Ճշմարտացի պատմություն

ԱՂԱ ՄՈՒՀԱՄՄԱԴ ԽԱՆԻ ԵՐԿՐՈՐԴ ԱՐՇԱՎԱՆՔԸ ՂԱՐԱԲԱՂ ԵՎ ՆՐԱ ՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Երբ Աղա Մուհամմադ խանը լսում էՂըզըլ-Այաղի վերադարձի մասին, իր թուլացած ուժերըվերականգնում է եւ նորից մտադրվում Ղարաբաղըգրավել: Թիֆլիսից վերադառնալուց երկու տարի անց1797/1212թ. գարնանը անթիվ-անհամար զորքով շարժվում էդեպի Ատրպատական:

Երեք տարի Ղարաբաղում երկնային ուերկրային աղետի՝ [երաշտի] հետեւանքովանբերրիություն ու սով էր: Այնտեղի բնակչությանմեծ մասը իր օրվա հացն ապահովելու համար ցրվել էրՇաքիի, Շիրվանի, Ղարադաղի եւ [հարեւան] մյուսերկրները: Ուստի այնքան մարդ չէր մնացել, որպեսզիհնարավոր լիներ Շուշին պաշտպանել: Երբ ԱղաՄուհամմադ խանը ղզլբաշ զորքով գալիս է Արաքսի ափը, Իբրահիմ խանը հարկադրված է լինում իր որդիների, ընտանիքի ու մերձավորների հետ հեռանալ դեպի Ջառ ուԲայլական: Իբրահիմ խանի հետ դեպի այն օտար երկիրնեն գնում Ղարաբաղի նշանավոր բեկերից եւ նրանհարեւան խաներից ոմանք, ինչպես օրինակ Նասիր խանՇահսեւանը, Շաքիի Սելիմ խանն ու Աթա ԱլլահՄեշքինին:

Աղա Մուհամմադ խանը այս մասին լսելով՝անմիջապես իր բանակից մի ջոկատ է ուղարկում նրանցհետապնդելու: (98բ) Ուղարկված զինվորները Թարթառգետի մոտակայքում վերոհիշյալ խաների գումակինհանդիպելով՝ մարտի են բռնվում, բայց որեւէարդյունքի չեն հասնում: Իբրահիմ խանը իրմերձավորների ու հպատակների հետ, ողջ-առողջ, Կուրնանցնելով՝ մտնում է Ջառ ու Բայլական: Ճանապարհինլեզգիների մի մասը, Աղա Մուհամմադ խանի հրամանով, ցանկանում է Իբրահիմ խանի վրա հարձակվել ու նրանգերելով՝ Աղա Մուհամմադ խանին հանձնել: Կողմերըմարտի են նախապատրաստվում, սակայն վերոհիշյալ[Իբրահիմ] խանի կինը՝ Բիքե Աղան, որը Ավարիայիկառավարիչ Օմար խանի քույրն էր, միջամտում է եւ[լեզգիներին] համոզում, որ անօրինություն չգործեն: Այս խռովությունների ընթացքում Շուշի ամրոցիցմարդ է գալիս՝ հաղորդելով Աղա Մուհամմադ խանիսպանության մասին: Այդ դեպքի մանրամասներըհետեւյալն են:

Երբ Աղա Մուհամմադ խանը լսում է Իբրահիմխանի Ջառ ու Բայլական փախչելու մասին, առանց որեւէխոչընդոտի, փարավոնի շուք ու փայլով, Շուշի քաղաքնէ մտնում ու իջեւանում Իբրահիմ խանի ավագ որդիՄուհամմադ Հասան աղայի ապարանքում, որը գտնվում էամրոցի ստորին մասում՝ Շուշիքենդ դարպասի մոտ: Հրամայում է ձերբակալել այն անվանի անձանց ուաստիճանավորներին, որոնք չէին կարողացել Իբրահիմխանի հետ հեռանալ: Ձերբակալվածների մեջ էինՎարանդայի Մելիք Շահնազարի որդի Մելիք Ջումշուդը, Մոլլա Փանահ Վաղիֆը եւ շատ ուրիշ ազնվականներ ուիշխանավորներ, որոնք բանտ են նետվում: ԱղաՄուհամմադ խանը մտադիր էր յուրաքանչյուրիցտուգանքներ վերցնելուց ու բռնագանձումներկատարելուց հետո, բոլորին էլ մահապատժի ենթարկելեւ իր վրեժը լուծել:

Այս դեպքերից մի քանի օր անց, գիշերը (99ա)աննշան մի սխալի համար զայրանում է իր գիշերայինսպասավորներից երկուսի՝ Սաֆար Ալի բեկի ու Աբասբեկի վրա եւ ասում. «Վաղն առավոտյան, երբ արեւիսկավառակը հորիզոնում երեւա, Շուշի ամրոցի բոլորգերյալներին առանց որեւէ երկմտանքի գլխատելու եմեւ սպանվածների գլուխներից աշտարակ եմ կառուցելու, իսկ ձեր կտրված գլուխները դնելու եմամենավերեւումե:

Ասում են նաեւ, որ երեկոյան նամազիժամանակ, նրանցից մեկին հրամայում է զորավարներիցմեկին իր մոտ կանչել: Բայց սպասավորը նրա հրամանըչի լսում: Երբ Աղա Մուհամմադ խանը նամազն ավարտումէ, նրանից հարցնում է. «Ինչու՞ զորավարը չի եկելե:

Վերջինս ներողություն խնդրելով՝արդարանում է, թե քանի որ շահը նամազ էր անում, նրահրամանը իրեն լսելի չի լինում: Շահն անմիջապեսհրամայում է կտրել նրա ականջները՝ ասելով. «Ավելիլավ է կտրել այն ականջը, որը չի լսում շահիհրամանըե:

Մյուս սպասավորը եւս ինչ-որ զանցանք էրկատարել: Այն պահից, երբ լսում են շահիսպառնալիքները, այլեւս չեն քնում, որովհետեւհաստատ գիտեին, որ Աղա Մուհամմադ խանի խոսքըփոփոխության ենթակա չի եւ միջնորդների գութ հայցողխոսքերը նրա պողպատյա սրտի ոչ մի լարը չեն շարժի: Նույն օրն իսկ, կեսգիշերից հետո նրա վերջը տալիս են:

Արշալույսի մոտերքը մտնելով խանիննջարանը՝ նրան սրախողխող են անում եւ մարմինըԴավիթի զրահի պես կտրատում, դեն են նետում: Նրաապարանջանը, թագն ու գոհարազարդ լանջագոտին (99բ)վերցնելով՝ գնում, ներկայանում են Սադեղ խանՇաղաղիին, որը զորքի հրամանատարներից էր: Նրանպատմում են դեպքի հանգամանքների մասին: Սադեղ խանըսկզբում նրանց չի հավատում, քանի որ մշտապեսզգուշանում էր շահից: Կարծում է, թե շահը նորիցնենգորեն իրեն է փորձում: Ի վերջո նրան ծանրերդումներով սրտապնդում են եւ վախվորած խանինտանում Մուհամմադ Հասան աղայի ապարանքը, որտեղիջեւանել էր շահը: Առաջինը Սաֆար Ալի բեկն է մտնում[շահի] ննջարանը, բարձրացնում վերմակի եզրը ԱղաՄուհամմադ խանի վրայից եւ կրկին դաշույնը խրումնրա սիրտը: Սադեղ խանը այս տեսնելով, անհանգստացած, վերցնում է [շահի] թագը, լանջագոտին ու ապարանջանըեւ գնում իր կացարանը: Այնուհետեւ հայտարարում է, որ շահը իրեն հանձնարարել է գնալ, Իբրահիմ խանին ունրա ընկերներին, որտեղ էլ լինեն, բռնել, ետ բերել: Ահա այս պատրվակով շաղաղիների զորագունդըվերցրած՝ ողջ-առողջ բերդից դուրս է գալիս՝ իր հետտանելով շահին սպանողներից Աբաս բեկին:

Սաֆար Ալի բեկը Շուշի բերդում է մնում: Սադեղ խանի՝ Շուշի բերդից դուրս գալուց հետոմինչեւ կեսօր քաղաքի բնակչությունը տեղի ունեցածիմասին ոչինչ չի իմանում: Երբ կեսօրի մոտերքը շահիսպանության լուրը քաղաքում տարածվում է, ղզլբաշխաները, շփոթահար ու ահաբեկված, յուրաքանչյուրը իրենթակաների ու շքախմբի հետ նահանջի ճամփան էբռնում, եւ բանակը խումբ-խումբ ամրոցից դուրսգալով՝ հուսալքված ճանապարհ է ընկնում, հեռանումդեպի իր երկիրը:

Ղարաբաղի բնակիչները ներխուժում են (100ա)շահի [ժամանակավոր] կացարանը եւ սկսում կողոպտելարքայական արծաթյա ու ոսկյա իրերը, թանկարժեքզարդերն ու սպասքը: Ամենուր ղզլբաշներին թալանումու կոտորում են: Այդ ժամանակ Իբրահիմ խանիեղբորորդի Մուհամմադ բեկը, մտնելով [շահի]հանգրվանը՝ բռնագրավում է շահական գանձերի՝ ոսկյաու արծաթյա ամանեղենի, թանկարժեք քարերի մնացածմասը, փոխադրում է դրանք Մուհամմադ Հասան Աղայիապարանքից իր բնակարանը: Անցնելով իշխանությանգլուխ՝ Մուհամմադ բեկը զբաղվում է Ղարաբաղումկարգուկանոնի հաստատմամբ:

Աղա Մուհամմադ խանի անթագ գլուխը, որըմեծամտաբար այլոց գլուխները իրենց մարմիններիհամար ծանր համարելով՝ ցանկանում էր կտրել[Մուհամմադ բեկը], դարձնում է երեխաների խաղալիքը, իսկ նրա դժբախտ մարմինը՝ գցում [քաղաքի]հրապարակում…

[Այնուհետեւ] Մուհամմադ բեկը ԱղաՄուհամմադ խանի գլուխը Մուհամմադ Ռաֆի բեկի հետուղարկում է Բայլական՝ Իբրահիմ խանի մոտ, վերջինսէլ ուրախությամբ այն ուղարկում է վալուն...

(100բ) Աղա Մուհամմադ խանը շատ կոպիտ, դաժան ու արյունարբու մարդ էր, բոլորի հետթշնամաբար ու չարությամբ էր վարվում, անողորմ սիրտուներ: Իր անսահման չարությունից դրդված հաճախորսորդությամբ ու խնջույքներով էր զբաղվում, որովհետեւ եթե տանն էր մնում, անընդհատ արյունթափելու ու որեւէ մեկին պատժելու պատրվակ էրփնտրում: Ու թեեւ զուրկ էր առնանդամից, սակայն շատէր սիրում վարդայտ գեղեցկուհիներին...

(101ա) Իբրահիմ խանը Աղա Մուհամմադ խանիսպանության լուրը ստանալուց հետո Ղարաբաղ էուղարկում սկզբում իր որդիներից Մեհդի Ղուլիաղային, այնուհետեւ իր ավագ որդի Մուհամմադ Հասանաղային, իսկ մի քանի օր անց այստեղ է գալիս նաեւինքը եւ վերահաստատվում խանի պաշտոնում: