ՀԱՒԱՏՔ

Ա. ԳԼՈՒԽ

ԼԵՌՆԵՐԻ ՊԱՇՏԱՄՈՒՆՔ

Վարանդացին հեռու անցեալում եւ մեծ մասամբ այժմս էլ աստուածացրել է ամբողջ բնութիւնը եւ ծունր դրել նրա առաջ: Քիրս լեռը իւր սպիտակափառ գագաթով նուիրական է եղել նրա համար. շատերը ծոււնր չոքած աղօթել են նրա առաջ: Դեռ մինչեւ այժմս էլ Քիրսի աստուածացման վերաբերեալ աւանդութիւնները շրջում են ժողովրդի մէջ եւ լերան վերայ գտնուող բազմաթիւ ուխտատեղիները խլել են նրանից նրա աստուածացումը: Խերխան գիւղի Ծծաքարի աւանդութեան մէջ թշուառ կինը Քիրսին է դիմում եւ խնդրում իրեն քար դարձնել, որ եւ կատարւում է:

Աշան գիւղի Ցից քարը դարձեալ մի կին է եղել, որ աւազակներից հալածուաց` խնդրել է Քիրսին եւ քար դարձել:

Բ. ԳԼՈՒԽ

ՔԱՐԻ ՊԱՇՏԱՄՈՒՆՔ

Վարանդայում կան քարեր եւ ժայռեր, որ պաշտւում են. ժողովուրդը ուխտի է գնում նրանց, մոմ վառում, աղօթում, եւ մատաղներ կտրում: Այսպէս` Սղնախ գիւղի մօտ գտնւում է մի ահագին ժայռ քար, որ մի ժամանակ ժայռից պոկուելով գլորուել, եկել է մինչեւ գիւղ եւ հենց գիւղի մօտ կանգ առել, առանց մի որ եւ է վնաս պատճառելու: Գիւղացիները գոհ լինելով, որ այդ քարը աւելի առաջ չէ գլորուել եւ վնասներ պատճառել, պաշտում են նրան: Այս քարը կոչւում է Պուկ-քար, այսինքն պոկ եկած քար: Ամուլ կանայք գալիս երեք անգամ թել են փաթաթում այս քարի շուրջը եւ ապա տանում, գուլպայ գործում հագնում, որպէս զի երեխայ ունենան:

Կաթ չտուող կովերին էլ տանում երեք անգամ պտտեցնում են նրա շուրջը:

Հանդիպակաց ժայռն էլ, որտեղից պոկ է եկել այդ ահագին ժայռ քարը, նոննպէս պաշտւում է: Այնտեղ առաւելապէս երաշտ ժամանակ են մոմեր վառում, որ անձրեւ գայ եւ կամ կարկուտ չխփի:

Մի այսպիսի ժայռ էլ գտնւում է Հիրհեր գիւղում, լերան լանջին, որ եթէ գլորուի, գիւղը աւերակ կը դարձնի: Վառուած բազմաթիվ մոմերից ժայռի լանջը բոլորովին սեւացել է:

Բայց աւելի հետաքրքիր է Գիւնէյ Ճարտար գիւղի Շմանէքը, որ կարծէք դոլմէն լինի: Մի կանգնած ժայռ քարի վրայ ընկնում են երկու մեծ ժայռ քարեր, միւս կողմից յենուած լինելով իսկական ժայռի վրայ: Սրանց միջեւ կայ երկու փոքրիկ խորշ: Կատաղած անասուններին, մանաւանդ այն կովերին, որոնք կթելիս հանգիստ չեն մնում եւ կամ հորթին թոյլ չեն տալիս ծծելու, բերում կոխում են այս խորշերի մէջ, նախապէս մոմեր վառելով ժայռի առաջ, որ խելօքանան: Այս ժայռի առաջ մի ծառ կայ, թիքեռնը, ծածկուած բազմաթիւ շորերի կտորներով:

Մի մեծ ժայռ քար էլ Սխտորաշէնի մօտ կայ, որ կարծես մանհիր լինի: Սրա առաջ չորս սրբազան ծառեր էլ կան, ծածկուած շորի կտորներով: Բացի սովորական ուխտ անելուց եւ մոմեր վառելուց, ամէն մի անցորդ պարտաւոր է սուրբ խարի մօտից մի փոքրիկ քար վերցնել, դնել ս. քարի վրայ եւ մի ուրիշը վայր ձգել:

Մի այսպիսի քար էլ Քարին-տակը գիւղում կայ:

Սակայն առանձին ուշադրութեան արժանի են`

ԾԾԱՔԱՐԵՐԸ

Սրանք ծծի նմանութեամբ պտուկներ են, որ գտնւում են ժայռի քարերի լանջերին, երբեմն ահագին ժայռերի եւ երբեմն այրերի մէջ: Սրանցից կաթ կաթ ջուր է հոսում , որ սակաւակաթ կանանց կաթը աւելացնելու դեղ  է համարւում: Կաթ չունեցող կինը իւր երեխան գրկած գալիս է այդ քարի առաջ չոքում, աղօթում, մի քանի մոմ վառում եւ ծծերը բռնում այդ կաթիլների տակ եւ կամ վերցնում այդ ջրից, մի մասը խմում, միւսն էլ ծծերին քսում: Ասում են, որ անմիջապէս կաթը առատանում է:

Այսպիսի ծծաքարեր շատ կան, որոնցից նշանաւոր են. Խերխան գիւղի ներքեւ գտնուածը: Սա մի ժայռ քար է, որ հեռուից մի երեխայի ծիծ տուող կնոջ նմանութիւն է տալիս: Ունի եւ պտուկներ, որոնցից ջուր է կաթկաթում : Ասում են, որ մի դժբաղդ մայր, այդ տեղում իւր օրօրոցի մէջ պահած երեխային ծծի տալով` խնդրել է Քիրս լեռից [1], որ իրեն քար դարձնէ, որովհետեւ այլ եւս չի ուզում տուն վերադառնալ եւ իւր սկեսուրի ձեռին տանջուել: Քիրսը կատարել է նրա խնդիրը, միեւնոյն ժամանակ նրան կաթ տալու շնորհքը պարգեւելով:

Մի այդպիսի ծծաքար կայ եւ Սարիբէկում, որ գտնւում է մի ժայռի մէջ,  մինն էլ Փիւրման գիւղում: Մի ուրիշն էլ Թաղլարի մօտ, Ղուրու, չայի արեւելեան կողմը գտնուող այրի մէջ, ինչպէս եւ մինը Ծովատեղ գիւղի մօտ, լճի ափին, որի անունով եւ լիճը Ծծաքարի ծով է կոչւում:

Այստեղ կովեր էլ են բերում ուխտ անելու, որ շատ կաթ տայ: Միայն բերելիս հորթը կապում են կովի մէջքին, եւ իրենք առնելով ջուր, քսում նրա պտուկներին:

Կան քարեր եւս, որոնք պաշտւում են, որպէս մի որոշ հիւանդութեան բժշկութիւն տուող: Այսպիսիններից էլ յիշենք միքանիսը:

Որպէս հազ հիւանդութեան բժշկող սուրբ քարեր.

Ա. Սարիբէկի ուխտատեղուց փոքր ինչ բարձր գտնուող ժայռը, որի միջով մի անցք է բացւում: Հազողները նախապէս մոմեր վառելով այդ ժայռի առաջ, 3 կամ 7 անգամ անցնում են այդ անցքով յուսալով որ հազը կը կտրի:

Բ. Ալամանց գոմերում գտնուող «ըխտըլահազ»(խեղդող հազ) ուխտատեղին: Սա մի ծառի մօտ երկու ահագին քարեր են, որ միմեանց վրայ ընկնելով` մի փոքրիկ անցք են թողել: Խեղդող հազ ունեցողները նոյն կերպ բժշկւում են:

Գ. Բողրխանի լերան վրայ, վանքից մօտ կես վերստ հառաւորութեամբ անտառի մէջ գտնուող մի սաժէն մեծութեան մեկուսի ընկած քարը, որի մէջ մի փոքրիկ անց կայ: Այստեղ նոյն կերպ բժշկում են փոքրիկ երեխաներին:

  Դ. Սարուշէնի «ըխտըլահազը», որ նոյնպէս մի ծակ քար է եւ նոյն կերպ բժշկու է հազողներին:

Հացի գիւղում կայ Քօլէն (թփերի) խաչ, որ մի կաղնենու տակ երկու սրաձեւ քարեր են. թէ ծառը եւ թէ  քարերը պաշտւում են եւ համարւում ծծի վէրքերը դարմանող:

Շուշում, թուրքերի թաղում գտնւում է «Քամու-խաչ» անուն քարերի կոյտը, որ պաշտւում է որպէս «քամի»-ռեվմատիզմ հիւանդութեան բժշկութիւն տուող:

Նոյն հիւանդութիւնը բժշկող մի ժայռ քար էլ Դռնավարզ գիւղում կայ, որ նոյնպէս «Քամու-խաչ» է կոչւում եւ պաշտւում է:

Կան նաեւ քարեր ու ժայռեր, որոնց միջով անցքեր են բացուած. ամուլ կանայք երեք անգամ անցնում են այդ անցքերով, որպէս զի որդի ունենան: Ասում են, թէ անցքը մեթանում եւ թոյլ է տալիս կնոջը անցկենալու, եթէ որդի է տալու, եւ նեղանում ու արգելում անցկենալու, եթէ որդի չի տալու: Այսպիսի քարերից նշանաւոր են Պտկեսիբերքում եւ Սարիբէկում գտնուածները:

Աւդուռ գիւղում գտնւում է «Աւդալ-օճախ» ուխտատեղին, որ հասարակ քարերի մի կոյտ է: Այստեղ ուխտ են գալիս չբերք կանայք եւ կամ նրանք, որոնց որդիները տարին չլրացած մեռնում են, որպէս զի առաջինները որդի ունենան, իսկ երկրորդների որդիները երկարակեաց լինին:

Դռնավարզ եւ Քառասնի գիւղերի միջեւ կայ երկու քար, որոնք միմեանց վրայ ընկած լինելով, տակովը մի անցք են թողել: Այս անցքի տակ եւս մի փոքրիկ քար կայ, ուր գտնւում է մի խորշ: Եթէ տասերկու տարեկան ժամանակ այդ խորշը ջուր ածեն եւ խմեն, 17 տարեկան հասակում սաստիկ զօրեղ կարող են լինել, որովհետեւ այդ քարերը նրան ոյժ կը տան:

Ալամենց գոմեր կամ Մատաթ քենդ գիւղի մօտ մի մեծ քար կայ, որի մասին ասում են, թէ Մարիամ Աստուածածինը դրա վրայ նստած է եղել, երբ հրեշտակը աւետիս է տուել նրան, թէ որդի պիտի ունենայ: Այջմ ամէն մի անցորդ մի քար է վերցնում եւ դնում դրա վրայ, ' ի նշան իւր յարգանաց: Շատերն էլ պտուղներ են դնում եւ կամ մոմեր վառում:

Հին Քեաթուկի մօտ Գիզատ ուխտատեղում կայ մի ծակ ժայռ քար. երաշտ ժամանակ կանայք գնում մոմեր են վառում ժայռի լանջին եւ ծակից ջուր վայր ածում: Ասում են, թէ այդ սուրբը այնքան յօրաւոր է, որ անմիջապէս անձրեւ է անում:

Մի այսպիսի քար էլ Ներքին Թաղավարդ գիւղում կայ-միայն սա ծակ չէ: Երաշտ ժամանակ բերում ջուր են ածում վերան, կաթնաճաշ եփում, բաժանում, որ անձրեւ գայ: Մի անգամ մի տղայ ծաղրել է այդ քարը եւ վեր կացել կանգնել վերան, բայցանմիջապէս ոտները կուչ են եկել:

Մի քար էլ Դռնավազում կայ, որ նոյն կերպ անձրեւ էտալիս: Միայն այս քարը նրանով է նշանաւոր, որ երբ երկար ժամանակ անձրեւ է գալիս, բերում այս քարի տակ կրակ են վառում եւ անմիջապէս անձրեւը կտրւում է:

Հացի գիւղից դէպի արեւելք մօտ երկու վերստ տեռաւորութեամբ կայ ժայռից պոկ եկած եւ առանձին ընկած մի ահագին քար, որ մէջտեղից ճեղքուած է: Այս քարը պաշտում են թէ հայերը եւ թէ թուրքերը: Վերջիններս ասում են, թէ Ալին է թրով քփել եւ ճեղքել: Այս քարի մօտ մի աղբիւր կայ, որ կոչւում է «Ալի-բուլաղ» (Ալու աղբիւրը):

Խաչմաչ, Հարաւ եւ այլ գիւղերում կան քարեր, որոնք պաշտւում են միմիայն կայծակի հարուած ստանալու պատճառով:

Քարեր էլ կան, որոնք թէեւ չեն հաշտւում, բայց որոնց մասին պատմւում են զանազան աւանդութիւները:

Այսպիսիներից նշանաւորեն.

ՈՒՂՏԱՔԱՐԵՐ

Մ. Քիրս լերան վերայ կան ուղտանման եւ մարդակերպ քարեր. սրանցնց փոքր ինչ հեռու մի ուրիշ քար, որ շատ նման է աւեղը թելող մի հարսի: Պատմում են, թէ մի ժամանակ յադ տեղով մի հարսեն տարել: Պատահմամաբ սրա զգեստի ծայրը պատռուել է եւ նա առանձնացել է կարելու: Այս միջոցին մի աղքատ պառաւ կին մօտեցել է հարսին եւ ողորմութիւն խնդրել, իսկ սա բարկացել է վերան, որ այսպիսի նեղ ժամանակ եկել ողորմութիւն է ուզում: Պառաւն էլ իւր կողմից բարկացել եւ անիծել է բոլորին, որ քար կտրին: Եւ այդ օրուանից հարսն էլ, մակարներն էլ, ուղտերն էլ քար կտրած մնացած են այնտեղ:

ՑԻՑՔԱՐ

Աշնան գիւղից մի փոքր ինչ վերեւ գտնւում է «Ցիք քարը»: Սա մի ժայռ է, որ փոքր ինչ նմանութիւն է տալիս երեխան գրկած մի կնոջ: Ասում են, թէ մի ժամանակ մի հարս, երեխան գրկած գնալիս է եղել, երբ աւազակները յարձակուել են վերան: Սա չկամենալով նրանց ձեռքն ընկնել, խնդրել է Քիրսից եւ քար դառել:

ՀՈՎՈՒԻ ՔԱՐԵՐ

Ա.

Խազազի լերան վերայ  կան երկու մարդու, չորս ոչխարի եւ մի շան քարի արձաններ: Աւանդութիւնն ասում է, թէ մի ժամանակ դրանք կենդանի էին. Աստուած ուղարկել է դրանց մօտ իւր հրեշտակին աղքատի շորերով, որպէս զի փորձէ դրանց ողորմացութիւնը: Հովիւները ոչ միայն բան չեն տուել խեղճ աղքատին, այլ եւ քարկոծել են նրան: Այդ ժամանակ վերջինս անիծել է նրանց եւ քար դարձրել:

Բ.

Գրիգոր անունով մի ճգնաւոր աւազակներից փախչելով  թաք է կենում յետոյ սրա անուամբ կոչուած Լուսաւորչի քիրծի մէջ: Մի հուիւ յայտնում է աւայակներին նրա տեղը եւ սա նախ քան նահատակուիլը անիծում է հովուին, որ իւր կնոջ ո ոչխարների հետ քար է կտրում: Այժմ ցոյց են տալիս հովուին, նրա կնոջը եւ ոչխարներին նմանութիւն բերող քարերը:

 

Գ. ԳԼՈՒԽ

ԿՐԱԿԻ ՊԱՇՏԱՄՈՒՆՔ

Կրակի պաշտաման վերաբերեալ դեռ եւս շատ մնացորդներ կան. այսպէս շատ սովորական է կրակով երդուլիը. միշտ ասում են` կրակը օրհնի, մեղք համարելով ասել կրակը հանգցրու: Եւ գրեթէ բոլոր պառաւները նախ քան կրակ հանգեցնելը խաչակնքւում են եւ «Յիսուս ու Քրիստոս» ասում:

Կրակի վրայ ջուր չեն ածում, որովհետեւ այչպիսի դէպքերում նա ասում է, թէ ե՞րբ ես մեռել, որ շիլաճաշդ չեմ եփել:

Կրակը չեն ծեծում եւ ոչ թքնում վերան եւ կամ ոտը դնում, մեղք համարելով այդ, ինչպէս ե՛ւ չեն անցնում վերայից:

Գիշերները կրակ փոխ չեն տալիս, հաւատալով, որ տնեցիներից մին կը մեռնի:

Կաթի տակից ոչ մի կտոր կրակ չեն վերցնում, որ կաթը չը շաղի (փսորի): Եթէ ստիպուած են վերցնելու, նախապէս կաթի վրայ մի տերեւ կամ մի կանաչ բան են դնում:

Եթէ փայտը վառուելիս ձայն է հանում, (վըրթվըրթում է), ասում են. «Աչքը դուրս գայ, մեր մասին խօսող կայ»: Յետոյ կամ մի քիչ մոխիր են ածում, որ դադարի եւ կամ զանազան անուններ տալիս, որի ժամանակ որ դադարեց, այդ ապացոյց է, որ նա էր խօսում:

Երեկոյին լողանալիս մի կրակ են ձգում ջրի մէջ, որ չարերը չխփեն եւ թողնեն փախչին:

Վառած փայտը աջ ու ձախ չեն շարժում, որ իրենց հայրը չմեռնի:

Կրակը հանգցնելիս չեն փչում, մեղք համարելով այդ, այլ մոխիր են ցանում վերան:

Կրակը կայծակից մնացել է կայծքարի մէջ եւ յետոյ մարդիկ գայլախազով (չախմախ) խփել հանել են:

Կրակն ու ջուրը քոյր եւ եղբայր են: Մի անգամ նրանց մէջ վէճ է ծագել, թէ ո՞րն է ուժեղ եւ վճռել են փորձել: Քոյրը կրակը իւր ոյժը ցոյց տալու համար գնացել սարերի խոտը վառել է, իսկ եղաբյրը ջուրն էլ գնացել բոլորը հանգցրել է: Այն օրուանից նրանք միմեանցից բաժանուել են:

***

Կրակի պաշտաման հետ կապուած է եւ օճախի պաշտամունքը: Յայտնի է, որ օճախ բառը ունի ե՛ւ գերդաստան իմաստը: «Մեծ օճախի տղայ է»-սովորական գովասանքն է, որ տրւում է մեծատունների որդիներին: Մեծ օճախից աղջիկ ուզելը եւ կամ մեծ օճախին աղջիկ տալը ամէն մի ծնողի  տենչանքն է կազմում: Երբ գնում են աղջիկ ուզելու` սովորաբար ասում են «Մունք եկալ ընք մըն հափուր մոխիր եր օնինք քու օճախէտ, տանինք մեր օճախին նհետ խառնինք»:

Երբ մի ընտանիք գերդաստանից բաժանւում է, նոր շինած օճախը առաջին անգամ վառում է գերդաստան մեծը, նոյն գերդաստանի օճախից բերած կրակով:

Երբ նոր հաւեր են գնում, բռնում են օճախի վերայ, եւ ոտներին ջուր ածում, որպէս զի ընտանենան եւ չհեռանան այդ օճախից:

Գիւղի հինադրի կամ նշանաւոր տան օճախը նուիրական է դառնում ոչ միայն այդ գերդաստան, այլ եւ ամբողջ գիւղի համար. հարսանեաց ժամանակ հարս եւ թագուոր եկեղեցուց դուրս գալով այդ տեղ են գնում համբուրելու: Եկեղեցի չեղած տեղում պսակը այդպիսի օճախի վրայ է կատարւում:

Հարսը թէ իւր տնից դուրս գալիս եւ թէ սկեսրանց տուն մտնելիս համբուրում է օճախները:

Դ. ԳԼՈՒԽ

ՋՐԻ ՊԱՇՏԱՄՈՒՆՔ

Վարանդայում դեռ եւս մնացել է ջրի պաշտամունքը: Մեղք են համարում ջրի վրայ թքել եւ կամ նախատինքով վերաբերուիլ: Նորահարսը առաջին անգամ աղբիւրի մօտ գալով, զոհ է բերում նրան ցորեն: Կիրակի օրերը մոմեր են վառում սուրբ համարուած աղբիւրների առաջ: Առողջութիւն հայցող հիւանդը մոմեր է վառում, աքաղաղներ զոհում, երկրպագում եւ աղօթում աղբիւրների:

Աղբիւրներից միքանիսը ամենայն տեսակ, իսկ միւսները մի մի որոշ հիւանդութիւնների բուժիչ սրբատեղիներ են համարւում: Առաջիններից նշանաւոր են Շօշու գիւղում, ձորակի մէջ գտնուողը, Վերին Սզնէքում «Կանաչ խաչ» անուն աղբիւրը, Հղորդի գիւղում «Մոշ-աղբիւրը», որ իւր անունը ստացել է մօտի մոշի թփերից եւ որի մօտ մի մեծ, պաշտուող կաղնի ծառ կայ. Չանախչի գիւղում` «Մեծ աղբիւրը», որի վրայ մի քանի անգամ լոյս է իջել: Ներքին Թաղավարդում երկու թքեռնի ծառերի տակ պաղպաչող «Կարմիր աղբիւրը», որի մօտով անցնողը պարտաւորուած մի բան է դնում աղբիւրի քարի վրայ եւ այնտեղից մի ուրիշ բան վերցնում:

Որպէս մի որոշ հիւանդութեան բուժիչ, նշանաւոր է Գիւնէյ-Ճարտարի «Դաւաչիչակ» աղբիւրը: Ղալին-Խութի հսկայական ժայռերի գագաթից կաթիլ կաթիլ ջուր է հոսում եւ հաւաքւում ժայռի մէջ փորուած մի նեղ եւ երկար փոսի մէջ: Մոլոքոր հիւանդութիւն ունեցողները գալիս այս ջրի առջեւ մի զոյգ մոմ են վառում, երկու հաւկիթ եւ երկու բեւեռ (քոռամեխ) թաղում ջրի մօտ, աղօթում եւ այդ ջրով լողանում են: Եթէ հիւանդը անձամբ չի կարող բարձրանալ այդտեղ, որովհետեւ սաստիկ զառիվայր է, գալիս են նրա համար ջուր տանելու: Սրանք էլ նոյն կերպ վառում են մոմեր, թաղում հաւկիթ եւ քոռամեխ, աղօթում եւ բացի դրանցից, վերադառնելիս էլ բոլորովին յետ չեն նայում, եւ ջրի ամանը երբէք գետին չեն դնում:

Որպէս բոր հիւանդութեան բուժիչ` նշանաւոր է Հիւնոտ գիւղի ջրվէժը, որի տակ նստում լողանում են, նախապէս մի զոյգ մոմ վառելով ու աղօթելով:

Միւս գրեթէ բոլոր սուրբ համարուած աղբիւրները բժշկում են ջերմ ու տենդ հիւանդութիւնը: Այսպիսիներից նշանաւոր են. Հղորդի գիւղում «Զրաւոր» (զօրաւոր) աղբիւրը, Փիրիճամալ գիւղում «Ծարաւաջուր»(զօրաւոր) աղբիւրը Փիրիճամալ գիւղում «Ծարաւաջուր» աղբիւրը, Շօշկայ վանքի մօտ` կաթնանման աղբիւրը, Չանախչի գիւղում «Հոռնաղբիւրը» եւ «Քօսին» աղբիւրը , Խաչմաչ գիւղում «Թոխոպվա» աղբիւրը: Այս վերջինս բղխում է մի աւերակ մատրան մէջ: Աւանդութիւնն ասում է, թէ մի կին երբ երեխայի հետ եկած է եղել այս մատուռը աղօթելու: Մօր աղօթքի ժամանակ երեխան շատ լաց է եղել եւ ջուր խնդրել: Մայրը աղօթքը չընդհատելու համար խնդրել է Աստծուց, որ երեխայի ծարաւը յագեցնէ: Աստուած լսել է նրա խնդիրը եւ այդ աղբիւրը բղխել է մատրան մէջ:

Առհասարակ գրեթէ բոլոր սուրբ համարուած աղբիւների մօտ կան ծառեր, որոնք նուիրական են համարւում: Հիւանդիերը լողանալուց յետոյ իրենց վերայից մի կտոր են պատառում եւ փաթաթում ծառին, յուսալով իրենց հիւանդութիւնը այդ շորի հետ միասին թողնել այդ ծառի մօտ: Միքանիսի մօտ էլ , ինչպէս Փիրիճամալինը, ծառ չկայ: Այսպիսի դէպքում հանդերձի մի կտոր կապում են մի փմքրիկ քարի վրայ եւ դնում աղբիւրի գլխին:

Իսկ վերջին Թաղավարդի «Շիշմայ» (ընտիր) աղբիւրի մօտով անցնողը եւ կամ ջուր խմողը անրայման մի քարի է ձգում աղբիւրի գլխին, հաւատացած լինելով, որ եթէ այդ չանէ` ինքը կամ ազգականներից մինը կը մեռնի:

Ե. ԳԼՈՒԽ

ԾԱՌԵՐԻ ՊԱՇՏԱՄՈՒՆՔ

Վարանդայում սաստիկ տարածուած է ծառերի մեծարանքը.  համարեա' բոլոր գիւղերում կան մի կամ միքանի ծառեր, որ սուրբ են համարւում, որոնց առաջ մոմեր են վառում, աքաղաղ եւ կամ ոչխար մատաղում, նրանց տերեւներից գուշակութիւններ անում: Շատ մեծ մեղք է համարւում այդ սրբազան ծառերը եւ կամ նրանց ճիւղերը կտրտելը, մեղանչողը անմիջապէս  պատժւում է: Այսպէս` պատմում են, թէ մի մարդ,  սրանից 40 տարի առաջ կտրել է Սարիբէկի ծառից մի ճիւղ, որի պատճառով ե՛ւ անմիջապէս հիւանդացել, մահիճ է ընկել: Նրա հիւանդութիւնը մինչեւ այժմս էլ տեւում է. նա այժմ պառկած է ջախպի մէջ: Կինը միշտ հսկում է նրա վրայ եւ ջախպի կողքից կապած մի գդալով շուտ շուտ կերակուր ածում նրա բերանը: Այժմ ամեն տարի մի անգամ նրան ուխտ են տանում Սարիբէկ:

Այս ծառերի ճիւղերը ծածկուած են բազմաթիւ, գոյնզգոյն շորերի կտորներով, որ ուխտաւորները կապում են, իրենց հիւանդութիւնն էլ դրանց հետ միասին այդտեղ թողնելու յուսով:

Երբ ուզում են գուշակութիւններ անել, առաւելապէս աղջիկները ճլորթի (ճինճի) են ձգում այդ սրբազան ծառերի վրայ, ինչպէս, օրինակ, շատ յաճախ անում են Նոր-Շէն գիւղում Սաղունց կաղնու վրայ, եւ սկսում ճօճալ: Մի որոշ բան մտները դնելով, նրանք լարում են իրենց բոլոր ոյջը եւ ճլորթիով բարձրանալով` աշխատում մի տերեւ կտրել եւ իրենց հետ բերել (պաշար բերել): Եթէ յաջողում են, դա ապացոյց է, որ իրենց մտադրած բանը կատարուելու է թէ չպիտի կատարուի, լաւ չէ եւ այլն:

Այսպիսի ծառերից միքանիսը պաշտւում են որպէս ամենայն տեսակ հիւանդութիւնների բժշկող եւ ամենայն տեսակ խնդիրներ կատարող, իսկ միւսները որպէս մի որոշ հիւանդութեան բժշկող եւ կամ մի որոշ զօրութիւն ունեցող:

Առաջին տեսակի ծառերից նշանաւոր են.

Ա. Սխտորաշէն գիւղի այգիների մօտ գտնուող ահագին չինարի ծառը, որի շրջապատը 25 մետր է: Սրա բունը բոլորովին դատարկ է եւ տասնեակ մարդիկ պաշտպանւում են դրա մէջ անձրեւի եւ ուրիշ ժամանակ: Առաւելապէս Համբարձման օրը շրջակայ գիւղերից մեծ բազմութիւն է գալիս այստեղ, մոմեր վառում եւ կաթով ճաշ (կաթնապուր) եփում բաժանում իբրեւ մատաղ:

Բ. Վերին Թաղավարդ գիւղից արեւմտահարաւ անտառապատ բլրի վրայ գտնուող «Պըրեւածառ» (բարեւածառ) ուխտատեղու ծառերը:

Գ. Սարիբէկի երեք հաստաբուն թեղի ծառերը:

Դ. Հին Դրախտիկից հիւսիս մի բլրակի վրայ գտնուող «Կախան» ուխտատեղու ծառերը:

Ե. Գիւնէյ-Ճարտար գիւղի «Կոհակ» կամ «Յակովիկ» ուխտատեղու ճապկի ծառերը:

Զ. Հին Քեաթուկ գիւղի Գիզաւոր (զօրաւոր) ուխտատեղու երկու ահագին կաղնու ծառերը:

Է. Հարաւ գիւղի «Զրաւոր» (զօրաւոր) անունով հինաւուրց կաղնին:

Ը. Նոյն գիւղի հարաւային կողմում մի վերստ հեռաւորութեամբ «Ջամալի խաչ» անունով թեղի, հացի, կաղնու ծառերը:

Թ. Ղաւախան գիւղի թեղի եւ ընկուզի ահագին ծառերը:

Ժ. Սղնախ գիւղի «Խնձորախաչ» կաղնին: Սրա մասին պատմում են, թէ մի ժամանակ խնձորենի է եղել: Մի օր մի թուրք ճիպոտով խփել է, որ խնձորները թափէ, իսկոյն եւ եթ կաղնու է փոխարկուել:

ԺԱ. Միրիշալլու գիւղի տնճրի ծառը, որ մի բունի վրայ բուսած չորս ահագին ծառեր են: Պատմում են, թէ Սուսանենց տնից մինը կտրել է այս ճիւղերից մինը եւ անմիջապէս մեռել: Նրա տունն էլ կամաց կամաց քանդուել է եւ սերունդը ոչնչացել: Եւ այժմ գիւղի կանայք անիծելիս ասում են. «Սուսանենց օճախի օյինը գայ գլխուտ»:

ԺԲ. Աւդուր գիւղի արեւմտահարաւային կողմում, բլրակի վրայ «Մաթիկ բաբայ» կոչուած կաղնի եւ այլ ծառերը:

   Այստեղ ամէն մի անցորդ դնում է իւր ձեռնափայտը մի խոռոչաւոր կաղնու մէջ, յուսալով փայտի հետ իւր ցաւն էլ այնտեղ թողնելու: Զոհ մատուցանողները գործ են ածում այդ փայտերը մատաղներն եփելու:

ԺԳ. Նոյն գիւղում, մի ուրիշ բլրակի վրայ գտնուող «Ծառեխ» անունով ուխտատեղու կաղնու, բոխու եւ այլ ծառերը:

ԺԴ. Նոր-Շէնի Սաղունց կաղնին:

ԺԵ. Գիշի գիւղի «Ոսկի խաչ» անուն ահագին կաղնին:

ԺԶ. Գիւնէյ-Ճարտարի Շմանէքի մօտի թիքեռնը ծառը: Ասում են, թէ քահանան կտրել է դրա մօտ եղած միւս ծառը, որի պատճառով ե՛ւ հիւանդացել եւ երեք օրից յետոյ մեռել է:

ԺԷ. Սզնէք գիւղի «Կաղնի խաչը»: Սա մի ահագին կաղնի է, որի մօտ մի խաչ քար կայ:

ԺԸ. Նոյն գիւղի «Կանաչ խաչը»: Սա էլ մի քարակոյտ է, շրջապատուած ընկուզենի եւ ուռի ծառերով:

ԻԹ. Դռնավարզ գիւղի «Խաչին հարթ» անուն սզնի ծառը եւ այլն:

Միմիայն մի որոշ հիւանդութեան բժշկող եւ կամ մի որոշ շնորհք տուող սուրբ ծառերից նշանաւոր են հետեւեալները.

Սարիբէկում կայ մի հարիւրամեայ թեղի ծառ, որի բնի մէջ առիշեղ զ մետր երկարութեան մի նեղ անցք է ձգւում: Մկնատամ ունեցողները մոմեր վառելով ծառի առջեւ, մի ճիւղի վրայ շոր են փաթաթում, անցկացնում անցքի մէջ եւ ապա հանում եւ հիւթը քսում մկնատամին: Ասում են թէ անմիջապէս լաւանում է:

Քերթ գիւղի մօտ կան չորս ահագին կաղնենիներ, որոնց բնի հողից վերցնում քսում են երեսներին, որ մկնատամն անցնի: Սրա ուխտի օրը Աւագ Չորեքշաբթի օրն է, երբ բազմաթիւ մոմեր են վառում եւ մատաղներ կտրում:

Սարգսաշէնի մօտ մի քըլըւէրդի ծառ կայ, որ կոչւում է «Ըխտըլահազի խաչ»: Հազողները գալիս այս ծառի առաջ մոմեր են վառում եւ բեւեռներ գամում ծառին, շորի կտորներ կապում, որ այլ եւս չհազան:

Դռնավարզ գիւղում կայ մի խաչքար, շրջապատուած կաղնի ծառերով: Այս տեղը կոչւում է «Գիօրդնուկախաչ» եւ այստեղ գալիս են ձեռների վրայ «գորդնուկ» ունեցողները բժշկութիւն հայցելու:

Խաչմաչ գիւղի հանդէպ մի բլրակի վրայ գտնւում է «Հարեւայ եղցի» անունով մի փոքրիկ մատրան աւերակ, ուր կան վեց ընկուզի եւ թեղի ծառեր: Սա բժշկութիւն է տալիս յօդացաւի եւ մէջքացաւի: Միեւնոյն ժամանակ ամէն մի անցորդ նախ ուխտ է անում այստեղ եւ ապա անցնում: Մինը պատմում էր, թէ մի անգամ հարբած լինելով` անցել է այդ տեղի մօտով եւ չէ համբուրել, տուն հասնելուն պէս վիզը ծռուել է, եւ միայն երկրորդ օրը, երբ մի աքաղաղ է զոհել այդ ուխտատեղուն, ուղղուել է:

Հացի գիւղում «Որդոտէն (հորթերի) խաչ» անունով մի ահագին կաղնի կայ, որ բժշկութիւն է տալիս ջերմ ու տենդ հիւանդութեան:

Փիրիճամալ գիւղի «Զրաւար» (զօրաւոր) անունով խոռոչաւոր ծառը եւ Նախիջեւանիկի «Քամու-խաչ» անուն բարձր ծառերը րեվմատիզմի բժշկող են:

Գիշի գիւղի մօտ էլ կայ Բըբըջամալ կոչուած ուխտատեղին, որ մի մատրան հիմնայատակ աւերակ է, պատած թքեռն եւ թեղի ծառերով: Շատ լաց լինող երեխաներին տանում այդ ծառերի տակ պարկեցնում եւ մի քար դնում են փորին, ու մոմեր վառում ծառերի առաջ, որ երեխան այլ եւս շատ լաց չլինի:

Նոր-Շէնում մի պռշնի ծառ կայ, որի բնի մէջ մի ծակ է գոյացել: Նախապէս մոմեր վառելով, լղար երեխաներին անց են կացնում այդ ծակով, որ գերանան:

Եմեշջան գիւղում գտնւում է «Ջեարկեայ մարագ» անունով ուխտատեղին, որ մի շարք մսուրների տեղեր են եւ միքանի խաչ քարեր: Սրանց մօտ կան շատ ծառեր, որոնց ուխտ են գալիս խուլ մարդիկ, բժշկութիւն հայցելու:

Նախջեւանիկում մի նահատակի գերեզման կայ, խաչքարերով եւ ծառերով շրջապատուած, ուր բերում են խելագարներին, բժշկութիւն հայցելու:

Դռնավարզ գիւղի հանդէպ, մի բլրակի վրայ գտնւում է մի փոքրիկ կաղնի, որ կոչւում է «Մատաղախուտ»: Այստեղ, այս կաղնուն զոհեր են մատուցանում, մանաւանդ երբ մորեխ է գալիս: Ասում են, թէ մորեխը գալիս այդ կաղնու վրայ հանգստանում է եւ երբ մատաղ են կտրում, ուտում եւ անմիջապէս հեռանում է: Մատաղախուտի մօտ կայ մի հին ամրոցի աւերակ, որ տեղացիները «Կռապաշտի ղալա» են կոչում: Աւանդաբար ասում են, թէ այդտեղ բնակող կռապաշտներն էլ այդ մատաղախութին զոհեր են մատուցանելիս եղել:

Շոշկայ վանքում կան հինաւուրց ծառեր, ուր բերում են թէ հիւանդ եւ թէ առողջ անասուններ, երեք անգամ պտտեցնում ծառերի եւ վանքի շուրջը եւ մահակը կոտրում, որպէս զի հիւանդ անասունները առողջանան, իսկ առողջները պահպանուին հիւանդանալուց:

Դռնավարզ գիւղի արեւելան կողմը կայ մի ճապկի ծառ, որ շատ բարձր է: Հիւանդ անասուններին բերում երեք անգամ պտտեցնում են այս ծառի շուրջը եւ մահակը կոտրում ծառի տակ, որով ե՛ւ անասունի հիւանդութիւնը այդ կոտրուած մահակի հետ մնում է այդտեղ ու անասունը լաւանում:

Նոյն գիւղում կայ ե՛ւ «Տըվըրախաչ» անուն ուխտատեղին, որ մի խաչ քար է, շրջապատուած բոխի ու տանձի ծառերով: Ամուլ կովերին տանում են այնտեղ , որ ծնի:

Սուրբ համարուած ծառերը չորանալուց յետոյ էլ ժողովրդի համար նուիրական են մնում: Ոչ ոք չի կտրտում, վառում եւ կամ ուրիշ տեղ տանում այդ փայտերը, այլ շարունակ են մոմեր վառել եւ աղօթել դրանց առաջ: Եւ երբ սկսում է փթիլ, փոշին ջրի մէջ են ածում եւ խմում եւ կամ քսում գորտնուկի (ձեռի հիւանդութիւն) վրայ, որ առողջանայ: Այսպիսի փոշին «խնօթուն» է կոչւում:

  Այսպիսի ծառերից նշանաւոր են Սզնէք գիւղի կաղնին, Գիւնէյ-Ճարտարի օճխի մօտինը եւ այլն:

Միքանի ծառեր էլ, ինչպէս ե՛ւ միքանի քարեր, պաշտւում են լոկ այն պատճառով, որ կայծակի հարուած են ստացել: Ժողովուրդը հաւատում է, որ անձրեւ կամ կարկուտ գալիս քաջքերը պաշտպանւում են ծառերի կամ քարերի տակ, իսկ հրեշտակները իրենց ձեռքի գաւազանով-կայծակով-խփում են նրանց եւ հալածում այնտեղից, միանգամայն սրբելով ե՛ւ ծառը կամ քարը: Այսպիսի ծառերից յիշենք օրինակ Հարաւ գիւղի կենդրոնում, ձորակի մէջ գտնուող կաղնին: Խաչմաչ գիւղում Հարեւան եղցու ընկուզենին եւ այլն:

Միքանի բոյսերի եւ ծաղիկների մասին էլ կան հետեւեալ աւանդութիւնները.

ԲԱՄԲԱԿ

Աստուած մարդուն կաւից շինելուց յետոյ, կաւոտ ձեռքերը իրար է քսել եւ կաւի մնացորդները երկիր թափել, որից բամբակ է բուսել:

ԽԱՂՈՂ

Խաղողը յառաջացել է Նոյ Նահապետի մատուցած զոհի ոսկորներից, գետնի մէջ թաղելուց յետոյ:

ՎԱՐԴ ԵՒ ՄԱՆՈՒՇԱԿ

Վարդն ու մանուշակը քոյր եւ եղբայր են, որ միմեանց միշտ կարօտ են մնում:  Եթէ մինը կարողանայ պահել մանուշակին եւ ցոյց տալ քրոջը` ինչ որ խնդրէ, անմիջապէս կը կատարուի:

Զ. ԳԼՈՒԽ

ԿԵՆԴԱՆԻՆԵՐԻ ՊԱՇՏԱՄՈՒՆՔ

Ա. ԹՌՉՈՒՆՆԵՐ

ծիծեռնակ.

Վարանդայում թռչուններից ամենից աւելի ծիծեռնակն է պաշտւում: Շատ մեծ մեղք է համարւում նրան սպանել եւ կամ նրա բունը քանդել: Ինձ գանգատւում էր  մի մարդ, թէ ուզում է տունը քանդել, նորոգալ, բայց չի համարձակւում, որովհետեւ տան հետ միասին պիտի քանդուի ե՛ւ ծիծեռնակի բունը: Գանգատուողը պնդում էր, թէ իւր հարեւանի տունը հրդեհ էր ընկել եւ բոլոր երեխաներին այրել, որովհետեւ տան երիտասարդներից մին անխոհեմութիւն էր ունեցել ծիծեռնակի բունը քանդելու:

Մի կին էլ գանգատւում էր, թէ ծիծեռնակը բունը շինել է օճախի անմիջապէս գլխին, այնպէս որ շատ անգամ կեղտոտում է կերակրները: Ո'րքան եւ անախորժ էր այս բանը տնեցիներին, այնուամենայնիւ նրանք չէին համարձակւում քանդելու բունը:

Հաւատացնում են, որ շուշեցի Սէյրանէնց Սահակը մեղք չհամարելով ծիծեռնակին վնաս հասցնել, մի անգամ բռնել է մի ծիծեռնակ եւ լեզուն կտրել: Եւ այս է եղել պատճառը, որ նրա հինգ որդին էլ համր են ծնուել:

Երբ առաջին անգամ գալիս են ծիծեռնակները, մարդիկ եւ կանայք նրանց նայելով երեսներին խաչ են հանում. եւ առհասարակ երբ նրանք ճռուողում են, ասում են, թէ սաղմոս են քաղում, ժամ եի ասում, օրհնում են մեզ եւ այլն:

Այսպէս պաշտելու մասին ասում են, թէ մի անգամ խայթող սողունները հաւաքուել են եւ խորհուրդ արել, թէ ո՞ր կենդանու արիւնը ամենից քաղցր է, որ առաւելապէս նրան խայթեն: Երկար վիճաբանութիւնից յետոյ մոծակին ուղարկում են, որ գնայ բոլորի արիւներն էլ փորձէ եւ ապա իրենց տեղեկացնէ: Սա գնում բոլորին խայթում եւ մարդու արիւնը ամենից քաղցր է գտնում: Երբ վերադառնում է իւր զեկուցումն անելու, ծիծեռնակն իմանալով այդ, յարձակւում է վերան եւ սպանում:

Մի ուրիշ աւանդութիւն էլ ասում է.

Մուկը ապաստան գտնելով Նոյի տապանում, կրծեց եւ ծակեց տապանը: Ջուրը սկսեց ներս լցուել: Նոյ այս տեսնելով` բարկացաւ մկի վրայ, որ գնաց մի անկիւնում թաք կացաւ: Յետոյ Նոյ առաջարկեց կենդանիներին, որ փակեն ծառը, սակայն ոչ ոք չկարողացաւ: Վերջապէս օձը ոլորուելով տարածուեց ծակի վրայ եւ ծածկեց այն: Երբ ջրհեղեղը անցաւ, Նոյ առաջարկեց օձին վարձատրութիւն խնդրել մատուցած ծառայութեան համար, եւ սա հանելով իւր լեզուն, մարդու արիւննուզեց: Այդ ժամանակ ծիծեռնակը, որ Նոյի ոտի վրայ նստած էր, յարձակուեց եւ օձի լեզուն կծեց: Եւ այս է պատճառը, որ դեռ այժմս էլ օձի լեզուն միջից կտրուած է: Օձն էլ իսկոյն յարձակուեց ծիծեռնակի վրայ, սաւայն կարողացաւ միայն նրա պոչից կծել: Ուստի եւ` նրա պոչըերկուսի բաժանուեց: Օձի խայթած տեղից երկու կաթ արիւն ընկաւ, մինը Նոյի վրայ, որ անմիջապէս ոջիլի փոխարկուեց, միւսն էլ գետնին, որ լու դարձաւ եւ թռաւ:

Աղաւնի.

Սա էլ ծիծեռնակի պէս, բայց ոչ նրան հաւասար, պաշտւում է: Սրան եւս չեն սպանում եւ կամ հասցնում: Միայն թէ սրա մասին մի առանձին աւանդութիւն չի պատմւում, տարածուած են միայն ս. Գրքի մէջ պատմուածները:

Կաչաղակ.

Պաշտուող թռչուններից է ե՛ւ կաչաղակը, որի մասին պատմում են, թէ մի անգամ սա մի պառաւի տան գլխին նստած աւետում է նրան, թէ որդին օտարութիւնից գալիս է: Պառաւը առանց հասկանալու նրա աւետիքը, մի կտոր հաց է ձգում նրան: Նա իսկոյն տանում է այդ հացը եւ տալիս որդուն, որ սաստիկ քաղցած է լինում: Յետոյ վերադառնալով նոյն բանն է աւետում եւ մի կտոր հաց եւս ստանալով, խեղճ որդուն տանում: Այս բանը միքանի անգամ կրկնւում է, մինչեւ որ պառաւը ձանձրանալով, մի քար է ձգում դէպի կաչաղակը: Սա էլ վերցնում է այդ , եւ տանում ձգում որդու գլխին: Որդին իսկոյն եւ եթ մեռնում է: Պառաւը գալիս է մեռած որդու մօտ եւ ճանաչում իւր ձգած քարը: Այնուհետեւ այլեւս քար չեն ձգում կաչաղակին, այլ միշտ հաց են տալիս ու խնդրում . «Բարին մեզ, չարը թշնամուն»:

Պատմում են , թէ մի անգամ մի գիւղացի, մի կաչաղակի ոտներից մի քիչ յարդ են կապել եւ կրակ տալով` բաց թողել: Խեղճ թռչունը իսկոյն այրուել է: Ուղիղ մի տարուց յետոյ այդ միեւնոյն գիւղացու փոքրիկ աղջիկը իւր տատի տանը միայնակ եղած միջոցին, շորերը վառւում են եւ մինչդեռ նա վազում է տուն, կրակը լափում է նրան: Գիւղացին նոր զգում է իւր արած մեղքը եւ կրած պատիժը:

ԱՒԱՆԴՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Թռչուններ էլ կան, որոնք թէեւ չեն պաշտւում, բայց որոնց մասին կան հետեւեալ աւանդութիւնները.

Կուկու (կըկու).

Մի հարս ծառից մի ճօճք է կապում, դնում իւրմիակ երեխային մէջը եւ ինքը գնում քաղհան անում: Երբ մի քիչ յետոյ վերադառնում է, երեխային այլ եւս ճօճքի մէջ չի գտնում: Ցաւից եւ սկեսուրի վախից թռչում է դառնում եւ կուկու կանչելով պարում իւր երեխային:

Իլպոպ կամ Սանրակապ (Յոպ-յոպ).

Սա մի հարս է եղել, որ մի անգամ թողել է խմորը կիսատ հունցած եւ սկսել է մազերը սանրել: Յանկարծ կեսուրը վրայ է հասել, եւ սա ամօթից ու վախից թռչուն է դառել, սանրը գլխին, եւ թռել:

Կաքաւ.

Սա ժամանակով մի հարս է եղել: Մի օր, երբ սա խմոր է հունցել. սկեսուրը բարկացել է վերան, թէ ինչո՞ւ է պինդ հունցել. սն էլ դիմադարձութիւն է արել, ասելով թէ կակուխ է: Սկեսուրը բարկանալով անիծում է հարսին, որ իսկոյն կաքաւ է դառնում: Բայց մինչեւ այսօր էլ նա դիմադարձութիւն է անում սկեսրոջ, անդադար կրկնելով, թէ «Կակուղ ա, կակուղ ա»:

Բլբուլ.

Աստուած Ադամին ստեղծելուց յետոյ, երբ տեսաւ, որ միայնակ տխուր է, ասաց նրան, որ իւր համար մի զրոյցընկեր ընտրի եւ նա ընտրեց բուլբուլին: Սակայն այս անգամ էլ բուլբուլի ընկերը միայնակ մնաց եւ սկսրեց տխրել, ուստի ե՛ւ Աստուած ստեղծեց Եւային, եւ բլբուլին վերադարձրեց իւր ընկերոջը:

Պղուղուս (Բուէճ).

Մի պառաւ ունենում է Պօղոս անունով մի հատիկ որդի: Մի անգամ եկեղեցուց վերադառնելով` պառաւը երեխային մեռած է գտնում: Խփելով իւր գլխին, պառաւը խնդրում է Աստծուց որ իրեն թռչուն դարձնէ, որ ե՛ւ կատարւում է: Եւ այդ օրուանից այդ խղճուկ պառաւը կանչում է իւր որդուն, Պղողո՜ս, Պուղոս, այն էլ գիշերները, որովհետեւ ոչ հանգիստ եւ ոչ էլ քուն ունի:

Ագռաւ.

Երբ Կայէնը սպանում է Աբէլին, Ադամ սկզբում կարծում է թէ քնած է, բայց երբ յետոյ հաւաստիանում է, որ մեռած է, պատանում է նրան եւ թաղում: Աստուած խղճում է Ադամին, եւ ագռաւին ուղարկում, որ ասէ Աբէլին, թէ պատանդ մաշիր եկ: Սա էլ գնում է եւ փոխանակ այդ, ասում է, թէ «պատանդ մաշիր եկ»: Աստուած բարկանում է ագռաւի վրայ եւ անիծում, ասելով թէ բերանդ դրած եօթը պատառից մինը միայն կուլ գնայ: Եւ այդ է պատճառը, որ մարդիկ այդքան ատում են նրան եւ որ ագռաւը այնքան անկուշտ է, որովհետեւ եօթը պատառից միայն մինն է կուլ գնում:

Անգղ.

Անգղը ամենաիմաստուն թռչունն է համարւում, որի համար ե՛ւ նրան չեն սպանում: Նա շատ երկար է ապրում եւ միայն 700 տարեկան ժամանակն է ձու ածում եւ ձագ հանում: Պատմում են, թէ շատ հին ժամանակներում Հարուն- Ղարուն մի շատ հարուստ մարդ իւր ահագին հարստութիւնը բարձում է աչխարների վրայ եւ տանում մի սարի մէջ թաղում, ոչխարներին էլ մորթում: Սրա թոռը իմանալով այդ հարստութեան մասին, կամենում է պտրել եւ գտնել, բայց բոլոր միջոցները 'ի դերեւ են ելնում: Վերջապէս մի իմաստուն մարդ խոստանում է անգղներից իմանալ տեղը եւ այս նպատակով շատ ոչխարներ մորթել տալիս ու տարածում է մի դաշտի մէջ: Ինքն էլ մի քթոցի մէջ, գոմէշի ստամոքսով ծածկուելով թաք է կենում: Իսկոյն անգղները ամենայն կողմից հաւաքւում ուտում են ոչխարները. երբ կշտանում են, գնում գնում իրենց պապին էլ են բերում, որ նա եւս կշտանայ: Երբ սա եւս կշտանում է, թոռները հարցնում են նրան, թէ ուրիշ անգամ էլ այդպէս կշտացե՞լ էր:

Մէկ էլ, ասում է պապը, Հարում-Ղարունի ժամանակն եմ կշտացել, երբ ոչխարներին բարձեց իւր ահագին հարստութիւնը եւ տարաւ այ՜, այն սարի մէջ թաղեց եւ յետոյ էլ բոլոր ոչխարները կոտորեց:

Իմաստուն մարդը անմիջապէս դուրս է գալիս քթոցից, գնում փորում ցոյց տուած սարը եւ գտնում անթիւ հարստութիւնը:

Հարուն-Ղարունի ժառանգը առաջարկում է իմաստունին իբրեւ վարձատրութիւն վերցնել հարստութեան մի մասը. սա էլ խնդրում է տալ այնզան, որքան կը կշռի մի մարդու գանգ: Սակայն Հարուն-Ղարունի բոլոր հարստութիւնը չի կարողանում կշռել մի մեռելի գանգ: Այս ժամանակ իմաստունն ասում է, թէ մի բուռն հող ածեցէք նժարի միւս կողմը եւ երբ ածում են, իսկոյն կշռում է: «Ահա', տեսնո՞ւմ եք, ասում է իմաստունը, մարդու աչքը միայն մի բուռն հողը կը կշտացնի. այդ անբաւ հարստութիւնը բաւական չեն նրան, ես էլ բացի այդ մի բուռն հողից, ուրիշ բան չեմ ուզում»:

Չրչրթան կամ չափարծտի.

Մի անգամ Աստուած հրամայել է, թէ ով որ շուտով ինձ  մօտ գայ, ես նրան թռչունների թագաւոր կը նշանակեմ: Արծիւը իսկոյն սկսում է թռչել դէպի երկինք, բայց ճանապարհին յոգնում է եւ ուզում է հանգչել. այս ժամանակ չրթչրթան կամ չափարծտին, որ նրա թեւի տակ ապաստանած, հանգիստ բարձրանում էր, դուրս է թռչում եւ գնում Աստծու մօտ:

-Ի՞նչու ես եկել, հարցնում է Աստուած այս փոքրիկ թռչունին:

-«Եկել եմ, որ թռչունների թագաւոր նշանակես ինձ» , պատասխանում է չափարծտին:

-Դէհ, որ այդպէս է՜, ասում է Աստուած, Գնա' մի ճիպոտ բեր, որ ոչ կարճ լինի, ո'չ երկար, ո'չ ծուռ, ոչ ուղիղ:

Այդ օրից սկսած նա պարում է չափարների (ցանկապատ) տակ ճիպոտներ, եւ երբ գտնում է` ասում է.

«Չի՜, չի՜ էս չի. էն չի`»:

Բ.

ՄԻՋԱՏՆԵՐ

Ա.

Մեղու, շերամ եւ որդան կարմիր.

Յոբ երանելին որդունքը վերցրել դրել է վէրքերի վրայ ասելով. «Կե'րէք, կերէք, Աստուած ձեզ կերակուր է տուել»: Որդերն էլ իսկոյն փոխարկուել են մեղուի, շերամի եւ որդան կարմիրի:

Բ.

Աստծուկով.

Աստծու կով կամ զատիկ կոչուած միջատը (божья корова) սուրբ են համարում եւ երբեք չեն սպանում:

Գ.

ՁԿՆԵՐ

Ձկների մասին ընդհանրապէս շատ քիչ աւանդութիւններ կան, երեւի մեծ գետեր եւ լճեր, հետեւապէս ե՛ւ զանազան տեսակ ձկներ չլինելու պատճառով:

Յայտնի է միայն`

Օձաձուկը.

Սա Գաբրիէլ հրեշտակի փողն է համարւում, որ յանկարծ ընկել է ջուրը: Ապացոյց` որ նրա վրայ կան 12 ծաւի հետքեր: Այս ձկները խմբով են շրջում, սրնգի ձայն հանելով: Ձկնորսներն էլ ականջ են դնում, լսում սրնգի ձայնը եւ ուռկանը ձգում, որսում:

Դ.

ՕՁԻ ՊԱՇՏԱՄՈՒՆՔ

Քեաթուկ լերան վերայ, «Սիպտակ հէօլ» ուխտատեղում եւ Սխտորաշէնի ահագին չինարի ծառի մէջ կան մի մի ահագին օձ: Ճանապարհորդները անցնելով այդ ուխտատեղիների մօտով, գնում ուխտ են անում, մոմ վառում, աքաղաղներ զոհում, որպէս զի այդ օձերը պաշտպանեն իրենց եւ ճանապարհորդութեան ժամանակ օձերը չխայթեն իրենց: Զոհաբերութիւնների ժամանակ այս օձերը դուրս են գալիս եւ հանգիստ կերպով շրջում, ոչ մի վնաս չպատճառելով ուխտաւորին:

Ուխտաւորները վերցնում են այդ օձերի շապիկների (խորխի) կտորները եւ պահում գլխարկների մէջ: Երբ օձ է պատահում, հանում այդ շապկի կտորը ցոյց են տալիս: հաւատացնում են, թէ օձը անմիջապէս յետ է քաշւում եւ ոչ մի վնաս չի տալիս:

Ընդհանրապէս հայերը ոչ մի վնաս չեն հասցնում լոկին, մինչդեռ օձերին աշխատում են սպանել:

Պատմում են, թէ մի անգամ մի հայ մարդ մի կատալած ուղտի վրայ հրացան է արձակում, բայց հրացանը վրիպում է եւ ուղտը ընկնում է հայի ետեւից: Սա շունչ կտրուած ցատկում է մի ցանկապատից եւ ընկնում մի այգի: Այս միջոցին մի լոկ դուրս է պրծնում եւ խայթում, սպանում կատաղած ուղտին: Այնուհետեւ հայերը լոկին հայ են համարում, եւ նրա արած լաւութեան համար պաշտում:

Լոկը օձերի սափրիչն է համարւում, եւ երբ սկսում է սափրել մի որեւէ օձի գլուխ, յանկարծ մի հարուած է տալիս գլխին եւ անմիջապէս սպանում:

Լոկին բարկացնելիս ասում է. «Կը համբերեմ, չեմ կծի, բայց եթէ կծեցի, միայն հաւի պանիր պիտի քսէք, որ առողջանայ»: Եւ որովհետեւ հաւի պանիր չկայ, ուստի լոկը սրանով ուզում է ասել, թէ իւր կծածը ոչնչով չի լաւանալ: Այս է պատճառը, որ վարանդացիները երբէք չեն չարչարում եւ կամ սպանում լոկին, հաստատ գիտենալով, որ նա, իբրեւ հայ, իրենց չի կծիլ, այլ միայն թուրքին, իսկ երենց կծում է օձը, որ թուրք է եւ թուրքերին չի կծում: Եւ այս է պատճառը, որ թովշիները (ովսունչի) միայն թուրքերն են լինում:

Քառասնի գիւղից փոքր ինչ բարձր, մի բարձր ժայռ կայ, որ մի քիչ առիշեղ կտրուած է: Այդ կտրուած, տափարակ տեղում, երկու թզենիների տակ ապրում է մի ոսկեղջիւր օձ, որ երբեմն իւր լուսաճաճանչ գլուխը դուրս է ցցում ժայռից: Ասում են, որ եթէ մինը կարողանայ մի անդրավարտիկ ձգել նրա գլխին, այն ժամանակ օձը կը փախչի, բայց կը թողնէ իւր ոսկի եղջիւրները, որոնք իմաստութիւն կը տան, ում մօտ էլ որ լինին:

Շատ տներ էլ օձեր կան, որ տան «դէօվլաթ» համարուելով` ոչ մի հալածանքի չեն հանդիհում: Տնեցիները ամանով կաթ են տալիս նրանց, որ խմելուց յետոյ ոսկիները են ձգում ամանի մէջ:

Պատմում են, թէ մի մարդ միշտ կաթ է տուել իւր տան մի օձի եւ ամէն անգամ մի ոսկի ստացել: Մի անգամ այդ մարդը ուրիշ երկիր գնալու պատճառով` որդուն է յանձնարարում օձին ակթ տալ: Որդին տեսնելով օձի տուած ոսկին, մտածում է սպանել նրան եւ մի անգամից ստանալ նրա անթիւ ոսկիները: Հարուածը վրիպում է, օձի ագին կտրւում է եւ սա խայթում է տղին, որ միքիչ յետոյ մեռնում է:

Երբ հայրը վերադառնում է, իմանում է ամէն ինչ եւ շատ ցաւում: Մի ժամանակից յետոյ հայրը դուրս է հրաւիրում է օձին, դնում է նրա առաջ մի աման կաթ եւ առջարկում հաշտուել եւ առաջուայ պէս շարունակել: Սակայն օձը մերժում է կաթը եւ ասում «Քանի որ ես տեսնում են իմ կտրուած ագիս եւ դու մտաբերում ես քո սպանուած որդին, մենք չենք կարող բարեկամներ լինել»: Այս ասելով ձօը բոլորովին հեռանում է եւ կարճ  միջոցում այս մարդը աղքատանում եւ թշուառանում:

Ե.

ԿԱԹՆԱՍՈՒՆՆԵՐ

Այս կենդանիների պաշտամունքից բուն Վարանդայում նացել է միայն կատուին վերաբերեալ միքանի սնոտիապաշտութիւներ: Այսպէս` կատուն սուրբ է համարւում եւ նրան սպանողը եօթ եէեղեցի պիտի շինէ, որ կարողանայ այդ մեղքից ազատուել: Եւ եթէ այդ չի կարող անել, մեղքից թեթեւանալու համար գոնէ մի խալուար (ցորեն մաղելու մաղ) պիտի առնէ, յատկապէս դրկիցներին փող տալու:

Նրա մասին կան հետեւեալ աւանդութիւները.

Կատու.

Ա.

Քրիստոսին փշէ պսակով չաչարելիս, արցունքը յորդութեամբ հոսում էր եւ նա թաշկինակով սրբում էր: Մինը խլեց նրա ձառքից թաշկինակը եւ գցեց աղբանոցը, ուր անմիջապէս կատուի փոխարկուեց:

Բ.

Մի անգամ Քրիստոս իբր մի հասարակ մարդ հիւր է լինում մի տան, մկները շատ նեղում են նրան եւ տնեցիներին: Այս ժամանակ նա ձգում է իւր թաշկինակը դէպի մկները, որ կատու դառնալով` բռնում է նրանց:

Վարանդացիները պատմում եւ ուխտ են գնում միքանի կենդանիների պաշտման տեղերը, որոնք թէեւ Վարանդայում չեն գտնւում, սակայն նրան սատմանակից լինելով` այնքան էլ հեռու չեն:

Այսպիսի ուխտատեղիներից նշանաւոր են.

Զանգեզուրի գաւառում, Տաթեւ վանքի հանդիհակած լեռնաշղթայի մէջ գտնւում է Եզան ուխտատեղին կամ ինչպէս սովորաբար թուրքերէն կոչում են` «Օկիւզ-զիարատը». ը: Սա քարերի մի ահագին կոյտ է, որ օր աւուր աւելանում է, որովհետեւ ամէն մի անցորդ պարտաւորուած մի քար է բերում ձգում այդ կոյտի վրայ: Ավանդութիւնն ասում է, թէ այդտեղ թաղուած է մի եզ, որ ինքնակամ եւ առանց մարդու ճիպոտի այդ տեղի քարհանքից ահագին քանակութեամբ քար է կրել Տաթեւի եկեղեցին շինելու:

Այս ուխտատեղին նուիրական է ինչպէս հայերի, այնպէս ե՛ւ թուրքերի համար:

Երբ կենդանիների մէջ տարափոխիկ հիւանդութիւններ են տարածւում, թէ հայերը եւ թէ թուրքերը բերում են կենդանիներ եւ այդ քարակոյտի շուրջը երեք անգամ պտտեցնում: Եւ եթէ, հիւանդութեան սաստկութեան պատճառով, կենդանիներին բերել չեն կարող, գալիս, այդ քարակոյտի տակից մի բուռն հող են հանում եւ տանում, աղի հետ խառնում, տալիս հիւանդ կենդանուն: Շատ դէպքեր են պատմում, երբ կենդանիները անմիջապէս լաւացել են:

Խաչէնի Պտկսաբերկ հինաւուրց եկեղեցու մօտ թաղուած է մի արջ: Աւանդութիւնն ասում է, թէ այդ եկեղեցին շինելիս մի արջ շարունակ քար է կրել շրջակայքից: Երբ եկեղեցին աւարտել են, պակասել է միայն մի մեծ քար եւ այս արջը երկար որոնելուց յետոյ շատ հեռւում գտել է եւ շալակած բերել: Երբ վայր է դրել քարը, վարդահետը տեսել է, որ թոկը արջի ուսերը` սաստիկ արիւնոտուել է, վերցնում է թոկը է խփում եկեղեցու պատին: Դեռ մինչեւ այժմ էլ ցոյց են տալիս այդ արեան հետքերը:

Յետոյ արջը օգնելէ վարդապետին քարը իւր տեղը դնելու, եւ երբ ամէն ինչ աւարտել են, շունչը փչել է: Վարպետը մեծ ցաւակցութեամբ ամփոփել է նրա մարմինը եկեղեցու մօտ եւ վերան քարեր դարսել: Ուխտաւորները մոմ են վառում այդ քարակոյտի վրայ եւ մատաղներ անում:

Արջ.

Սրա մասին կայ հետեւեալ աւանդութիւնը.

Արջը ժամանակով մարդ ջրաղացպան է եղել. երբ շատ գողութիւններ է արել, Աստուած բարկեցել է վրան եւ արջ դարձրել: Եւ ապացոյց սրան` երբ սպանում են արջին, սա առաջին թաթերը միմեանց վ»այ դնելով` խաչում է:

***

Բոլոր կենդանիները եւ բոյսերը լեզու ունին եւ կարող են խօսել: Որպէսզի մարդիկ կարողանան նրանց հասկանալ, պէտք է, որ շահմար օձը իւր լեզուն քաշէ մարդու բերանը: Այս բաղդին արժանեցել են ովչի (որսորդ) Փիրումը եւ Լոխմանին:

Է. ԳԼՈՒԽ.

ԼՈՒՍԱՒՈՐՆԵՐԻ ՊԱՇՏԱՄՈՒՆՔ

Արեւ եւ լուսին. - Վարանդայում դեռ մինչեւ այժմս էլ ծերունիներ եւ պառաւներ կան, որոնք պաշտում են արեգակ եւ լուսին: Շատ անգամ պատահում է, որ սրանք ծունր են չոքում նոր ծագող արեգակի եւ նոր նորող լուսնիակի առաջեւ աղօթում նրանց այսպէս. «Աստծոյ ցնծուղն տուած ըրիգնակ, ա՜յ մօրայ նոր ըլած լուսնինկեայ, իմ երեսս քո ոտանդ տակը, դու իմ խոխէքս պահես» եւ այլն: Լուսնի նորին գրեթէ բոլոր գիւղացիները առաջին անգամ լուսնին նայելիս, միքանիսը բաղդաւոր համարուած երեխայի կամ մարդկանց երեսին են նայում, յուսալով, որ այդ ամիս բաղդաւոր կերպով կ'անցնեն, ուրիշներ դրամի վրայ հայեացք ձգելով համբուրում եւ ճակատին են դնում, յուսալով շատ դրամ շահել այդ ամսում:

Արեւով երդուիլը շատ սովորական է` «իմ արեւը վկայ քու կանանչ արեւդ վկայ»:

Միհր աստծու պաշտաման մնացորդ` խոտի կամ փայտի կոյտեր վառելու սովորութիւնը դեռ մինչեւ այժմ էլ շարունակւում է Վարանդայի գիւղերում, թէեւ քաղաքում արդէն վերջացել է:

Տեառնընդառաջի երեկոյին նշանուած երիտասարդները ցրտնի ծառի ճիւղեր են բերում եւ դարսում եկեղեցու գաւթում: Յետոյ եկեղեցու ջահից բերած մոմով վառում են այդ կոյտը, ծուխի ուղղությունից գուշակութիւններ անում, նորահարսին, ինչպէս ե՛ւ նորածին երեխային երեք անգամ պտտեցնում շուրջը: Երիտասարդները թռչում են կոյտի վրայով, ուրիշներ պար բռնում շուրջը:

Արեւի եւ լուսնի մասին կան յետեւեալ աւանդութիւնները:

Ա.

Ժողովուրդը լուսինն ու արեւը քոյր եւ եղբայր է համարում: Մի օր քոյր արեւը ասել է, թէ ինքը վախենում է գիշերը մանգալուց եւ ցերեկն էլ ամաչում երբ իրեն են նայում: Այդ ժամանակ եղբայր լուսինը պատասխանել է նրան, թէ ինքը գիշերը կը շրջի, թող ցերեկը նա պտտուի, միայն վերցնի մի քանի թոփ ասեղ եւ խրի իրեն նայողի աչքերը: Եւ այդպէս էլ եղել է: Արեւը նստած մի առիւծի մէջքին, սլանում է երկնակամարի վրայով, եւ երեկոյեան գնում հանգստանում մօր գրկում: Առիւծը իւր վիթխարի թրով պաշտպանում է նրան քաջքերից:

Բ.

Մի օր լուսնի եւ արեւի մայրը խմոր էր հունցում, որդին , լուսինը, գալիս եւ խնդրում է, որ իրեն համար էլ մի բլիթ շինի, մայրը բարկանում է եւ խմորոտ ձեռքով խփում է երեսին: Դեռ մինչեւ այժմս էլ լուսնի վրայ երեւում են նրա խմորոտ մատների հետքերը:

Գ.

Մի կին իւր որդու համար գուլպայ էր գործում: Երբ քիչ էր մնացել վերջացնելու, արգակը ուզում էր մայր մտնի, ուստի մայրը ասաց որդուն, թէ թող մնայ վաղը կը վերջացնեմ: Որդին աղաչում օ մօրը, որ այդ օրը վերջացնի: Այդ դէպքում, ասում է մայրը, աղաչիր արեգակին, որ մի քիչ ստասէ: Երեխան դառնում է արեգակին եւ ասում. «Ջան արեգակ, մի քիչ սպասի'ր, մայրս վերջացնի զիզի գուլպաս, հագնեմ»: Արեգակը սպասում է եւ երբ երեկոյան ուշ մայր է մտնում, մայրն հարցնում է, թէ ինչո՞ւ այդքան ուշացաւ:

Արեգակը պատասխանում է, թէ մի երեխայ խնդրեց իրեն սպասել, մինչեւ որ մայրը կը վերջացնէր նրա գուլպան: Արեգակի մայրը բարկանում է եւ անիծում երեխային, որ ցերեկը մեռնի եւ գիշերը կենդանանայ, նրա մայրն էլ երբէք չվերջացնի գուլպան: Եւ այնուհետեւ այս երեխան ցերեկները մեռած է լինում, իսկ գիշերները կենդանանում եւ գալիս է մօր մօտ, խնդրում իւր զիզի գուլպան: Սակայն մայրը երբէք վերջացրած չի լինում, որովհետեւ գործածը ինքն իրեն քանդւում է եւ խեղճ երեխան ոտաբոբիկ թափառում է:

Դ.

Մի հարսնացու ցանկանալով անշուշտ աւարտել իւր փեսացուի գուլպան, խնդրել է արեգակից մի քիչ էլ սպասել: Բարի արեգակը կատարել է հարսնացուի խնդիրը եւ ուշ մայր մտել: Սակայն արեգակի չայր մայրը, հարցնելով նրա ուշանալու պատճառը` բարկացել է եւ անիծել հարսնացուին, ասելով. «Քար դառնյ նա»: Իսկոյն խեղճ հարսնացուն քար է դարձել: Եւ այս օր էլ Նինգի գիւղի մօտ ցոյց է տալիս այդ քար դարձած հարսնացուն:

Խաւարում. -Արեւի եւ լուսնի խաւարումը բացատրում են այսպէս. Քաջքերը կամ սատանաները կտրելով նրանց ճանապարհները, ուզում են վիրաւորել նրանց, իսկ նրանք պաշտպանւում են եւ վերջի վերջոյ յաղթում:

Խաւարման ժամանակ մեծ սուգ է տիրում գիւղերում. երիտասարդները հրացաններ են արձակում դէպի վեր, մտածելով թէ կարող են քաջքերին խփել, ուրիշներ պղնձեայ ամաններ ծեծելով եւ զանգեր խփելով ահագին աղմուկ բարձրացնում, դարձեալ քաջքերին վախեցնելու նպատակով: Իսկ կանանցից շատերը լալիս են ցաւից եւ երկիւղից:

***

Օր. -Երկնքում կայ երեք թռչուն: Երբ սրանցից առաջինը ձայն է հանում, բացւում է առաւօտը, երկրորդի ձայնելիս դառնում է կէս օր, իսկ երբ երրորդ թչունն է ձայնում` մութը պատում է աշխարհը:

Աստղեր. -Սրանցից ամէն մինը պատկանում է մի մարդու: Բարեգործ եւ առաքինի մարդունը պայծառ է լինում, չարագործ եւ անբարոյականինը` աղօտ: Երբ աստղը վայր է ընկնում, եւ կամ փոխում է իւր ընթացքը, մարդը մեռնում է:

Գիսաւոր աստղեր երեւալիս ասում են թէ մեծ աղէտներ է պատահելու, թագաւոր է մեռնելու եւ այլն:

Յարդ գողի ճանապարհի  մասին պատմում են, թէ մի մարդագայլ հարս լուանալով իրենց հիւրերի ոտները, շատ փափլիկ է գտել եւ երբ բոլորը քնել են, գնացել է, որ ուտի, սակայն հիւրը դաշոյնի մի հարուած է տուել նրա ծծին: Իսկոյն կաթը ցատկել է երկինք, եւ մինչեւ այժմս էլ իւր հետքը թողել:

Ուրիշներն էլ հաւատացնում են, թէ դա Աստծու արքայութեան ճանապարհն է:

Շատերն էլ  պատմում են, թէ մինը (չգիտեն թէ ով) դարման է գողացել եւ ճանապարհին վայր թափել, որի հետքը մնացել է ու այժմ էլ կոչվում «դերմանհղի»:

Ամպ. -Սաստիկ սպիտակ եւ առանձին կանգնած ամպ տեսնելիս ասում են, թէ դա Աստծու միրուքն է:

   Իսկ եթէ այս ամպը շատ փոքր է, ասում են դարմանագող է, որովհետեւ դա նշան է, որ քամի պիտի լինի եւ կալերից դարման գողանայ:

Որոտման  մասին ասում են, իբր թէ մի պառաւ մի պարկի մէջ քարեր ածած քաշ է տալիս, որից ե՛ւ յառաջանում է գոռգոռոց:

Ոմանք էլ կարծում են, թէ դա յառաջանում է «ըլըկծոմն» քամու սաստիկ շարժումից:

Առաջին որոտման ժամանակ գիւղացիները երկաթ են կծում եւ քարով իրենց գլխներին խփում, ասելով.

«Քըրըգլօխ, ըրկըթը կեռիկ» եւ այս այն նպատակով, որ այդ տարի կարկուտ չգայ:

Որոտ. -Մի բամբակի պառաւ, նստած մի բամբակի ձիու վրայ, ձեռին մի բամբակի մտրակ քշում է երկնքով: Նրա ձիու ոտների տրոփիւնից յառաջանում է որոտը:

Կայծակը հրեշտակների գաւազանն է, որով խփում են սատանաներին:

Ոմանք էլ կարծում են, թէ երկու հրէշ կայ, որ կռւում են միմեանց հետ սրերով, այս սրերի փայլից յառաջանում է փայլակը, միմեանց ընդհարումից` կայծակն ու որոտը: Եւ կամ երկու վիթխարի գազաններ միմեանց հետ «ղոչի են տալիս», -պոզերը միմեանց խփելով կռւում են, որոնց պոզերի ընդհարումից յառաջանում է կայծակը:

Ուրիշներ էլ պնդում են, թէ երկնքում մի պառաւ մի թզուկ ծառայ ունի, որ փայտ կոտորելիս կացինը քարին է դիպցնում, որից եւ կայծակ է յառաջանում:

Ծիածանը, -տեղական բարբառով «կանաչ կարմիրը», Աստծու գօտին է համարւում: Նրանով գուշակութիւններ են անում, այսպէս` եթէ դեղին գոյնը միւսներից աւելի է, այդ նշան է, որ այդ տարին շատ հիւանդութիւններ պիտի լինի. երբ կանաչ գոյնն է աւելի, դա ապացոյց է, որ այդ տարի ցորենը առատ է լինելու, իսկ եթէ կարմիրն է աւելի, գինին է առատ լինելու:

Մի աւանդութիւն էլ ասում է, թէ ծիածանը այն կանաչ կարմիր թելն է, որ բերեց Գասպար թագաւորը, իբրեւ կնքահայր Քրիստոսի պարանոցը կապելու:

Երկրաշարժի մասին հետեւեալ կարծիքներն են տիրում:

ա. Գետնի տակ ապրում է մի եղջերու, որի եղջիւրի վրայ դրուած է մի մեծ կաթսայ, լի մի տեսակ հեղուկով: Երբ հեղուկը տաքանում է, կոտրում է կաթսան եւ կտորները խփում գետնին, որից եւ յառաջանում է «ժաժքը»:

բ. Գետնի տակ կայ մի եզ, պոչը դրած մէջքին, երբ շարժում է պոչը եւ խփում գիտնին, երկրաշարժ է լինում:

գ. Գետնի տակ մի ձուկ կայ, երբ մէջքը քոր է գալիս, շարժւում է եւ իւր հետ շարժում երկիրը:

դ. Մի հրեղէն քամի մտնում է երկրի մէջ եւ շարժում նրան:

ե. «Ըլըկոծն» քամին մտնում է այն ջրի մէջ, որի վրայ գտնւում է մեր աշխարհը եւ ալեկոծում ջուրը: Ջրի ալեկոծութիւնից շարժւում է ե՛ւ մեր երկիրը:

Ը. ԳԼՈՒԽ

ՔԱՋՔԵՐ ԿԱՄ ՍԱՏԱՆԱՆԵՐ

Դռնավարզի եւ Քառասնի, ինչպէս ե՛ւ Ազոխի եւ Թաղլարի միջեւ կան խոր ձորեր, սաղաթախիտ ծառերով ծածկուած: Այս ձորերը կոչւում են «քաջկաձոր» եւ լի են քաջքերով-սատանաներով:

Չանախչի գիւղում էլ, կուսանաց անապատի մօտ ահագին ժայռի մէջ մի մեծ ճեղքուած կայ: Գիւղացիները այդ ճեղքուածքին «քաջքատուն» են կոչում եւ հաւատում, թէ քաջքերով լի է: Հազիւ է պատահում, որ գիշերները մարդիկ անցկենային այդ ժայռի մօտով:

Խոր համոզուած լինելով որ քաջքերը գոյութիւն ունին իրականապէս, ժողովուրդը բազմաթիւ արկածներ է պատմում նրանց վերաբերութեամբ, որոնցից առաջ ենք բերում միայն հետեւեալները:

Ա.

Դռնավարզ գիւղում Անանեանք նկատում են, որ երեկոները քաջքերը գալիս իրենց ձին հեծնում եւ սաստիկ այս ու այն կողմն են քշում, այնպէս որ առաւօտեան ձին սաստիկ յօգնած եւ քրտնած է լինում: Միեւնոյն ժամանակ հիւսում էին ձիու մազերը եւ այնպէս թողնում հեռանում: Մի երեկոյ կուպր են քսում ձիու վերայ եւ առաւօտ տեսնում են մի սեւ սատանայ կպած ձիուն: Իսկոյն մի ասեղ են շուլուլում նրա մարմնին եւ վայր առնում նրան: Եօթ տարի շարունակ աշխատեցնում են նրան, միայն միշտ իրեն ցանկացածի հակառակն են ասում, որովհետեւ քաջքերը միշտ մարդկանց հակառակ են գնում: Այսպէս, օրինակ երբ կամենում էին ասել, թէ գնա ջուր բեր, ասում էին. «Մի' գնար եւ ջուր մի' բերեր»: Իսկոյն գնում եւ բերում էր: Եօթ տարին լրանալիս սատանան դառնում է դէպի Անանեանք եւ ասում. «Ի՞նչ յիմար մարդիկ էք, եօթ տարի մնացի ձեզ մօտ, չհարցրիք թէ ինչո՞ւ ջորին չի ծնում, որ ասէի»: Եւ իսկոյն անյայտանում է:

Բ.

Ղաւախան գիւղի Ակոբ. ջանը պատմում էր, թէ մի օր մի սատանայ խափել է իրեն եւ տարել սատանաների տունը ցոյց տուել: Այդ տեղ, ասում էր նա, եղել է մի գեղեցիկ մուշտակ, մի եաբա (երկժանի) եւ մի կոյտ ածուխ: Երբ նա հետաքրքրուելով հարցրել է, թէ ինչու' համար են այդ բաները, սատանան պատասխանել է, թէ մուշտակը նրա համար է, որ առաւօտները ձգեն եկեղեցի գնացող ծերունիների վերայ, որպէսզի տաքութիւնից թուլանան եւ եկեղեցի չգնան. եաբան որ ձգեն չարը տեսնող եւ բարու յետեւից գնացող երիտասարդների պարանոցը, իսկ ածուխը` քսեն իրենց ասածը ուրացողի երեսը:

Գ.

Մի անգամ Քառասնի գիւղում մի «զուռնաչու» ձայն են տալիս, թէ արի գնանք, հարսանիք կայ` սա վեր է կենում եւ առաջնորդի հետ գնում քաջքաձորը: Մէկ էլ տեսնում է, որ մի հարսանիք եկաւ, ինքն էլ սկսում է իւր զուռնան ածել: Քաջքերը երկար պարում են: Այս ժամանակ զուռնաչին նկատում է, որ կանանց հանդերձները իւր դրկից կանանց շորերին շատ նման են, կամացուկ մի քանիսից մի մի կտոր կտրում է:

Երբ առաւօտեան աքաղաղը կանչում է, բոլոր քաջքերը անյայտանում են եւ ինքը մնում է այդ ձորում մէն մենակ: Գալիս է տուն, հանում կտորները եւ տանում դրացի կանանց շորերի հետ բռնեցնում, տեսնում է, որ իսկապէս նրանցից է կտրուած: Պատմում է դէպքը եւ խրատում որ հանդերձների մէջ կամ նշխարք դնեն եւ կամ ասեղ շուլուլեն, որ քաջքերը չկարողանան տանել հագնել:

Դ.

Չանաղչի գիւղում սրանից մօտ 50 տարի առաջ, մի գիշեր մինը ձայն է տալիս Տէր Յովհաննէս քահանային, թէ մինը հոգու հետ է, ե'կ ճաշակ տուր: Նա էլ վեր է կենում եւ նրան հետեւում: Սա տանում  է Քաջքատուն վերեւը եւ այնտեղից վայր գլորելով` անյայտանում: Հաւատացնում էին, թէ դա Քաջքատան սատանաներից է եղել:

Ե.

Մն մարդ լսելով քահանայի քարոզներին, իւր հարստութիւնը բաժանել է աղքատներին, յուսալով մէկին հազար ստանալ: Երբ բոլորովին աղքատացել է, դիմել է նախ քահանային եւ ապա Աստծուն, իւր բաժանածի հազարապատիկը խնդրելով, բայց երբ ոչինչ չէ ստացել, ստրջացել եւ սատանային օգնութեան է կանչել: Սա իսկոյն ներկայացել է նրան: Մարդը պատմել է եղելութիւնը եւ խնդրել նրան օգնել իրեն քահանայից վրէժ առնելու: Սատանան ամենայն սիրով առաջարկում է մարդուն, թէ ինքը ջորի կը դառնայ, թող տանի քահանային ծախէ: Մարդը համաձայնում է եւ սատանան իբրեւ ջորի ծախւում է քահանային: Սակայն մի երկու օրից յետոյ սատանայ-ջորին մուկ է դառնում եւ ծակը մտնում: Քահանան ծախողից իւր դրամը յետ է պահանջում: Դիմում են դատաւորին: Վերջինս պատուելով քահանային, հրաւիրում է իւր հետ ճաշելու: Այս միջոցին յանկարծ սատանայ ջորին երեւում է քահանայի արգանակի մէջ եւ քահանան առանց այլեւայլութեան կոխում է ձեռքը արգանակի մէջ եւ առխատում բռնել ջորու ականջից, ջորին փախչում մտնում է միւսների պնակները եւ քահանան, առանց տատանուելու, կոխում է ձեռքը այս պնակից այն պնակը: Երբ հարցնում են նրան այդպէս անելու պատճառը, նա յանդիմանում է նրանց, թէ չե՞ն տեսնում ջորին, որ պնակից պնակ է վազում: Անմիջապէս դատաւորը հրամայում է կապկապել այդ քահանային եւ որպէս խելագար գժատուն ուղարկել:

ՕՐՕՐՈՑԱԳՈՂ

Երբեմնապէս պատահում է, որ մայրերը երեխաներին ծիծ տալիս, օրօրոցի վրայ ընկած քնու են: Այսպիսի դէպքերում ծիծը ծածկում է երեխայի բերանն ու քիթը եւ խեղդում նրան:

Իրենց յանցանքը սատանաներին վերագրելով` մայրերը երեւակայում են, թէ օրօրոցագող քաջքեր կան, որ գալիս երեխաներին տանում են: Եւ որպէսզի արգելեն նրանց երեխաներին մօտենալու, սրանց սնարի տակ նշխարք, պողպատ, համայիլ են դդնում, քնեցնելիս խաչակնքում, եւ երեխայի վերայ ասեղ շուլուլում:

Սրանց մասին պատմում են, թէ մի անգամ շօշեցի ջինդար (կախարդ) Ակոփին սատանաները տանում են սարը, ուր նա տեսնում է նրանց գլխաւորին եւ միւսներին պար բռնած: Պարի տաքացած ժամանակ գլխաւորը հրամայում է օրօրոցագող քաջքին գնալ երեխայ բերել: Սա գնում է եւ միքիչ յետոյ մի երեխայ ձեռին վերադառնում: «Այս անգամ շատ պտրեցի, ասում է նա, տալով երեխան գլխաւորին, մի երեխայ խաչակնքուած էր, մի ուրիշի բարձի տակ նշխարք կար, մի երրորդի վրայ ասեղ էր շուլուլած, միայն այս երեխան էր մեզ արժանի, որ վերցրի բերի»: Այս ժամանակ գալիս են ուրիշ միքանի քաջքեր էլ, բերելով իրենց հետ կանանց հանդերձներ: Իսկոյն միմեանց ձեռքից խլխլելով հագնում են այդ հանդերձները եւ շարունակում պարել: Պարի տաքացած միջոցին, վերցնում են բերած երեխային, եւ պարելով միմեանց ձգում. վերջին ստացողը դժոխային ձայներ հանելով խփում է երեխային գետին եւ սպանում: Այս իրարանցման ժամանակ կրակին դրուած իւղը շուռ է գալիս եւ իւղոտում մի քանիսի հանդերձները:

Լուսաբացին, երբ սատանաները չքանում են, ջինդար Ակոփը գալիս է գիւղ եւ իմանում, որ իւր հարեւանի հարսը «ծծով է արել» իւր երեխային եւ խեղդել, որի համար ե՛ւ նրան սաստիկ նախատում են: Անմիջապէս գնում է նրանց մօտ, պատմում է երեկոյեան անցքը, օրօրոցագողի երեխային գողանալն ու սպանելը եւ իւր խօսքերին ապացոյց բերում է այն, որ իւղի թափուել եւ իւղոտել է հանդերձները: Կանայք գնում նայում են իրենց հանդերձները եւ տեսնելով որ յիրաւի իւղոտուել են, հաւատում են:

Ոչ միայն օրօրոցագողները տանում են փոքրիկ երեխաներին, այլ եւ պատահում է, որ «հիւրի փարիները» իրենց երեխաները փոխում են սրանց հետ: Փոխուածներն սկսում են լղարին եւ շարունակ լաց են լինում: Այպիսի դէպքերում տանում երեխային դնում են երկու գերեզմանի միջեւ եւ ասում. «Իմը տար, քոնը բեր», հաւատալով, որ «հիւրի փարիները» կը վերեդարձնեն իրենց երեխային:

ԾԱՂԻԿ ԵՒ ԿԱՐՄՐՈՒԿ

Ծաղիկն ու կարմրուկը քոյր եւ եղբայր են, որոնց ման է ածում մի սպիտակահեր պառաւ կին, աջ ձեռով ծաղիկը, ձախով կարմրուկը (պռուկ) բռնած:

Երեխան ծաղկով կամ կարմրուկով հիւանդացած միջոցին, մինչեւ առողջանալը ձէթի ճրագը վառ են պահում, կամ մոմեր վառում, կիրակի պահում, առագաստ չեն մտնում, միս ներս չեն բերում եւ այլն:

ՄԱՐԴԱԳԱՅԼ

Առաւելապէս կանայք, բայց երբեմն էլ տղամարդիկ գիշերները գայլ են դառնում, գնում երեխաներ գողանում, ուտում եւ կամ նոր թաղուած ննջեցեալներն հանում լափում: Սրանք ման են գալիս գայլերի հետ միասին, խմբով, եւ երբ լուսանում է` հանում են իրենց մորթին, մարդ դառնում եւ տանում մորթին մի ապահով տեղ պահում, գիշերը նորից հագնելու եւ գայլ դառնալու:

Այս պատիժը նրանք ստանում են Աստծուց իրենց բազմաթիւ մեղքերի համար, ուտելով երկնքից թափուած կարկտանման բանը, որ թափւում է յատկապէս գայլերի համար: Ուտելուց յետոյ անմիջապէս երկնքից մի գայլի մորթի է ընկնում ուտողի վրայ եւ սա իսկոյն գայլ է դառնում:

Եօթ տարի գալութիւն անելուց յետոյ, գայլի մորթին ինքն իրեն անյայտանում է եւ մարդը այլ եւս գայլ չի դառնում:

Պատմում են, թէ երբ կարողացել են մորթին գտնել եւ կրակը ձգել, մարդը այլ եւս գայլ չէ դարձել, սակայն միշտ մարդագայլերը ահագին խնամքով թագցնում են իրենց մորթիները:

Առաջ բերենք սրանց մասին եղած աւանդութիւններից գոնէ երկուսը:

Ա.

Դռնավարզ գիւղում մի որսորդ գիշերը նկատում է, որ անտառի մէջ կրակ է արած եւ մի կին միայնակ միս է խորովում: Կամացուկ առաջ գնալով` որսորդը բռնում է կնոջը յետեւից, կապում ծառին եւ շուրջը պտրելով գտնում է մի գայլի մորթի, որ անմիջապէս կրակն է ձգում: Կինը ամէն ճիգ գործ է դնում մորթին ազատելու, բայց չի կարողանում: Առաւօտեան որսորդը բերում է կնոջը Դռնավարզ, ուր նա խոստովանում է, թէ ինքը նուխեցի է եւ իբրեւ մարդագայլ եկել էր այդ կողմերը: Անմիջապէս իմացնում են ամուսնուն, որ գալիս եւ նուէրներ տալով` տանում է կնոջը:

Բ.

Մի չանախչեցի որսորդ անտառում գիշերած միջոցին տեսնում է, որ կարկտանման բան է թափւում երկնքից եւ գայլերը հաւաքում ուտում են: Ինքն էլ վերցնում մինը ուտում է, երբ յանկարծ երկնքից մի գայլի մորթի է ընկնում վերան եւ ինքն էլ գայլ դառնում ու գնում միանում գայլերին:

Այնուհետեւ եօթ տարի շարունակ գիշերները գայլ դառած թափառում է եւ լէշեր ուտում: Եօթը տարին լրացած օրը գայլերի հետ միասին գնում է Արաքսի ափը մի ձիու լէշ ուտելու, բայց այս անգամ սաստիկ գարշում է եւ մորթին ընկնում է վերայից: Այնուհետեւ այլ եւս գայլ չի դառնում:

ՍՐԲԵՐ

ՍԱՐԻԲԷԿ

Թուրք քոյր եւ եղբայր հիւրընկալելով Երուսաղէմից եկող մի վարանդաեպտի, դռան բացուծքից տեսնում են, թէ ինչպէս նա օդի մէջ կանգնած աղօթում է: Այս հրաշքից յափշտակուած, նրանք ընդունում են քրիստոնէութիւնը  եւ մի նորահաւած ծառայի հետ փախչում Վարանդա: Թուրքերը հետեւում են նրանց եւ նահատակում` Շուշուց մօտ  վերստ հեռաւորութեամբ, դէպի արեւելահարաւ, մի լեռան վրայ, ուր այժմ գտնւում է նրա ուխտատեղին: Եղբօր անունը դրուած է եղել Մարտիրոս, բայց սրով նահատակուելու պատճառով վերակոչուել է Սրաբէկ, իսկ ժողովուրդը աղաւաղելով կոչել է Սարիբէկ:

Ձորի մէջ, թփերի տակ գտնւում է ծառայի նահատակուած տեղին, որ նոյնպէս ուխտատեղի է:

Սարիբէկից մի քիչ բարձր գտնւում է քրոջ նահատակութեան տեղին, որտեղ դրուած քարը նւրերս տեղափոխել են Սարիբէկ:

Ս. ՂԵՒՈՆԴ ԵՒ ԱՆՆԱ

Մի Ղեւոնդ անունով քահանայ իւր քոյր Աննայի հետ գերի է ընկնում կռապաշների ձեռքը: Մի անգամ, ծննդեան տօնին սրանք թույլտւութիւն են ստանում փոքր ինչ հեռանալու: Անմիջապէս Ղեւոնդը մի ժայռի միջից հանելով իւր թաքցրած քահանայական զգեստը, հագնում է եւ սկսում ժամ ասել եւ խաչը ջուրը ձգել Ծկոռիի մօտ` գետի մէջ: Կռապաշները իմաում եւ գալիս են սրանց նահատակելու: Սրանք փախչում են, սակայն Հմբրատեղում (համբուրելու տեղում) Ղեւոնդ երեցի ձեռքը վիրաւորւում է եւ արիւնը հոսում գետին: Այժմ որպէսզի այդ արեան հոսած տեղը ոտնակոխ չլինի, ամէն մի անցորդ մի քար է դնում վերան եւ համբուրում:

Քոյր եւ եղբայր վազել են դէպի լեռը, սակայն քոյրը կէս ճանապարհին նահատակուելէ, իսկ եղբայրը բարձրացել լեռը, սակայն տեսնելով, որ քոյրը արդէն նահատակուած է, չոքում եւ աղօթում է, մինյեւ որ գալիս եւ իրեն էլ նահատակում են: Յետոյ սրա վրայ մի մատուռ են կանգնեցնում, որ այժմ կոչւում է ս. Ղեւոնդեան անապատ կամ Ղոնդիկ*):

Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՏՆՏԵՍԸ

Մի ժամանակ Էջմիածնում մի տնտես կին կար, որ թէ կաթուղիկոսին եւ թէ վերջին աղքատին միեւնոյն եւ միաչափ կերակուրներ էր տալիս: Նրա աչքում բոլորն էլ հաւասար էին եւ ինքն էլ ոչ մի խտրութիւն չէր դնում: Այս բանը այնքան հաճելի էր հաւասարութիւն քարոզող Քրիստոսին, որ նրան հրեշտակի ձեռքով մի խնձոր էր ուղարկել, որից հոտոտելով զուարթանում եւ գոյնը աւելի կարմրում էր:

Մի անգամ կաթուղիկոսը իմանում է, որ այդ տնտեսը իրեն էլ այնպէս է կերակրում, ինչպէս ե՛ւ վերջին աղքատին, բարկանում եւ կանչում է նրան իւր մօտ: Երբ կինը գալիս է, կաթուղիկոսը տեսնելով նրա այտերի կարմրութիւնը` ասում է. «Ինչո՞ւ ես կերակրի ամենալաւ մասը ինքդ ուտում, երեսդ կարմրացնում, իսկ մեզ համար ամենավատ մասն ուղարկում»:

-Ոչ, պատասխանում է տնտեսը, ես հրեշտակից մի խնձոր եմ ստացել, նա է ինձ ոյժ եւ կարմրութիւն տալիս: Այս ասելով նա հանում է խնձորը եւ հոտոտելով` աւելի գեղեցկանում ու թարմանում: Կաթուղիկոսը տեսնելով այդ, ներողութիւն է խնդրում այդ արդար կնոջից եւ հրամայում տօնել նրա տօնը: Ահա' այս տնտեսի տօնն է, որ մենք մինչեւ հիմայ էլ տօնում ենք:

ՄԱՐԻԱՄ ԱՍՏՈՒԱԾԱԾԻՆ

Յովսէփ իւր կացինը տալով` ստանում է Մարիամ կոյսին, որպէս ամուսին: Մի առ ժամանակից յետոյ, երբ Ս. Կոյսը յղանում է, Յովսէփ եւ ծնողները հալածում են նրան, կասկածելով նրա բարոյականութեան վրայ: Կոյսը փախչում է մի այր, ուր ե՛ւ ծնում է Յիսուսին: Հովիւներն այդ իմանալով` վերցնում են մի քիչ աղբ եւ տանում տալիս նրան, կամենալով այսպիսով նախատել նրան, ապօրինի որդի ունենալու համար: Ս. Կոյսը խաչակնքում է այն, որ իսկոյն ձուաձեղ եւ հալուայ է դառնում: Հովիւները զարմանում եւ սկսում են թագաւորից ուղարկուած մարդիկը Յիսուսին սպանելու: Իսկոյն Ս. Կոյսը աղօթում է եւ յանկարծ մօտի ժայռը երկուսի է բաժանւում եւ ծածկում Յիսուսին: Սպանիչները չգտնելով մանկան, յետ են դառնում: Այժմ Ս. Կոյսը նորից «Փառք 'ի բարձունս» ասելով հեռացնում է ժայռերը եւ հանում մանկան:

ԽԱՉԱԿՆՔՈՒԻԼ

Հայր Յովսէփ իմանալով, որ Մարիամը յղի է, սաստիկ բարկացաւ եւ կանչեց իւր մօտ նախատելու: Այս ժամանակ նա տեսաւ կոյսի մօտ մի հրեշտակ, որ խաչակնքւում էր ասելով. «Յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ ամէն»: Յովսէփ զարմանալով, հարցրեց հրեշտակին թէ այդ ի՞նչ է նշանակում: Հրեշտակն էլ ասաց. «Այս աղօթքը ես Աստծու հրամանով սովորեցի Ս. Կոսին եւ այդ դրան է վերաբերում: Երբ «Յանուն Հօր» ասելով ձեռը վերեւ է բարձրացնում, սրանով նա ասում է, թէ այն գաղտնիքը, որ դու հիմայ չգիտես, նախ Հայր Աստուածը իմացաւ. երբ տալիս է Որդւոյ անունը եւ ձեռը արգանդին դնում, դրանով նա ասում է, թէ յետոյ արգանդի զաւակը իմացաւ այդ: Երբ կրծքի երկու կողմերին է նշան անում, դա նշանակում է, թէ յետոյ այդ իմացան աջ եւ ձախ ուսերի հրեշտակները, իսկ երբ կրծքի մէջտեղն է դնում ու «Ամէն» ասում, դրանով ուզում է ասել, թէ շուտով կիմանայ այդ գաղտնիքը ամբողջ աշխարհը»:

Թ. ԳԼՈՒԽ

ԿԱԽԱՐԴՈՒԹԻՒՆ

ՎԵՑՀԱԶԱՐԵԱՅ

Ինչպէս Վարանդայի գիւղերի, այնպէս եւ քաղաքի գրեթէ բոլոր բնակիչները, հայերը եւ մանաւանդ թուրքերը դեռ եւս բաւական հաւատով են վերաբերւում դէպի կախարդութիւնն ու կախարդները: Դեռ եւս բաւական թուով կախարդներ շրջելով գիւղից գիւղ եւ նոյն իսկ հաստատուելով քաղաքում, կարողանում են միայն այդ արուեստով իրենց ապրուստը հոգալ:

Այսպիսի կախարդներից Շուշում նշանաւոր է Գրիգոր Տէր Բաղդասարեանը, որ յայտնի է «դէր (Տէր) Բալին (Բաղդասարի) տղան» անունով: Սա մի միջահասակ, խոժոռ դէմքով, սեւ եւ երեսի կոպիտ գծագրութեամբ քառասնամեայ մարդ է, սուր մտքով ու ճարպիկ ձեւերով օժտուած:

Սրան քսան տարուց ի վեր դիմում են տղամարդիկ եւ մանաւանդ կանայք, մինը իւր կորուստը գտնելու, միւսը որդի ունենալու համար գիր անելու տալու, երրորդը իւր ապագան կամ ունենալիք երեխայի սեռը գուշակել տալու, չորրորդը մինի սէրը գրաւելու համար թալիսման գրել տալու, հինգերորդը դիւահար որդու դեւերը հալածել տալու եւ այլն: Ամենայն, բայց մանաւանդ չորեքշաբթի, ուրբաթ եւ կիրակի օրերը ահագին բազմութիւն լցւում է սրա տունը, որ գտնւում է թուրքերի թաղի մօտ, ձորակի աջ լանջին: Սա բաղկացած է երկու սենեակից, որոնցից մինը ընդունարանն է, իսկ միւսը` արհեստանոցը: Առաջին սենեակի չորս պատն էլ ամբողջովին ծածկուած են պատկերազարդ հանդէսների թերթերով, այնպէս որ` այցելուն որ կողմը նայէ` անշուշտ պատկեր պիտի տեսնի: Միւսը, արհեստանոցը, մի փոքրիկ սենեակ է, մի մեծ եւ մի փոքր պատուհանով: Այստեղ պատի մէջտեղից խփած է մի եղջերուի գլուխ: Իսկ պատուհանների առջեւ դրուած մի մեծ փայտէ մահճակալ, մի կապերտով ծածկուած: Մահճակալի մի ծայրում ձգուած է մի փոքրիկ ներքնակ, որի վրայ ծալապատիկ բազմում է կախարդը աշխատելիս, իսկ այցելուները պըպըզում են առջեւը, յատակի վրայ եւ կամ կանգնած մնում: Կախարդի առաջ դրուած է մի մանղալ*), որի կողքին խառն ի խուռն ածուած են բազմաթիւ իրեր: Այստեղ, մի թիթեղի մէջ կայ աղաւնու արիւն, մի շշի մէջ գայլի ուղեղ, մի ուրիշի մէջ արջի ջիղ, թիթեղի կտորներ, վերան զանազան գծեր քաշած, ջոկ-ջոկ թղթերի մէջ փաթաթուած զանազան փոշիներ, վարաղներ, ներկեր, թանաքներ, չորս հինգ հատ գրիչ, գունաւոր մատիտներ եւ այլն: Սրանցից էլ փոքր ինչ հեռու թափուած է թղթերի մի ահագին կոյտ, վերան մի Վեցհազարեայ, եւ ուրիշ մի քանի, սրանից արտագրուած, կախարդական գրքեր եւ մի ձեռագիր բժշկարան դրուած:

Մենք դիտաւորութիւն չունինք նկարագրելու, թէ սա ինչ «գրեր» է անում եւ կամ թէ ի՞նչպէս է գործում, որովհետեւ ինչպէս ինչպէս հաստատ իմացանք, սա վարւում է միանգամայն «Վեցհազարեայ»-ի համեմատ, որը կարող է ձեռք բերել ուսումնասիրողը:

ԴԱՆԱԿ ՔՑԵԼ

Վարանդացիները հաւատում են, թէ երբ մի որեւ է կերպով մեղանչեն մի սրբի դէմ, նա կը պատժէ իրենց մի որեւ է հիւանդութիւն տելով, որից ոչ մի կերպ չեն կարող ազատուիլ, բայց եթէ այդ միեւնոյն սրբին մատաղ կտրելով եւ աղօթելով: Որպէս զի իմանան, թէ հիւանդութիւնը ո'ր սուրբն է տուել, որովհետեւ բացի նրանից մի ուրիշ սուրբ, ի պատիւ այդ սրբի, երբէք չի բժշկի նրա տուած հիւանդութիւնը, դանակ են քցել տալիս:

Եօթը տնից մի մի դանակ են խնդրում, ապա բոլորը լաւ մաքրելուց յետոյ դնում են մի աման ջրի մէջ ամէն մինինի մի սրբի անուն դնում: Ամանի շուրջը մոմեր կպցնելով վառում են եւ ծունր դնում աղօթում, որ ժանգոտուի այն սրբի դանակը, որը տուել է այդ հիւանդութիւնը: Յետոյ այդ ամանը դնում են հիւանդի սնարի մօտ եւ միւս առաւոտ հանում դանակները նայում, թէ ո'ր դանակն է ժանգոտուած, որից ե՛ւ իմանում են , թէ որ սրբիցն է, որի դուռը եւ տանում են հիւանդին եւ կամ մի քանի րուբլի դնում հիւանդի բարձի տակ, խոստանալով հիւանդի առողջանալիս այդ դրամով մատաղ կտրել այդ սրբին:

ԿԵՂ ՉԱՓԵԼ

Կեղ չափելու շնորհքը տալիս են սրբերը, երբ պասով, աղօթքով դիմում են իրգնց. այսպէս Սարուշէնի Աւետարանը տուել է այդպիսի շնորհք Սզնէք գիւղի Հաւկշոռ (հաւ կշռող) * Մկրտիչանց Միրզին կնոջը, Սարիբէկը Մոսունց Սանդուխտին եւ այլն:

Կեղ չափող կինը սոթքում է իւր ձախ ձեռքը եւ յետոյ աջ ձեռքով ձաք ձեռի միջամատի ծայրից սկսած երկու կեղ (թիզ) չափում, ապա ասում է. Եթէ այս ինչ մարդու խորհուրդը պիտի կատարուի, երկարի, եթէ ոչ` կարճանայ. կամ, եթէ կորուստը պիտի գտնուի, երկարի, իսկ եթէ ոչ` կարճանայ: Յետոյ բոյթ մատը պեհում է վերջին կէտում եւ նորից միքանի անգամ միայն մի կեղ չափում: Նայելով դէպքին նա կամ կուչ

է բերում մատները եւ կամ երկարացնում:

ՎԱԽ ՎԷՐ ՔԱՂԵԼ

Նինգի գիւղում ապրում է «Վախ վէր քաղող» Տէր Առաքել Տէր Պետրոսեան անուն քահանան: Սա մի խուլ, սաստիկ հարբեցող եւ գրեթէ անգրագէտ մի անձն է, որ ոչ միայն ամբողջ Վարանդայում, այլեւ հեռու շրջակայքում մեծ հռչակ ունի որպէս վախեցած մարդկանց անմիջապէս առողջացնող: Իւր եւ գիւղի ծերունիների ասելով` նրա տոհմը, պապ քահանան եւ նոյն իսկ պապի պապը «վէր քաղող» են եղել եւ դեռ կը լինին, որովհետեւ նա սովորեցրել է այդ շահաւէտ արհուեստը իւր որդուն, որ երբեմն փոխարինում է իրեն: Գլխաւորապէս ամառը , կիրակի օրերը Շուշուց եւ շրջակայ գիւղերից հայ եւ թիւրք դիմում են նրան: Եղել են օրեր, երբ մինչեւ հինգ հարիւր մարդ համախմբուած են եղել նրա դռանը, խնդրելով իրենց վախը «վէր քաղել»:

Գործողութիւնը շատ պարզ է: Մի երկար կոթաւոր փոքրիկ հալոցի մէջ արճիճ է հալում , հետը փոքր ինչ մոմ խառնելով` եւ յետոյ` մի ջրով լի թաս բռնելով վախեցողի նախ աջ, յետոյ ձախ ականջների եւ ապա մէջքի եւ կրծքի առաջ` արճիճը լցնում է ջրի մէջ: Միեւնոյն ժամանակ Հայրը մեր շշնջում: Արճիճը ջրի մէջ թափուելիս որքան բարձր ձայն հանէ, այնքան աւելի վախեցած է լինում:

 

ՄՈՒՄ ՀԱԼԻԼ

Վախեցածին գլխաւորապէս բժշկում է «մում հալողը»: Սա երեքը երես անգամ խաչակնքելուց յետոյ վերցնում է մի ասեղ, -որ սովորաբար իւր վրայ է պահում եւ երբէք ուրիշի չի տալիս, -եւ կոխում մեղրամոմի մէջ. յետոյ Հայր մեր շշնջալով եւ սրբերի անուններ տալով` մեղրամոմը դնում է տաքացրած (թաթակիշի) ծհանի կամ մի ունելիքի վրայ. մոմը հալչում է թափւում է տակը բռնած մի աման ջրի մէջ, եւ մի որեւ է ձեւ ստանում: «Մում հալողը» հանում է ջրից մոմը եւ նրա ձեւից եւ կամ վերայ գծերից գուշակում, թէ ինչից է յառաջացել վախը:

Այս գործողութիւնը երեք անգամ կրկնելուց եւ գուշակութիւններ անելուց յետոյ` մոմը փաթաթում է բամբակի մէջ, թելով կապում եւ տալիս հիւանդին, որ գիշերը դնի ոտի տակ եւ առաւօտեան կոնքի տակը դրած լուացուի եւ ապա անխօս տանի մի ծառի տակ թաղի ու այդ լուացուած ջուրն էլ վերան ածի:

Միքանիսն էլ բամբակի մէջ մի մեխ են ցցում եւ թաղում կա'մ շէմքում եւ կամ այն մեռելի գերեզմանում, որից, իբր, վախեցել են:

Այն եւս պէտք է ասել, որ «մում հալիլ» կարող են միայն երազով սրբերից այդ շնորհն ստացողները:

ՍՐՏՄՆԱՅ ԲՌՆԵԼ

Երբ մի որեւ է բանից զզուելով այլ եւս բան չեն կարողանում ոտել, սրտմնայ են բռնել տալիս, որոնցից Շուշում ամենանշանաւորներն են` Մարիաո-պաճին, Անթառանը եւ ուրիշներ: Սրտմնայ ընկնողը մի ասեղ է խրում կրծքին, ուշք դարձնելով, որ ասեղը ծուռ կամ կոտրած չլինի, որպէս զի ծուռ կամ թերի կերպով չբռնուի սրտմնան: Յետոյ մի չորեքշաբթի, ուրբաթ եւ կամ կիրակի օր, առաւօտեան, անօթի գնում է սրտմնայ բռնողի մօտ եւ խնդրում սրտմնան բռնել: Սա հանում է սրտմնայ ընկնողի կրծքից նրա խրած ասեղըեւ ձգում իւր ձեռին բռնած կապոյտ պնակի մէջ:

Պէտք է ասել, որ պնակն անշուշտ կապոյտ պիտի լինի եւ կապտագոյն շերտեր ունենայ, որովհատեւ դրանք նման են սատանաների ազդեցուըեամբ: Եւ այս սատանաներին միայն ասեղը կարող է հալածալ:

Ապա երեք անգամ խաչակնքում է պնակը, ցուցամատը դնում ասեղի վրայ եւ ստիպելով սրտմնայ եղողին շարունակ նայել պնակին աղօթում է.

«Գացի Երուսաղէմ, տեսայ մին ծառնը,

Էդ ծառից դուրս էկաւ մին ճէօղնը,

Ընդրանից դուրս էկաւ մին ուրիշ ճէօղնը,

Ընդրանից դուրս էկաւ մին ուրիշ ճէօղնը*):

Ութնճի ճէօղնից կախուեց մին ոչխար,

Մօտըկացի, բռնեցի.

Անդենակ մորթեցի,

Անջուր լուացի,

Անկրակ եփեցի.

  Ես կերի սրտմնայ չըլի,

Դու խէ՞ սրտմնայ իս ըլալ»:

Յետոյ բարձրացնում է մատը եւ եթէ սրտմնայ եղած են լինում, ասեղը կպած է լինում մատին: Շարժում են մատը եւ երեք անգամ թափ տալիս, որ ասեղը ընկնի ջրի մէջ: Ասեղը որչափ ամուր է կպած լինում մատին, այնքան սաստիկ են սրտմնայ եղած:

Այս միեւնոյն գործողութիւնը երեք անգամ կրկնելուց յետոյ, սրտմնայ բռնողը ծածկաբար մի քիչ ջուր է ածում մի բուռը եւ պնակը տալիս սրտմնայ եղողին խմելու: Եւ մինչդեռ նա խմում է, սա յանկարծ ցնցում է նրա երեսին բռի ջուրը` ասելով . «Էդ ա քու դեղդ»: Յետոյ արդեն սրտմնայ եղողը այդ պնակը, առաց վայր դնելու, միջի ջուրը ածում է մի ամանի մէջ եւ տանում տուն, քիչ քիչ խմում, մի քիչ էլ լցնում է ցուրտ ջրի մէջ եւ լուանում ոտներն ու ձեռքերը:

Այդ ջուրը պարունակող ամանը երբէք գետնի չեն դնում, այլ միշտ կախում են եւ երբ առողջանում են, աւելացած ջուրը ածում են եօթը սեւ քարի վրայ եւ կամ մի, սովորաբար տանձի ծառի տակ:

Եթէ մի անգամից չառողջանան, կրկնում են էլի մի կամ երկու անգամ:

ԱՉՔԻՆ ՀԱՏԸ ՎԵՐ ՔԱՂԵԼ

« Աչքին հետ» կոչւում է այն հիւանդութիւնը, որ պատում է աչքի մի մասը սպիտակ թաղանթով: Այս հիւանդութիւնը բժշկելու համար դիմում են որոշ կանանց, որոնք յայտնի են որպէս «աչքի հատը վեր քաղողներ»: Սա վերցնում է 7 ոսպ եւ 7 բրինձ, երեք անգամ խաչակնքում իւր երեսը, մի ամանի մէջ ջուր ածում, տալիս հատ ունեցողի ձեռքը եւ յետոյ Հայր մեր շշնջալով ու սրբերի անուններ տալով տրորում է այդ  ոսպերն ու բրինձը հատ ունեցողի աչքերին, թողնելով որ թափուին ամանի մէջ: Ապա մատները թաթախում նոյն ջրի մէջ եւ երեք անգամ քսում աչքերին: Վերջը այդ ոսպերն ու բրինձը տալիս են հաւերին:

ՉՈՓՉԻ

Սրբերի տուած շնորհներից մինն էլ չոփչութիւնն է: Ստացողը սովորաբար ուշաթափւում է, «շտապում» է, եւ մի կամ միքանի օր անզգայ մնալուց յետոյ, ուշքի գալիս եւ պատմում թէ այս ինչ սուրբը երեւեցաւ իրեն եւ չոփչութիւն անելու շնորհք տուեց: Այսպէս Ներքին Թաղավարդ գիւղում մի տասերկու տարեկան ամուսնացած կին «շտապում» է, երեք օր շտապած մնում եւ ապա յայտնում, թէ Սարուշէնի աւետարանը երեւացել է իրեն եւ չոփչութեան շնորհք տուել: Այժմ դա գիւղի նշանաւոր չոփչին էեւ տարին միքանի անգամ էլ «շտապում է»:

Գրեթէ ամէն մի գիւղ ունի իւր չոփչին: Քաղաքն էլ զրկուած չէ դրանցից. նա էլ ունի թաղլարեցի Հիւրին, Նանա-խանումը, Շողերը, Սառան, Փահլուտնի կինը,

Ասում են, թէ շատ անգամ կորիզներ եւ կամ ոսկոռի կտորներ են մնում երեխաների կոկորդներում, որից ե՛ւ հիւանդանում են: Չոփչին նստեցնում է երեխային իւր ծնկների վրայ եւ նախ բերանից եւ ապա քթից բոլոր ուժով փչում: Իսկոյն կորիզը կամ ոսկոռը դուրս է ընկնում բերանից:

ՄԿՆԱՏԱՄԻ ԳԻՐ

Մկնատամը բժշկելու համար, թէ քաղաքում եւ թէ գիւղերում գիր են անել տալիս: Քաղաքում այսպիսի գիր անողներից նշանաւոր է Տէր Գ. քահանան:

Գիր անողը թանաքով մի գիծ է քաշում վէրքի շուրջը եւ մէջը գրում.

Ամ, ամուն, Արամուն,

Պորպոյ(?), Երպոյ (?)

Դուք չորացուցէք զմկնատամս:

Այս « գիր անել են տալիս» առաւելապէս չորեքշաբթի օրերը, մանավանդ մեծ պասի վերջին, «չիք» չորեքշաբթի օրը:

ԳԷԼՊԱԿ (Կիւկապ)

Երբ գիւղացիների կենդանիները կորչում են, գայլի եւ առհասարակ բոլոր գազանների բերանները կապել են տալիս, որ չուտեն կորած անասունը: Գայլի բերան կապողը սովորաբար մի աղօթք է ասում ամբողջը մի անգամ միայն շունչ առնելով եւ յետոյ կամ մի բաց դանակ փակում, կամ կացինը մտցնում սանդերքի մէջ. կամ մի թել առանձին եւ կամ մի դաշոյնի վրայ երեք անգամ հանգուստում:

Ահա' մինը այդ աղօթքներից.

« եւ ի ծովուն խաչ մի կայր,

Եւ ի սուրբ լերինն այն խաչին

Եօ թը թիւ երկաթի,

Ամէն թուի եօթ խորան.

Եւ ամէն խորանի եօթ նարդէոս.

Ծածքն պղնձեղէն,

Եւ բանալի երկաթի.

Կապեալ եմ զգայլի բերանն

Եւ զգողի շարժումն.

Եւ գայլ գազանի բերանն,

Որ շրջի ի մէջ գիշերի.

Երեք բեւեռ Քրիստոսի,

Մէկն ի սիրտ սեւ սատանի,

Մէկն ի բերան գէլ գազանի,

Մէկն ի շարժումն աւազակի:

Այսպէս կապելուց յետոյ գազանները եօթը օր շարունակ ոչինչ չեն կարող ուտել: Պատմում են բազմաթիւ դէպքեր, որոնցից յիշէնք գոնէ մինը: Խաչմաչ գիւղում գայլի բերանը քահանայի հօրը դաշոյնի վրայ կապել տալուց յետոյ գնում են կորած կովը պտրելու եւ գտնում են հանդարտ կանգնած մի գայլի մօտ: Գայլը բերանը կապած նայելիս է եղել կովին: Կովի տէրը դաշայնի վրայից ձգել է գայլ կապի թելը, որպէս զի սպանէ գայլին: Սակայն հէնց որ թելը արձակւում է, գայլը յարձակւում է կովի վրայ եւ պատառում նրան:

***

Կորուստը գտնելու համար գայլի շրթունքները եւ կամ յետին ոտի ճիլը կրակն են ձգում: Ասում են, թէ գտնողը եւ կամ գողացողը անմիջապէս կուչ եկած գալիս է եւ յանձնում իրը:

Մի աղջկայ ձեռքն ստանալու համար չղջիկի թեւը քսում են վրան:

Կաքաւի փետուրները ձգում են գետի մէջ, որ փետուրն որ ջրի ընթացքի հակառակ գնաց, վերցնում պահում են եւ նրանով կախարդութիւն անում: Բաւական է, որ այդ փետուրը մինին քսեն, նա սաստիկ կը սիրահարուի քսողի վրայ:

Կկու թռչունի փետուրները եւ կամ 4 տերեւանի առուոյտ իւր մօտ ունեցողը կարող է աչքակապ կախարդների արածները տեսնել:

ՀԱՒԱՀՄԱՅՈՒԹԻՒՆ

Եթէ կաչաղակը մինի տան վրայ կըչկըչայ` գուշակում են, որ հիւր կամ տան պանդուխտներից մինը պիտի վերադառնայ:

Եթէ կաչաղակը երեսը դէպի տունը դարձրած կռկռայ` գուշակում են, որ լաւ համբաւ պիտի ստանան, իսկ եթէ պոչը դէպի տունը դարձրած լինի, վատ համբաւ պիտի գայ: Ուստի ե՛ւ ասում են. «Թէ խէր ա, տեղդ փոխ տուր, թէ շառ ա, երեսդ շուռ տու'ր»:

Եթէ ծիտը լողանայ, ագռաւը կռաւէ, կանանչ գորտը (գորտնուկը) կռկռայ` անձրեւ կը գայ:

Եթէ բուն գիշերը մինի տան վրայ բուայ` այդ տնից մինի կը մեռնի:

Եթէ հաւը աքաղաղի պէս կանչէ` տնեցիներից մինը մեռնելու է. առաջն առնելու համար հաւը դռան շէմքում մորթում են:

Եթէ գիշերը հաւը կամ աքաղաղը անժամանակ կանչեն, այդ նշան է, որ մի չարիք պիտի գայ. իսկոյն մի կրակ են շպռտում դէպի հաւաբունը, որ չարը հաւերին գնայ:

Եթէ անցորդի գլխի վրայով ագռաւը կռռայ, սա մի վատ բան է գուշակում եւ բարձր ձայնով կանչում է. «Ա՜ քաշ, խէ՜ր. ա՜ քաշ, խէ՜ր»:

Եթէ շունը ոռնայ` տնեցիներից մին կը մեռնի:

Եթէ կատուն երեսը լուայ, կամ թաթը ականջի տակով անցկացնէ, հիւր կը գայ:

Եթէ կատուն ոտերով չագռոտէ գետինը` անձրեւը կը գայ:

Եթէ նապաստակ պատահի, անյաջողութեան նշան է, իսկ եթէ աղուէս` յաջողութեան:

Ժ. ԳԼՈՒԽ

ՍՆՈՏԻԱՊԱՇՏՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Աչքով տալ. -Կան մարդիկ, որոնք չար աչք ունին եւ կարող են աչքով տալ: Եթէ նրանք հաւանում են մի բանի եւ կամ նախանձում են, իսկոյն աչքով են տալիս եւ իրը իսկոյն եւ եթ տրաքւում է:

Եւ որպէսզի աչք չտան, դիմում են հետեւեալ միջոցների.

ա. -Բռշնի ծառը տնկում են բակում, արտում, պրատիզում եւ այլն:

բ. -Բռշնի փայտի մի փոքրիկ կտոր, ուղտի բրդի եւ աչքահլունքի հետ կտրում եւ կապում են օրօրոցից, ձիու վզից եւ այլն:

գ. -Մի ամանով ջրի մէջ մի ձու են ձգում եւ դնում իրի մօտը. այք տալիս ձուն տրաքւում է:

դ. Եզի, եղջերուի կամ այծեամի գանգ ցցի վրայ անցկացրած խփում են տան, արտի, այգու մօտ:

ե. -Յայտնի, աչք տուող մարդկանց պատահելիս, մի քարի վրայ թքնում են եւ շուռ տալիս:

զ. -Ոսկի բղուճի կաշին հանում ուղտի մազով լցնում, կարում են երեխայի ուսին:

է. -Երեխայի օրօրոցից եւ կամ շորերից կախում են աչքահուլունքներ:

Պատմում էին, թէ հայր ու որդի անցնում էին վար անողների կողքից: Հայրն ասում է. «Ի՜նչ լաւ եզ է», եւ սպասում է, որ եզը իսկոյն տրաքուի: Սակայն ոչինչ չի պատահում: Զարմացած ուղարկում է որդուն, որ տեսնի, թէ եզի սամին բռշնո՞ւց է: Որդին գնում տեսնում է, որ յիրաւի բռշնուց է եւ հօր պատուէրով փոխում է: Անմիջապէս եզը տրաքւում է:

«Տեսա՞ր որդի, բռշնին էր, որ արգելում էր», ասում է հայրը:

-Ի՜նչ լաւ աչք ունիս, հայրիկ, ասում է որդին, եւ իսկոյն հօր աչքն էլ տրաքւում է:

Մարմնախաղ. -Եթէ աջ ձեռը քոր գայ, փող կ'ստանայ, իսկ եթէ ձախը քոր գայ` փող կը ծախսէ:

Եթէ կզակը քոր գայ` հիւր կը գայ:

Եթէ մի անգամ փռնչտան` անյաջողութեան նշան է, իսկ եթէ զոյգ` յաջողութեան:

Եթէ յօրանջելիս չխաչակնքուին. սատանան կը մտնի բերանը:

Եթէ աջ այքը խաղայ, յաջողութիւն է գալու, իսկ եթէ ձախը` ձախորդութիւն:

Եթէ ականջը կանչէ` մինը նրան յիշել է: Եւ որպէս զի իմանան, թէ ո՞վ է յիշողը, տալիս են ծանօթների անունները, ում անուան ժամանակ որ ձայնը կտրուեց, նա է:

Եթէ աջ ականջը քոր գայ` միւս օրը լաւ եղանակ կ'անի, իսկ եթէ ձախ` անձրեւ կը գայ:

Եթէ մինի ոտի տակը քոր գայ` ճանապարհ կը գնայ:

Սեղան. -Եթէ թոնրից դուրս եկած առաջին հացը ուտեն` ամուսինը կը մեռնի:

Եթէ հացը գետից անցկացնեն` կը քաղցրացնեն:

Եթէ հացը կտրելիս մի կտոր թո չի ընկնի միւս կողմը, յաջորդ տարի սով կը լինի:

Եթէ այրած հացը ուտեն` գայլից չեն վախենայ:

Եթէ մսի ճիլը ուտեն` մազերը կ'երկարին:

Եթէ ոչխարի ուղեղը ուտեն` խելքը կը շատանայ:

Եթէ երիտասարդը կաթսայի տակը սրբէ` հարսանիքի օրը ձիւն կը գայ:

Եթէ ափսէն մաքուր սրբեն` կնոջ երեսը գեղեցիկ կըլինի, իսկ եթէ չսրբեն` չեչոտ կը լինի:

Ով որ մանկութեան ժամանակ աղջկայ հետ միասին մի ափսէի միջից ուտի, գող կլինի:

Եթէ մթին տեղը ջուր խմեն` քաջքերը կը կոփեն: Եւ եթէ ստիպուած են խմելու, կանգնում են շէմքի վրայ եւ մի ձեռը դնելով պարանոցի ետեւը` խմում:

Եթէ երեկոյեան սփռոցը թափ տան` տան բարաքեաթը կը կորչի:

Թռչուններ. -Եթէ գիշերը աքաղաղները կանչեն, մարդիկ կը խաչակնքեն եւ կ'ասեն. Օրհնեալ է Աստուած, որովհետեւ նախ երկնքի աքաղաղն է կանչում եւ ապա սրանք, եւ կամ մարդկանց պահապան հրեշտակները, որ մարդկանց քնելուց յետոյ համբառնում են երկինք, նորից վերադառնում են եւ միայն աքաղաղներն են տեսնում նրանց:

Եթէ երեխան հաւի գլուխ ուտէ` ծնողներից մինը կը վախճանուի:

Եթէ հաւի սիրտը հու-հում կուլ տան` սրտոտ կը դանռնան:

Եթէ ձուի կեղեւը այրեն` հաւը ձուից կը կտրուի:

Եթէ հաւի փետուրը այրեն` անձրեւ կը գայ:

Հաւը թուխս դնելիս շարում են հաւկիթները, մի ձեռում բռնում հաւը, միւսում մի հաւկիթ: Յետոյ այս մի հաւկիթը երեք անգամ պտտեցնում են բոլոր հաւկիթների շուրջը եւ դնում մէջ տեղը, եւ հաւը թուխս նստեցնում ասելով.

«Վո'չխարը կէայ սրերաւը,

Տաւարը կէայ քուլերաւը,

Էծերը կէայ հէօլերաւը,

Դու էլ կէաս քու ճտերաւը»:

Եւ կամ`

«Լոխ ծակ,

Մինը լակ»:

Գորտ. -Եթէ գորտ տեսնեն եւ ձեռների ու ոտների վրայ չթքնեն վրայ գորտնուկ կը բուսնի:

Գայլ. -Եթէ արեւով անձրեւ գայ, գայլերը կը ծնին:

Օձ. -Եթէ սխտոր ցանեն բակում եւ կամ կախ տան դռնից կամ առաստաղից, օձերը չեն կարող մօտենալ:

Եթէ սոխ դնեն գրպաններում եւ կամ սխտոր քսեն տրեխներին, օձերը կը փախչեն:

Եթէ սպանեն օձը, մինչեւ արիւսակի դուրս գալը չի սատկիլ:

Եթէ սպանած օձը գլուխը դուրս հանած չթաղեն, կը ողզանայ:

Բոյսեր. -Եթէ սոխի կճեպը խնկի հետ կրակը ձգեն, արքայութեան հոտը կը բուրէ:

Եթէ դալար բոյսը այրեն, անձրեւ կը գայ:

Եթէ մինը ընկուզենի տնկի, 7 տարուց յետոյ կը մեռնի:

Եթէ չիք-չորեքշաբթի օրը պտուղ չբերող ծառերին երեք անգամ առանց խօսելու խփեն, պտուղը կը տայ:

Կարկուտ. -Եթէ մի պառավ եւ կամ մի ծեր սուրբ Սարգսի պասի երկուշաբթի օրը ցորեն աղանձէ եւ կարկուտի ժամանակ շաղ տայ, իսկոյն կարկուտը կը կտրի:

Եթէ վառեն Տեառնընդառաջի մոմերը, կամ շամփուրները խաչաձեւ դնեն, քսկարենքը (եռոտանին) հակառակ դարձնեն, զատկի ձուի կճեպը եւ կամ նոյն օրվայ մատաղի ոսկորները դռանը դնեն, կարկուտը կը կտրի: Եթէ պղինձ կամ կաւէ ամանի կտորներ թակեն եւ կամ հրացաններ արձակեն, կարկուտը անձրեւի կը փոխուի:

Վախ. -Վախեցողը բժշկուելու նպատակով դիմում է հետեւեալ միջոցներին.

Վախեցնողի բռից կամ փեշից ջուր է խմում:

Մն քանի , որոշ գերեզմանների վրայ կան փոքրիկ փոսեր, ինչպէս օրինակ Ծովատեղ գիւղի գերեզմանատնում մի փոքրիկ երեխայի եւ կամ Նինգի գիւղի վախ բռնող Տէր Առաքելի հօր` նոյնպէս վախ բռնող քահանայի գերեզմանը եւ այլն: Վախեցնողին բերում կռացնում են այդպիսի մի փոսի վրայ եւ ծոծրակին այնպէս ջուր ածում, որ փոսի մէջ լցուի, յետոյ վախեցողը չոքում եւ խմում է այդ փոսի ջրից:

Մն կաւէ ամանով ջուր դնում են մի կիրակմուտք օր մի որեւ է, առանց հաղորդութեան մեռած` ննջեցեալի գերեզմանի վրայ եւ հետեւեալ օրը մի քանի ումպ խմում այդ ջրից եւ ամանը կոտրում:

Արջի լեղի են խմում:

Ննջեցեալից վախեցողին տանում են այվ ննջեցեալի գերեզմանի մօտ, որից վախեցել է, վերցնում են գերեզմանաքարը, մի քիչ քանդում հողը, մի հաւկիթ դնում եւ մի մեխով ծակում ու նորից ծակում: Ապա այդ գերեզմանաքարի վրայ մի քիչ ջուր ածում եւ խմեցնում ու յանկարծ ջրի ամանը կոտրում:

Եթէ ննջեցեալից են վախեցել, այգը կատարելիս յանկարծ հող են ածում վախեցածի պարանոցին:

Ե. Լալայեան