ՓԱՆԱՀ
ԽԱՆԻ
ԿՌԻՎՆԵՐԸ
ԽԱՄՍԱՅԻ
ՄԵԼԻՔՆԵՐԻ
ԴԵՄ
Փանահի
խանության
սկզբնական
շրջանում
Դիզակի
Մելիք
Եսային
(Սայի)
որը
հայտնի
էր
իր
քաջությամբ,
նրա
դեմ
բազում
կռիվներ
է
մղում:
Որոշ
ժամանակ
նրանց
միջեւ
թեժ
մարտեր
էին
տեղի
ունենում:
Եվ
մի
անգամ
Մելիք
Եսային
Փանահ
խանի
զորքը
այնպես
է
ջախջախում
ու
ցաքուցրիվ
անում,
որ
նա,
Բայաթի
կողմը
փախչելով,
մեկ
ամիս
անտառներում
էանցկացնում՝
չհամարձակվելով
այնտեղից
դուրս
գալ:
(83ա)
Այդուհանդերձ
Հաջի
Չելեբիի
օգնությամբ
իր
զորքը
նորից
կարգի
է
բերում
ու
մարտի
դուրս
գալիս
Մելիք
Եսայու
դեմ:
[Շուտով]
հաշտարարների
միջնորդությամբ
որոշվում
է
հաշտություն
կնքել:
Մելիք
Եսային,
լինելով
պարզասիրտ
ու
հպարտ
մի
մարդ,
իր
տանուտերերից
ու
ավագներից
մի
քանիսի
հետ
Փանահ
խանի
մոտ
է
գնում:
Վերջինս
նրան
նենգորեն
կալանավորում
է
եւ
սպանում:
Նրա
բոլոր
զավակներին
տանջանքների
է
ենթարկում
եւ
ունեցվածքը
բռնագրավում:
Ոմանք
փախչում
են,
ոմանք
էլ
հարկադրված
են
լինում
մահմեդականությունընդունելով,
իրենց
կյանքը
փրկել:
Այժմ
եւս
նրանց
հետնորդների
մի
մասը
մահմեդական
է,
մի
մասն
էլ՝
քրիստոնյա:
Խաչենի
մահալում
Ուլուբաբի
թոռը
ըմբոստանալով՝
տարբեր
գյուղերից
մարդ
է
հավաքում
ու
ամրանալով
Բալլուղայա
բերդում՝
սկսում
կռվել
Փանահ
խանի
դեմ:
Փանահ
խանը
մեծ
բազմությամբ
շարժվում
է
դեպի
նրա
ամրությունը:
Ուժգին
կռվից
հետո
նրանց
ամրոցը
գրավում
է,
շատերին
կոտորում
եւ
սպանվածների
գլուխներից
աշտարակ
է
կառուցում:
Դրանից
հետո
տեղի
ժողովուրդը
Փանահ
խանին
հնազանդվում
է
եւ
ընդունում
նրա
գերիշխանությունը:
Ջրաբերդի
մահալից
ՄելիքԱլլահղուլին
(այսինքն
Ալլահղուլի
սուլթանը
)Փանահ
խանի
խանության
սկզբում,
նրա
հետ
հանդիպելուեւ
իր
դրությունը
պարզելու
նպատակով
Ամարաս
(ԱղՕղլան)
է
գնում:
Այդ
ժամանակ
Նախիջեւանի
կառավարիչՀեյդար
Ղուլի
խանը
հյուր
էր
Փանահ
խանի
մոտ:
Երբ
Ալլահղուլի
սուլթանի
փառահեղությունն
ու
հաստատակամությունը
տեսնում
է,
Փանահ
խանին
ասումէ.
