրինի ծնունդ ընկնում է 208 ծնունդների վրայ

1886-90  1                                  346

1891-95  1                                  387

Ապօրինի զաւակների թիւը եւրոպականի [9] հետ համեմատած` չափազանց քիչ է, երեւի այն պանճառով, որ ապօրինի զաւակներից շատ քիչերն են մինչեւ մկրտուիլը ապրում (եւրոպական ժողովուրդների համար արդէն ապացուցուած է, որ մահացութիւնը ապօրինի զաւակների մէջ աւելի մեծ է, քան թէ օրինաւորների մէջ. ապօրինի ծնունդների մէջ մեռելածինների %-ը աւելի մեծ է քան թէ օրինաւոր ծնունդների մէջ): Ըստ աղիւսակի` ապօրինի ծնունդների թիւը քաղաքում տարէցտարի պակասում է (թէեւ հակառակը պիտի լինէր, քանի որ ամուրի տղամարդկանց թիւը հետզհետէ աւելանում է), իսկ գաւառում աճում է եւ վերջին հինգամեակի ընթացքում ապօրինի ծնունդների համեմատական թիւը գաւառում աւելի մեծ է քան թէ քաղաքում:

4. Ծնունդները եւ յղութիւնը ըստ ամիսների (հայերի մէջ) 1885-90 թ.

Աղիւսակ 4.

 

 

 

Թէ գաւառում եւ թէ քաղաքում ամենից քիչ ծնունդներ պատահում են յունիսին (minimum) եւ յուլիսին, ուրեմն ամենից քիչ յղութիւններ լինում են աշնան սկզբի ամիսներին` սեպտեմբերին եւ հոկտեմբերին: Ամենից շատ ծնունդներ ընկնում են թէ գաւառում յունուար (maximum), փետրուար, մարտ եւ սեպտեմբեր, հոկտեմբեր, նոյեմբեր ամիսների վրայ: Ուրեմն ամենից շատ յղութիւններ լինում են գարնան ամիսներին, տարուայ այն ժամանակին, որին բանաստեղծը  пора любви и страсти нъжной է կոչում եւ ձմեռուայ երեք ամիսներին, հարսանիքներին եւ տնային փակ կեանքի սեզօնում: - Աղիւսակի մէջ հետաքրքիր է մի բան եւս, այն է, որ ծնունդների թիւը դեկտեմբերին (յղութիւնը մարտին) թէ գաւառում եւ թէ քաղաքում համեմատելով նախընթաց եւ գալիք ամիսներին թուերի հետ` շատ ցածր է: Չլինի՞ թէ այդ երեւոյթը պետք է վերագրել այն բանին, որ մարտը (մեծ պասը) ապաշխարութեան եւ ժուժկալութեան ամիսն է:

III. ՄԱՀԱՑՈՒԹԻՒՆ

1. Մահացութիւնը եւ բնակչութիւնը ( հայ եւ թիւրք) 1895թ.

Աղիւսակ 1.

 

	Ննջեցեալների թիւը			Բնակչութիւնը 1000-ներով			1000-ից վախճանուել են
	Տղամարդ	Կին	բոլորը	Տղամարդ	Կին	բոլորը	Տղամարդ-կանանցից	Կանանցից	բնակչից
Ամբողջ գաւառի հայ եւ թիւրք բնակչութիւնը	905	694	1599	79	65	144	11	11	11
Գաւառի դաւ. հայ բնակչ.	511	418	929	47	38	85	11	11	11
Գաւառի դաւ. թիւրք բնակչ.	394	276	670	32	27	59	12	10	11
Գաւառի (առանց քաղաքի) հայ եւ թիւրք բնակչ.	640	443	1083	60	50	110	10	9	9, 8
Գաւառի հայ բնակչութիւնը	318	237	555	35	29	64	9	8	9
Գաւառի թիւրք բնակչութիւնը	322	206	528	25	21	46	13	10	12
Քաղաքի հայ եւ թիւրք բնակչութիւնը	265	251	516	19	15	34	14	17	15
Քաղաքի հայ բնակչութիւնը	193	181	374	12	9	21	16	20	18
Քաղաքի թիւրք բնակչութիւնը	72	70	142	7	6	13	10	12	11

 

 

Քաղաքի հայ բնակիչների մահացութիւնը ճիշտ երկու անգամ մեծ է քան թէ գաւառինը (քաղաքում 18%, գաւառում 9%): Քաղաքի թիւրք բնակչութեան մահացութիւնը գաւառում թիւքերի մէջ աւելի մեծ է, քան թէ հայերի մէջ, իսկ քաղաքում ընդհակառակը: 1895թ. կին ննջեցեալների բացարձակ թիւը փոքր է տղամարդ ննջեցեալների թուից, իսկ 1000 կնոջ վրայ ամբողջ գաւառում նոյնքան կին է մեռել, որքան 1000 տղամարդի վրայ տղամարդ: Մի բան եւս արժանի է ուշադրութեան աղիւսակի մէջ. այդ այն է, որ 1895թ. կին ննջեցեալների %-ը գաւառում ցածր է ( 1000 տղամարդից մեռել են 10, 1000 կանանցից 9) , իսկ քաղաքում բարձր տղամարդկանց %-ից (1000 տղամարդից մեռել են 14, իսկ 1000 կանանցից 17) եւ գաւառի կին ննջեցեալների %  շատ ցածր է քաղաքի կինք ննջեցեալների %-ից (1000 կանանցից գաւառում մեռել են 9, իսկ քաղաքում 17):

 

2. Մահացութիւնը հայերի մէջ 1881-1895 թ.

 

Տարի	Գաւառում									Քաղաքում
	Ննջեցեալներ			Բնակչութիւնը 1000-ներով			1000 բնակչի վրայ ընկնում են ննջեցեալներ			Ննջեցեալներ			Բնակչութիւնը 1000-ներով			1000 բնակչի վրայ ընկնում են ննջեցեալներ
	տղամարդիկ	կին	միասին	տղամարդիկ	կին	միասին	1000 տղամ. վրայ	1000 կնոջ վրայ	1000 բնակչի վրայ	տղամարդիկ	կին	միասին	տղամարդիկ	կին	միասին	1000 տղամ. վրայ	1000 կնոջ վրայ	1000 բնակչի վրայ
1881-1885	262	196	458	30, 5	25, 5	56	8, 6	7, 7	8, 2	149	163	302	7, 8	6, 2	14	19, 1	24, 7	21, 6
1886-1890	446	286	732	32, 5	26, 5	59	13, 7	10, 8	12, 8	181	153	334	9, 4	6, 6	16	19, 2	23, 2	20, 9
1891	659	426	1085	33	28	61	19, 9	15, 2	17, 8	228	226	454	10	8	18	22, 8	28, 2	25, 2
1892	710	494	1214	34	28	62	20, 9	17, 6	18, 6	235	218	453	11	8	19	21, 3	27, 2	24
1893	361	260	621	34	29	63	10, 6	9	9, 8	179	178	357	11	8	19	16, 3	22, 2	18, 8
1894	474	373	847	34	29	63	14	13, 1	13, 4	207	205	412	11	9	20	18, 8	22, 8	20, 6
1895	318	237	555	35	29	64	9	8, 2	8, 7	193	181	374	12	9	21	16, 1	20	17, 9
1891-1895	504	360	864	34	29	63	14, 8	12, 4	13, 7	208	202	410	11	8	19	18, 9	25, 2	21, 6

 

1895 թ. հայերի մահացութեան մասին նկատածը տեսնում ենք եւ այստեղ. 15 տարի շարունակ գաւառում մահացութիւնը (թէ տղամարդկանց եւ թէ կանանց) աւելի ցածր է, քան թէ քաղաքում, գաւառի կանանց մահացութեան % ցածր է տղամարդկանց մահացութեան % -ից (1881-95թ. գաւառում 1000-ի վրայ աւելի քիչ կին է մեռնում, քան տղամարդ), իսկ քաղաքում ընդհակառակը կանանց մահացութիւնը շատ մեծ է տղամարդկանց մահացութիւնից:

Եւրոպական թուերի [10] հետ համեմատած Շուշու գաւառի մահացութեան թուերը շատ ցածր են. այդ այն պատճառով, որ եւրոպական թուերի մէջ մտնում են եւ ծնուելուց յետոյ շուտով վախճանուած մանուկները, իսկ մեզ մօտ դրանք, չմտնելով ծնուածների ցուցակի մէջ, վախճանուածների ցուցակի մէջ էլ չեն մտնում:

3. Մահացութիւնը հայերի մէջ ըստ ամիսների 1885-90թ.

Աղիւսակ 3.

 

 

Ամիս	Գաւառում 100-ից վախճան. են							Քաղաքում 100-ից վախճան. են
	1885	1886	1887	1888 [11]	1889	1890	1885 մինչեւ 1890	1885	1886	1887	1888	1889	1890	1885 մինչեւ 1890
Յունուար	11	10	5	-	9	14	9, 8	14	15	18	11	6	16	11, 6
Փետրուար	9	8	3	-	4	8	6, 4	10	14	13	9	6	11	10, 5
Մարտ	8	10	5	-	3	7	6, 6	12	6	13	14	6	15	10, 9
Ապրիլ	9	8	5	-	3	7	6, 4	6	8	8	5	6	6	10, 9
Մայիս	4	5	5	-	4	5	4, 6	6	6	8	6	5	8	6, 5
Յունիս	8	8	7	-	4	5	6, 4	3	8	9	8	5	5	6, 5
Յուլիս	8	8	11	-	8	5	8	4	9	10	8	7	4	6, 3
Օգոստոս	5	7	9	-	13	9	8, 6	9	7	7	11	9	6	7
Սեպտեմբեր	7	7	12	-	12	10	9, 6	9	8	7	7	11	7	8, 2
Հոկտեմբեր	11	9	11	-	13	8	10, 4	7	4	4	6	14	6	8, 2
Նոյեմբեր	7	11	14	-	14	10	11, 2	9	6	6	8	11	5	6, 8
Դեկտեմբեր	13	9	13	-	13	12	12	11	9	8	7	14	11	7, 5

 

Թէ գաւառում եւ թէ քաղաքում ամենից քիչ ննջեցեալներ լինում են ապրիլ, մայիս (minimum) եւ յունիս ամիսներում, ամեինց շատ ննջեցեալներ լինում են գաւառում հոկտեմբեր, նոյեմբեր, դեկտեմբեր եւ յունուար ամիսներում, իսկ քաղաքում դեկտ., յունուար (maximum), փետր. եւ մարտ ամիսներում:

 

4. Մահացութիւնը 16-ից 36 տարեկան կանանց մէջ եւ ծնունդները ըստ ամիսների (գրաֆիկ պատկերացումը)

 

IV. Հայ բնակչութեան աճումը

Աղիւսակ 1

1. Ծնուածների «աւելը» գաւառում 1886-1895 թ. (բնակչութեան բնական աճումը)։

 

2. Ծնունդների աւելը քաղաքում 1886-1895 թ.

Աղիւսակ 2

 

1886 թ. սկզբից մինչեւ 96 թ. սկիզբը (տաս տարուայ ընթացքում) գաւառի հայ ծնուածների աւելը մեռածների վրայ հաւասար է 9336 (5216 արական, 4120 իգական), իսկ քաղաքում-2491 (1269 արական, 1222 իգական): Ամեն տարի միջին թուով 1000-ի վրայ աւելացել են գաւառում 15, 3, իսկ քաղաքում 13, 9: Այս երկու թուերն էլ շատ բարձր են [12] եւրոպական ժողովուրդների աւելացածների %-ից: Աւելացածների % քաղաքում քանի գնում պակասում է, իսկ գաւառում աւելանում:

3. Հայ բնակչութեան իսկական աճումը 1886 թ. սկզբից մինչեւ 1895 թ. սկիզբը:

            (Էմիգրացիա եւ բնական աճումն)