«Այդպիսի
փառավոր
անձը
քեզ
չի
ծառայի,
եւ
երկուիշխան
մեկ
երկիրը
չի
ունենա:
(83բ)
Ելքն
այն
է,
որ
դաշույնիդ
սայրը
նրա
կոկորդը
խրես
եւ
Ամարասի
սեւ
հողը
նրա
արյամբ
վարդագույն
ներկես:
Չէ՞
որ
թակարդն
ընկած
որսը
ձեռքից
բաց
թողնելը
իմաստուններին
վայել
չէ»:
Փանահ
խանը
Հեյդար
Ղուլի
խանի
կարծիքնու
խորհուրդն
ընդունում
է
եւ
Ալլահղուլի
սուլթանինսպանել
տալիս:
Այս
պատճառով
[սուլթանի]
որդիների
ու
խանի
միջեւ
թշնամություն
ու
հակառակություն
էսկսվում:
Ալլահղուլի
սուլթանի
սպանությունից
հետոնրա
եղբայր
Մելիք
Աթամը
(Հաթամ)
որոշում
է
վրեժխնդիր
լինել
ու
անմիջապես
խռովություն
էբարձրացնում:
Թալիշի
մահալի
Մելիք
Հովսեփի
հետ,
որը
նրա
օգնությամբ
իր
հորեղբայր
Մելիք
Աթամին
սպանելով,
մելիք
էր
դարձել,
Փանահ
խանի
դեմ
կռիվներէ
սկսում
մղել:
Ջերմուկ
ամրոցը,
որն
անառիկ
մի
վայրէր,
իրենց
ապաստարանը
դարձնելով՝
երկար
ժամանակպայքարում
եւ
մարտեր
են
մղում:
Փանահ
խանը
բազմիցսնրանց
վրա
գրոհելով՝
տեղանքի
անառիկությանպատճառով
ձեռնունայն
ետ
է
վերադառնում:
Սակայն
նրանց
արտերն
ու
բերքը,
որ
լեռների
ստորոտում
ուհարթավայրային
մասում
էին,
արշավող
զորագնդերի
երիվարների
սմբակների
տակ
ոտնակոխ
էին
լինում:
Այսպես,
4-5
տարի
[մելիքները]
Փանահ
խանի
դեմ
կռվում
ու
թշնամություն
են
անում:
Նրա
թշնամիների
հետ
դաշնակցելով՝
համառորեն
պայքարում
են
նրա
դեմ:
Պատմում
են,
Արզուման
անունով
մեկը
այդժամանակ
իր
շուրջը
համախմբելով
մի
խումբ
քաջերի,
այն
վայրերում
խիզախ
արարքներ
էր
գործում:
(84ա)Փանահ
խանի
դեմ
թշնամություն
էր
անում
եւ
նրա
ստորադրյալներին
վնասներ
հասցնում:
Մի
անգամ
Փանահխանը
Արզումանի
հորն
ասում
է.
«Ինչու՞
որդուդ
չեսխրատում,
որ
իր
չարագործություններին
վերջ
տա
ու
այս
կռիվներից
ձեռք
քաշիե:
Նա
պատասխանում
է.
«Արզումանը
իմ
որդինչէ,
քանի
որ,
եթե
իմ
որդին
լիներ,
ոչ
մեկի
չէր
թողնի,
որ
Շուշի
բերդից
դուրս
գաե:
Մի
անգամ
էլ
Փանահ
խանը
Չերաղ
բեկանունով
մեկին
հեծյալների
մի
խմբով
ուղարկում
է,
որգնան,
Արզումանին
մի
հնարով
բռնեն:
Արզումանը
այդ
լսելով՝
գալիս
է,
նրա
հեծյալների
խումբը
ցաքուցրիվ
անում,
իսկ
իրեն՝
Չերաղ
բեկին՝
գերում:
Հաջորդ
օրը
նրա
վրա
նշան
բռնելով՝
ասում
է.
«Կամ
ընդունի՛ր,
որՀիսուսն
է
Աստվածը,
կամ
էլ
կրակում
եմե:
Չերաղն
ընդունում
է,
որ
Հիսուսն
էԱստված,
որից
հետո
Արզումանը
նրան
ազատ
է
արձակում:
Երբ
նա
Փանահ
խանին
է
ներկայանում,
նրան
[խանը]այսպես
է
դիմում.
«Չամաչեցի՞ր,
որ
մի
կաթիլ
արյան
համար
Հիսուսին
Աստված
անվանեցիրե:
Չերաղն
բացատրում
է.
«Ո՛վ
խան,
եթեԱրզումանին
այնքան
վճռական
ու
ահեղ,
որ
ես
տեսա
ու
Հիսուսին
Աստված
կոչեցի,
դու
տեսնեիր,
իրեն՝
Արզումանին,
Աստված
կկոչեիր»:
Մի
խոսքով,
հայերը,
առանց
միաբանվելուերկար
ժամանակ
պայքարում
են,
մինչեւ
որ
Փանահ
խանն
ու
նրա
որդի
Իբրահիմ
խանը
օրեցօր
ուժեղանալով՝
նրանց
[մելիքներին]
դժվարին
կացության
մեջ
են
դնում:
Վերջիվերջո
Մելիք
Աթամն
(Հաթամ)
ու
Մելիք
Հովսեփը,
ստիպված
են
լինում,
իրենց
հայրենիքիցփախչել
Գանձակի
կողմերը
եւ
յոթ
տարի
մնալ
Շամխորում:
Երբ
Աղա
Մուհամմադ
խանը
արշավում
էՂարաբաղ,
Մելիք
Աթամի
որդի
Մելիք
Մեջնունը
նրա
մոտ
ծառայության
է
անցնում
եւ
ջանք
չի
խնայում
Իբրահիմ
խանի
դեմ
նրա
[Աղա
Մուհամմադ
խանի]
մղած
կռիվներում: