[ԱՅՎԱԶՈՎՍԿՈՒ ՎԱՐԴԱՊԵՏԱՐԱՆԻ ՄԱՍԻՆ]

ՆՈՐԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ՝
Տեառն Տեառն Մատթէոսի աստուածարեալ Կաթողիկոսի Ամենայն Հայոց, ծայրագուն պատրիարքի Մայր Աթոռոյ մերոյ սրբոյ կաթողիկէ Էջմիածնի եւ զանազան նշանաց զանազան կայսրութեանց ասպետի

Հայկազն Միքայել Նալբանդեանց

Սրբոյ աջոյն համբոյր շատ

Անօթք, որք պահեն զազգութիւն ո՛ր եւ է ազգի, երեք թուին ի փիլիսոփայութեան՝ քաղաքականութիւն, կրօն եւ լեզու: Ազգ, որոյ խորտակեալ են անօթք, կորնչի անհետ, որպէս կաթիլ մի ի ծովու: Զայս ահաւոր ճշմարտութիւն խոստովանի ամբողջ Եւրոպա, եւ առ ի պահպանութիւն բարոյական՝ ընդ նմին եւ նուիրական անօթոցս, արեամբ չափ ճգնի անձնիւր յանդամոց լուսաւորեալ ազգաց:

Ազգ հայոց կորուսեալ զթագ եւ զգայիսոն, կէս մի յանբարոյականութենէ դրացեաց, կէս մի ինքնին մեղուցեալ եւ նենգեալ թագին իւրոյ, սահեցաւ ՚ի ստրկութիւն օտար պետութեանց, որով զրկեալ ՚ի քաղաքականն անօթոյ, կորուսեալ զմոգականն ոյժ՝ որ յամրի պահէր զազգն, ցիր ու ցան գնաց ի չորս կողմունս աշխարհի ի մշտնջենական վիշտ եւ ցաւ զգայուն սրտից եւ ՚ի չարաչար թշուառութիւն ապագայ սերնդեան։ Նաւաբեկութիւնս չարաշուք պատճառ եղեւ եւ մեծապէս սատար տարածման նիւթականութեան յազգի մերում — քանզի այր յիւրաքանչիւր տեսեալ զհայրենիս աւեր եւ լքեալ, ձեռն ի գործ արար ի հայթայթանս զօրհանապազ հացին, ի սնունդ ընտանեացն: Եւ այսունակ ահա յառաջխաղացութեամբ խոպանացան բարոյականին զգալիք, եւ կորուսեալ զճաշակ եւ զվայելս հոգեղէն եւ իմացական զուարճութեանց, ՚ի մարմինս ապրիլ՝ կեանս համարեցան:

Բայց սակայն ազգն մեր վերջացեալ ՚ի քաղաքական խորհրդոյ, ունէր՝ եւ այսօր իսկ ունի զերկուս դեռ անօթս, որոց՝ ոչինչ ընդհատ քան զառաջինն մեծակշիռ շնորհեալ են պաշտօնք ի պահպանութիւն ազգիանօթ քդ այդոքիկ — կրօնն եւ լեզու:

Ազգն մեր ի ժամուս՝ թուի ի շարս ընկճեալ ազգաց, այլ թուի նա, եւ չէ անհետացեալ յերեսաց երկրի, եւ մեր ամենեցուն պարտականութիւն է, ըստ չափու կարեաց եւ ըստ արտօնութեանց պաշտամանց, ձեռնտու լինել կանգուն կալոյ նորա, մինչեւ այց արասցե մեզ Վերին Տեսչութիւն: Ձեռնտուութիւնս այս մարթի երեւիլ ի զօրացուցանել մեր զինքն ուրոյն անօթս պահապանս ազգի, այն է՝ քարոզելով հանապազօր զանյողդողդ հաստատութիւն ի դաւանութեան զոր ունիմք, եւ տարածելով զլուսաւորութիւն, տնկելով զկենդանի եւ զարգասաւոր գաղափարս, յաջողեցուցիչս ազգային անձնապահութեան եւ ապագայ բարօրութեան, բե՛ր ասել, ազատութեան ի ծառայութենէ։ Քանզի, ցորչափ կացցէ լեզու հայոց, ցորչափ կացցէ կրօնն մեր ազատ յամենայն յեկամուտ տարերց, ազգն մեր չունի երբէք անհետանալ։ Աւելորդ իմն համարիմք ասել, թէ ի բարւոք ի կիր առնուլ զայսոսիկ անօթս, ազգն ի դէպ ժամ ու կարէ յարուցանել զկոթող ազգային պարծանաց ի նշխարեալ աւերակս այրիացելոյն Հայաստանի:

Լուսաւորութեան լինել մատակարար, մեր, աշխարհական անդամոցս ազգի, է գործ. քանի հոգեւորականութիւն, յԵւրոպ անգամ չկարաց ՚ի գլուխ հանել զայն: Նա՛ զի ուղղութիւն եւ հայեացք փիլիսոփայութեան դարուս ո՛չ անկանին ՚ի մի կէտ ընդ հայեացս հոգեւորաց, ուստի եւ աւելորդ իմն է դաստիարակութիւն, որ ո՛չ բղխի ի ներկայ փիլիսոփայութենէ դարուս, եւ որ ո՛չ զօրէ կենդանացուցանել զմեռեալն, այն ինչ առ կենդանութեամբն չկարաց պահպանել զնոյն:

Ազգասէր հոգեւորք, յորոց ի ձեռին մնաց գէթ ուրուական իմն իշխանութեան, կարէն ձեռնտու լինել մեզ, հիմնելով զդպրոցս եւ պաշտպան կալով նոցա աննախանձաբար, առանց թեւակոխելոյ յամբիոնն ուսուցչութեան, կա՛մ առ փառասիրութեան կամ առ չարաչար տգիտութեան, յորում դեդեւին: Շատ իսկ է մեզ, եթէ մարթասցին նոքա զանձինս դաստիարակել, զառաջինն ուսանել զգիր, լեզու, զդպրութիւն եւ մանաւանդ զգլխաւորն մարդութեան, յորմէ վերջացեալ պարապին դատարկապորտութեան, ամուլ եւ անգիտակից սաղմոսերգութեանց, որպէս թէ խորհուրդ հոգեւորացն իցէ դատարկասիրութիւն եւ փարիսականութիւն:

Ազգն մեր չետես դեռ եւս զճեմարան ինչ հոգեւոր, յորում ուսանելոց էին քահանայացուք, եպիսկոպոսացուք եւ առաջնորդացուք: Հոգեւորք մեր անկիրթ եւ վայրենի, հազիւ ուրեմն կարող գրել եւ ընթեռնուլ, շատ ա՛յն է՝ առանց զընթերցեալն հասկանալով, թշնամիք են լուսաւորութեան, եւ բազում ուրեք շանթիւք նզովից մտանեն ի պայքար ընդ լուսաւորութեան, որ ժպտի տխրութեամբ ընդ այս տգիտութեան արգասիս: Առ մեզ անպէտ առ ամենայն կացութիւն մարդ՝ պիտանի՛ դատի առ հոգեւորականութիւն. եւ այսպէս խրթնացեալ եկեղեցի մեր ի վայելուչ բարեզարդութեանց, զբարոյական աւերակս գեղապանծ շինուածոց հարցն մերոց սրբոց մեզ ընծայեցուցանէ: «Աշակերտք հեղգք առ ուսումն եւ փոյթք առ ի վարդապետել, որք նախ քան զտեսութիւնն աստուածաբանք», ողբայր երանելի փիլիսոփոսն Մովսէս, որոյ եւ ընդ նուիրական ոսկերս մարտ եդեալ աբեղենին մերոյ, կապտեալ ի հանգստեանն խշտեաց՝ ՚ի գետ կամաց. զնոյն իսկ զողբ անդուլ հեծեն այսօր արձագանք լերանց Հայաստանի՝ առեալ ի բերանոյ ծերունւոյն Խորնոյ:

Զարդիս ամենայն ոք, որ ունէր ի գլուխ իւր երկկանգնեան ինչ սեաւ կնկուղ, թեւակոխէ վարդապետել մեզ, զամենայն այլանդակ եւ զնորահնար ուսմունս. իբրեւ զկաթն դիեցուցանել նկրտեալ: Ժամանակն սրաթեւ, ո՛չ ընդ վայր ինչ թռչի ընդ գլխով ազգաց, եւ ամենքին, որոց ի խելապատակս գուցէ գործարան, մտաց, ընթացակից լինին յաւիտենական ծերունւոյն: Այլ հոգեւորք մեր սնանկացեալ ի շնորհաց ժամանակին, վարձկանաց քան թէ հովուաց բերելով յանձինս զնմանութիւն, զանձանց եւ եթ խորհեն, անհոգ զազգէն գնացեալ, որ ընդ հարուածովք բաղդին զվերջին հեկեկանս արտաքս ի կրծոց արձակէ: Օտար լինելով ամենայն մարդկային ուսմանց եւ դաստիարակութեանց, օտար են եւ ի փիլիսոփայութենէս, եթէ անհնար է բարին միոյ միայնոյ անհատի, նախ քան զբարին հասարակաց: Հոգեւորք, որք առ ընկճեալ ազգս խրախոյս եւ քաջալեր կարդացին հօտին իւրեանց, հոգեւորք, որք վասն լուսավորութեան եւ վերանորոգութեան ազգաց իւրեանց ելին, ի վերջէ ՚ի գագաթ խարուկին, եւ զմոխիր մնացուածոց իւրեանց եդին ի վկայութիւն սերնդոց իւրեանց, առ մեզ, այս թշուառացեալս յամենայնի, հոգեւորք մեր առ անձնական օգտի կամ մուրանալոյ յօտարէն զչնչին փառս ՚ի վաճառ հանեն զմեզ, դաւեն եւ մատնեն զմեզ, ոսոխանան եւ նզովեն զմեզ, մարտնչին եւ հալածեն զմեզ, ի վերջէ զազգն ամբողջ ինչ ո՛չ խղճահարին կորուսանել, առ ՚ի գիւտ բարեկենդանութեան կամ ի զովացումն փառասիրական դժոխային ծարաւոյ, որոյց ըղձակաթն լինին: Հոգեւորք, որոց պաշտօն է պաշտպան եւ պահապան կալ կրօնի իւրեանց, դանդաչեն յօտար ուսմունս, մեծապէս վնասակարս մեզ, հայեցեալ ի պատմական իրողութիւնս ներկա ժամանակիս: Բազում են առ մեզ օրինակք աննուէր քահանայից եւ անկնդրուկ եպիսկոպոսաց, եւ այնքան շատ, զի դժուարիմք ընտրութիւն առնել ընդ բարին եւ ընդ խոտանն ի նոցանէ:

Եւ զի՞նչ ապագայ ազգի միոյ ընկճելոյ, որոյ այսպէս իցեն հոգեւորք, զի՞նչ յոյս ազգին, որ զօրահանապազ դաւի եւ խարդախի յարանց, զորս հայր ճանաչել ուսաւ ի դարուց ժամանակաց: Այո՛, պատմութեան է գործ բողոքել լիապէս զապիրատութեանց քահանայազգեuտ քրմաց մերոց, եւ բողոքեսցէ իսկ, եւ մեք զմերովսանն ո՛չ վերջասցուք ի գիր անցուցեալ աւանդել յետնոց, որոց եղաք եւ լինելոց եմք ականատեսք. սակայն զի՞նչ մօտալուտ օգուտ ի բողոքանացս ի ժամուս. հոգեւորք մեր, ընդ այս բողոքանս ժպտին առ վայրկեան եւ ապա որպէս զխելակորոյս դեմ են առ ի գիւտ հնարից կորստեան բողոքաւորացն. իսկ եթէ զքարի փշրեսցին ատամունքն, անդէն առ նմին զամենայնն հողմոց հնչիւնս վարկուցեալ հանապազորդեն ի սովորականսն: Մինչեւ ցե՞րբ ազգ Հայոց զոհեսցի դաւաճանութեանց, մինչեւ ցե՞րբ անգթասցին դիմակաւոր հոգեւորք մեր: Եւ մի՞թէ չիցէ տեղւոյս արժան, զորաց ի հաuարակի ցայս վայր խօսեցայ, ՚ի մասնաւորի պարզաբանել, գէթ ՚ի վկայութիւն աղէտիցն, որոց տանեմք եւ համբերեմք ազգովին: Այո՛, որովհետեւ սկիզբն կալայ խօսիլ ընդ Վեհափառ Տեառնդ, անպատրուակ մերկացուցեալ զսիրտ որպէս առաջի հօր ազգի, խօսեցայց ուրեմն ՚ի մասնաւորի: Այլ որովհետեւ առ սակաւութեան ժամանակի չկարեմք զբազմաց ճառել, յայն սակս, յայս նուագ ի նիւթ առցուք խօսից մի միայն զԱյվազովսքի Գաբրիէլ վարդապետն։

Մի՛ ինչ օտարոտի թուեսցի Վեհափառութեան Ձերում եղանակ բանիցս. սիրտ մեր լցաւ արեամբ ի տեսանել աչօք բացօք զպատիւ եւ զփառս ազգի մերոյ եւ եկեղեցւոյ առաթուր կոխեալ: Խորամանկութեամբ եւ ճիզվիթական հնարիւք սպրդեցաւ նա ՚ի մեզ, եւ ՚ի հաշուի իւրում չսխալեաց. ազգն, բազում անգամ նենգեալ ՚ի պապականաց, գտաւ եւ յայս նուագ անխրատ, եւ իբրեւ զանդատաստան ոք մանուկ փառաց ի փառս ընկալաւ զպարտաւորն վնասուց ՚ի Մխիթարեան միաբանութեւան: Այսօր զանձն կացուցեալ ընդ իրաւասութեամբ կաթողիկոսին Էջմիածնի, ՚ի վաղիւ զկաթողիկոսական իշխանութենէ երազեաց. եւ եղբայրն հարցուխնդիր լինէր առ ամենեսին, եթէ գուցէ արդեօք օրինակ ի պատմութեան մերում, զի կոչեցեալ իցէ աբեղայ ոք ուղղակի ի կաթողիկոսութիւն, եւ լուեալ զԶաքարիայի դիպումն՝ ուրախ լինէր, զտեղափոխութենէ Սինօդին Էջմիածնի ՚ի Թէոդոսիայ խորհելով: Դաւաճանեալ զՄատթէոս արքեպիսկոպոսն, կալաւ զաթոռ նորա ՚ի վնաս եկեղեցւոյն հայոց, եւ միացեալ ընդ բազմավնաս Խալիպեանի, զրկեաց զեկեղեցիս Նախիջեւանայ, գուն գործելով ճոխացուցանել զմայրենի իւր քաղաք զԹէոդոսիա, յուրում բնակին ազգականք նորա: Եկեղեցիքն, ընդ ձեռն օրինաւոր դատաստանի պարտաւորեալ զԽալիպեանն ՚ի հատուցանել մերձ իբր զերկու հարիւր հազար մանեթս արծաթոյ, կողոպտեցան յառաջնորդ անուանելոյն, որ ՚ի հաճոյս Խալիպեանի՝ այլեւ՝ ՚ի կառուցումն դպրոցի իւրոյ ընծայս ստացեալ ի Խալիպեանէ, ազատ կացոյց զմեծագումար դրամոց պարտապանն. եւ ո՛չ այսչափ միայն, այլեւ բարերար ոք զնա հռչակեալ: Մանրամասնութիւնք գործոյս, ո՛չ անագան հասցեն առ Ձեզ ՚ի ձեռն բողոքանաց բովանդակ ազգին հայոց բնակելոց ի Նախիջեւան եւ ՚ի շրջակայ գիւղօրայս նորա: Յայտնեցից եւ ես զբազում իրաց անձամբ անձին յամսեանն Յուլիսի, յանցանելս ընդ էջմիածին, ընդ Մեծն Հայաստան յԵւրոպա:

Զանուղղայ գործողութենէ Այվազովսքոյ ՚ի դրամական գործում ընդ Խալիպեանի, յամի 1858 յամսեանն Նոյեմբերի բողոքեցի ես ՚ի Հիւսիսափայլ օրագրի մերում հրատարակելոյ ՚ի Մոսկուայ ընդ ձեռն գերապատիւ եւ մեծիմաստ վարդապետին Նազարեանց: Այվազովսքին փութացաւ հասուցանել առ նախարարն տէրութեան զիւր անմիտ գանգատ, թէ ապստամբ ոք իցեմ ես, խռովեցուցիչ ժողովրդեան եւ զրպարտող անմեղ գործոց իւր իսկ Այվազի, եւ թէ քարոզեմ զկրօնընդդէմ եւ զանբարոյական գաղափարս յօրագրի մերում: Զայսոսիկ եւ զայլ սոցին նման բարուրանս միահամուռ ժայթքեալ յառատութենէ ճիզվիթական շտեմարանաց սրտին, յաւելոյր ՚ի բողոքանսն ընդ փոյթ խափանել զօրագիրն Հիւսիսափայլ, եւ զիս արկանել ընդ խիստ պատժովք եւ դատապարտութեամբ, ըստ ամենայն սաստկութեանցն օրինաց, այլովք հանդերձ: Այսու գործողութեամբ պատուելի Այվազն ծաղր եղեւ համակ ազգայնոց եւ ատելի իսկ, եւ ինձ մնաց միայն ողբալ զթշուառութիւն եկեղեցեաց վիճակիս, որոց առաջնորդէ մատնիչ ոք կամ դահիճ: Անհասանելի խա՜ղ ճակատագրի: Որ ամբաստաներն զինէն, եթէ քարոզեմ զկրօնընդդէմ եւ զանբարոյական գաղափարս, ինքնին հրատարակէ այսօր զփոքրիկ եւ զվտիտ ինչ մատենիկ, «Վարդապետարան Քրիստոնէութեան» առձայնեալ, թարգմանեալ ՚ի ֆրանսիականէ եւ ձախոյ ձեռամբ կարկատեալ ըստ զօրելոյ մտացն շլացելոյ յանակնկալ ճոխութեանց: ՚Ի հրատարակել զմատենիկն, ո՛չ դիպայ ես ՚ի Ռուսիա, հիւանդութեան աղագաւ զամիսս քանիս բացակայ լինելով յօտար պետութիւնս, եւ ի վերադարձիս. ուրեմն լուայ զայնմանէ: Զամիսս չորս սպասեալ՝ հազիւ ուրեմն մարթացայ ի ձեռս բերել զայն, եւ մտեալ ի վերծանութիւն՝ արկանել ընդ քննութեամբ: Ո՛չ յայն միտս զի վրէժխնդիր եղէց նմա, քա՛ւ, զի ամօթ ինձ համարիմ մարտ դնել ընդ նմա, այլ զի բացցին աչք ազգին, եւ ապրեսցին մանկունք մեր ՚ի խմորոյ պապականութեան, զոր առատութեամբ բաշխէ Այվազովսքին — քանզի ի պէտս ազգային դպրոցաց գոլ զմատենիկն հրատարակէ ի ճակատ նորա: Ընթերցեալ զայն, զարմանք կալան զիս, թէ զիա՞րդ հրամայեալ է ամենապատիւ նախկին պատրիարքն Կոստանդնուպօլսոյ ի տիպ զայն մուծանել՝ այլ զի զանցեալն ողբալ առանց ամենայն ի ներկայումս գործունէութեան՝ պառաւանց միայն [է] ճահաւոր, յայն սակս արժան համարիմ տողել աստէն զքննութիւն իմ, յետ համարելոյ եւ թուելոյ զամենայն զքարինս գայթակղութեան, եւ յետ ի մատենին նշանագրելոյ, զոր զոյգ ընդ այսմ շնորհ ունիմ մատուցանել Տէրութեանդ:

Վեհաստիճա՛ն Հայրապետ, եթէ ի ձանձրալիս թուեսցին Ձեզ բանք իմ, զայս մի եւ եթ աղաչեմ յիշել. եթէ քանի՞ արդեօք ձանձրալի է մեզ այսպիսեօք պարապիլ, մինչդեռ պարանոցաթաղ լինիմք ՚ի բազմապատիկ աշխատութիւնս յաւէտ օգտակարս ե՛ւ մեզ, ե՛ւ ազգին։ Այլ զի՞նչ, եթէ նախախնամութեան կամք եւ այսպէս հաճեցան զմեզ աշխատեցուցանել:

Աւա՛սիկ արգասիք ընթերցանութեանս, բաշխեալ յուրոյն յօդուածս, յորս բազում ուրեք զանց արարեալ ի մէջ բերել ըզբանս կրօն ուսոյց վարդապետին, շատացաք զթուանշանս երեսացն դրօշմեալ:

* * *

1) Երես 4. Յատկութիւն աստուածային անձանց չէ՛ այն, թե Որդին չէ՛ Հայր, եւ ո՛չ Հոգին Որդի եւ ոչ Հոգին սուրբ Հայր կամ Որդի, որպէս ուսուցանէ Այվազովսքին, այլ ըստ խոստովանութեան Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, յատկութիւնք աստուածային անձանց ա՛յսպէս սահմանին. Հայր անեղ եւ անծին, ծնող Որդւոյ եւ բղխող Հոգւոյն սրբոյ: Որդի ծնեալ ՚ի Հօրէ նախ քան զյաւիտեանս. իսկ Հոգի սուրբ բղխեալ ՚ի հօրէ : ՚Ի հաւատալիս զԱստուծոյ եւ զաստուածային ստորոգելեաց չէ՛ մարթ ի գործ դնել զայդպիսի կամայական ձեւ խօսից, այլ ըստ ամենայնի պատկառ կալ սահմանի եկեղեցւոյն:

2) Երես 5. Հոգին սուրբ բղխի միայն ՚ի Հօրէ — «Հոգին ճշմարտութեան, որ ի Հօրէն ելանէ»: Ո՛չինչ առնու յՈրդւոյ, եւ ո՛չ յառաջ գայ յՈրդւոյ, որով Այվազովսքին ըստ իմիք մերձեցուցանէ զխոստովանութիւն մերոյս եկեղեցւոյ ընդ պապականին: Եթէ նա հիմնի ի բանն՝ «զի յիմմէ անտի առնուցու», կամ ի Լուսաւորիչն «Հայր յանձն է. Որդի ՚ի Հօրէ. իսկ Հոգին սուրբ ՚ի նոցունց», եւ կամ ՚ի Շնորհալին «առող յՈրդւոյ անճառաբար», սխալի յոյժ. զի այսոքիկ ամեն այն ո՛չ ցուցանեն զմշտնջենաւոր ծագումն կամ առաքումն Հոգւոյն եւ յՈրդւոյ, այլ զայս թե՝ Հոգին առնու ա՛նտի, ուստի եւ Որդին: Քրիստոս ասէր՝ «յիմմ է անտի առնուցու», այսինքն ՚ի միոյ սկզբանէ, ուստի եւ ես: Այլապէս, փոխանակ ստացական դերանուանս՝ յիմմէ, հարկ լինէր զէականն ի գործ դնել՝ յինէն: Շնորհալի եւս, որ պարզoրեն խոստովանի զբղխումն Հոգւոյն ի Հօրէ յամենայն նամականիս եւ յերգս, որպէս եւ յառաւօտոյ լուսոյ «բղխումն ի Հօրէ» ՚ի վերաuաց միտս ՚ի կիր առնու զոճդ « առող յՈրդւոյ անճառաբար», քանզի ըստ մտաց պապական եկեղեցւոյ առեալ զայս բան, հակասութիւն լինի խոստովանութեանց Շնորհալւոյն այլուր: Դերանունս՝ «՚ի նոցունց» ի կիր առեալ ի Լուսաւորչէն, ածական անուն է. նոյնպէս կամելով ասել է՝ նոցունց էութենէ: Դաւանութիւն պապականաց, թե Հոգին սուրբ բղխի ՚ի Հօրէ եւ յորդւոյ, սահմանեցաւ յութերորդ դարու – յառաջ քան զնոյն՝ ընդհանուր եկեղեցին դաւանէր զբղխումն Հոգւոյն միմիայն ի Հօրէ: Վարդապետք պապական յեկեղեցւոյ, յութերորդ դարու հիմնեցան ՚ի բառս առաքումն զոր ՚ի հինգերորդ դարու անտի, ուրեք ուրեք ՚ի գործ եդին աստուածաբանք նոցա: Եթէ ժամանակաւոր առաքումն Հոգւոյն յՈրդւոյ կամ հասանել Հոգւոյն ընդ ձեռն Քրիստոսի՝ համարեսցի բղխել կամ յառաջագայել յՈրդւոյ, ո՛չ ապաքէն եւ առաքեալք տային զհոգին, ո՞չ զնոյն տայ այսօր քահանայութիւն եւ եկեղեցին — ուրեմն եւ ի նոցանէ բղխի Հոգին: Ո՜վ հայհոյութեանս: Զժամանակաւոր առաքումն Հոգւոյն յՈրդւոյ՝ ո՛չ ճանաչէ մերս եկեղեցի, որպէս զյատկացուցիչ բնաւորութիւն անձնաւութեան Հոգւոյն, որ է բղխել գէթ ի Հօրէ:

3) Երես 5. Այվազովսքին, առ հարցումն, եթէ մարթ իցէ յաւելուլ ՚ի հանգանակն զոր ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ բղխի», պատասխանէ, թե «անհնա՜ր է». առ այս պատճառս տալով ո՛չ զխանգարումն հասկացողութեան զյատկութեանց աստուածային անձանց, այլ թէ սուրբ հարքն մեր ընկալեալ զհանգանակն Նիկիոյ, առ հարկին յաւելին ՚ի նմա զքանի մի բառս բացադրականս, առանց մուծանելոյ յայն զայնպիսիս, ընդ որս մտանել ունէին ե՛ւ նոր ե՛ւ այլ իմաստք. ուստի յաւելու վարդապետն «եւ մեք պարտական եմք հետեւել նոցին ճանապարհի»: Ուրեմն, եթէ կանոնադրութիւն «ո՛չ յաւելուլ ՚ի հանգանակն զբառս, որք մուծանել ունէին եւ զնոր իմաստսն որ ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ բղխի չարգելոյր, Այվազովսքին ոչինչ զանգիտելոց էր յաւելուլ — ըստ որում ի պատասխանւոյն տուելոյ առ հարցումն որ ի 2 §, յայտնի երեւի, թէ ուղղափառ ճանաչէ զխոստովանութիւն բղխման, ելողութեան Հոգւոյն եւ յՈրդւոյ: Եւ ո՞ր անհրաժեշտ հարկ ստիպէր զԱյվազովսքին, զայսպիսի հարցմունս առաջարկել մանկտւոյն մերոյ, քա՛ջ ճանաչեմք զնախապատրաստութիւն մտաց եւ կամաց նորա:

4) Երես 7. Առ հարցումն «ուրեմն այս աշխարհս, եւ ինչ որ կը տեսնենք, ան ամենքն ալ ատենով չկայի՞ն», պատասխանէ. «ո՛չ» ասկէ վեց եօթը հազար կամ շատ շատ միլիոն մը տարի առաջ այս բաներս չկային բնաւ»: Ամեն այն գիր, որ ուսուցանէ զհաւատոյս, պարտի դրականապէս պատասխանել առ առաջարկեալ հարցմունս, եւ ո՛չ բնաւ տարակուսել: Ըստ աստուածաբանութեան Արեւելեան եկեղեցւոյ, որ հիմնի ՚ի թուաբերութիւն եօթանասնից, ի սեղծմանէ աշխարհի մինչ ցարդ են ամք 7368. զի ծնունդ Քրիստոսի դիպաւ ի վեցերորդ դարում, այն է ՚ի 5508 թուականի. Յայս հայի եւ բան Շնորհալւոյն յԱրարչականին «զգեցաւ որդին գրած ՚ի վեց դարուն մարմին մեղաց»: Ուսումն կրօնական պարտի զհետ գնալ վկայութեանց յայտնեալ աստուածագիտութեան: Եթէ գոյր երկիրս յառաջ քան զ7368 ամս, աստուածաբանութեան է պաշտօն ժխտել, թողլով բնական գիտութեան զիւր յառաջ տանել զվարդապետութիւն, յերկրաբանական մասին, արտաքս քան զկրօնականն — զի այսպիսիք չունին զտեղի ՚ի կրօնականսն: Եւ զո՞ր գաղափար կարէ ընդունել յինքն հայ մանկտին, զժամանակէ ստեղծագործութեան աշխարհի. մինչ վարդապետարանն քրիստոնէութեան ինքնին դեդեւի, եւ առանց ամենայն հիման դիմէ երբեմն ՚ի վեց, եւ երբեմն յեօթն հազար թուականն, հուսկ ուրեմն ըստ Չինաց եւ զմիլիօն թուականն եւս առնու ի բերան:

5) Երես 15. Հարց. — «Այն մեռած հոգիները յառաջ քան զգալուստ Մեսիային արքայութեան փառացը հասա՞ն»: Պատասխանի «ո՛չ, այլ գոգ Աբրահամու ըսուած տեղը արգելեալ կային եւ կսպասէին գալստեան Մեսիային, որ արքայութեան փառացը հասցնէ զիրենք»: Նախ՝ զի հոգիք ո՛չ մեռանին. զսոյն, թո՛ղ զայլ ամենայն վկայութիւնս, եւ փիլիսոփայք հեթանոսաց խոստովանեցան. եւ ի քրիստոնէական գիրս, ածականդ «մեռած» առաջինն է՝ զի տուեալ լինի հոգւոց: Եթէ եւ ո՛չ խոստովանի Այվազովսքին զհոգիս գոլ մահացուս, ապա ուրեմն հարկադրի խոստովանել զանզգուշութիւն իւր ՚ի գործածութեան կամայական բառից եւ ոճոյ, այն ինչ մեծի եւ զգուշաւոր քննութեան եւ կրկտանաց պէտս ունին բանք զկրօնէ եւ զնորին ստորոգելեացէ, զի մի՛ խաթարեսցին միտք ընթերցանելեաց, եւ որ եւսն է՝ անգէտ համբակաց: Երկրորդ՝ վերտողեալ պատասխանեաւ, ակնարկէ Այվազովսքին ՚ի քաւարանն պապական, զոր, ո՛չ ընդունի Արեւելեան եկեղեցին, որոշակի խոստովանելով զերկուս կայարանս հոգւոց, զարքայութիւն երկնից եւ զդժոխս: Եւ հոգիք նախահարց էին ի դժոխս, յոր էջ բանական հոգին Քրիստոսի անբաժանելի յԱստուածութենէն. «եւ ըզնիգս դժոխոցն աղարտեալ հզօրապէս, աղատեաց ըզհոգիսն»: Եթէ Այվազովսքին, փոխանակ քաւարանի ՚ի մէջ բերեալ զգոգն Աբրահամ ու, ակնարկէ յերրորդ կայարան ինչ հոգւոց, առիթ առեալ ինքեան զառակն մեծատան եւ Ղազարոսին, յորում Քրիստոս ասէր զՂազարու հանգչիլ ՚ի գոգ Աբրահամու, ապաքէն այդ առակ էր, սովորական ձեւ խօսից Քրիստոսի ի քարոզութեան, կամելով օրինակաւ ցուցանել, եթէ մեծատունք թշուառք դատապարտին ի դժոխս իսկ առաքինի Ղազարոսք երջանկանան յարքայութեան երկնից: Եթէ զամենայն առակս ասացեալս ՚ի Քրիստոսէ ունիմք ընդունել որպէս իրողութիւն արդէն կատարեալս եւ ո՛չ դեռ կատարելիս յետ մահու Քրիստոսի կամ ՚ի կատարածի աշխարհիս, զի ա՞յդ ապա մեկնեսցէ մեզ Այվազովսքին զառակսն տասն կուսանաց, զտաղանդսն տալոյն, անկելոյն ի ձեռս աւազակաց, անառակ որդւոյն, գնալոյ ազնուականին առնուլ իւր թագաւորութիւն եւ դառնալ, տասն մնասացն, այգոյն, որոյ մշակքն սպանին ՚ի վերջէ եւ զորդի տեառն իւրեանց եւ այլն եւ այլն: Խոստովանութիւն Արեւելեան եկեղեցւոյ զտեղեաց հոգւոց, հիմնի ՚ի պարզիմաց բանս Քրիստոսի, որ սահմանէ «ուրախութեամբ տեառն եւ արտաքին խաւարաւ»։

6) Երես 28. Հարց. — Մի՞ բնութիւն է ՚ի Քրիստոս, թէ երկու: Պատասխանի՝ «Մի կամ միաւորեալ բնութիւն կը դաւանենք ի Քրիստոս, ընդդէմ չարաչար բաժանողաց զմի Քրիստոս, եւ երկու բնութիւն կը դալան ենք ընդդէմ նոցա, որ աստուածութիւնն ու մարդկութիւնը շփոթեալ ըսին ի Քրիստոս»: Բուն խոստովանութիւն Հայաստանեայց ուղղափառ եկեղեցւոյ այսպէս վարդապետէ. «եւ եղեւ Աստուածն կատարեալ՝ մարդ կատարեալ հոգւով, եւ մտօք, եւ մարմնով, մի անձն, մի դէմ եւ միաւորեալ մի բնութիւն»: Յայսմ խոստովանութեն չի՛ք եւ յովտ մի կարօտ բացատրութեան, ըստ որում նախադասութիւնդ «միաւորեալ մի բնութիւն» ցուցանէ մէկին, եթէ ո՛չ խոստովանի մերս եկեղեցի զմի բնութիւն ի Քրիստոս ըստ շփոթմանն Եւտիքեայ, եւ ո՛չ զերկուս բաժանեալս եւ անլծորդս ըստ Նեստորի: Խոստովանիմք զմիաւորեալ մի բնութիւն, դրականապէս եւ ընդդէմ շփոթողաց եւ՛ ընդդէմ բաժանողաց, առանց երբեմն յայս եւ երբեմն յայն կողմն շեղլոյորպէս ցուցանէ զինքն Այվազովսքին, թերեւս, հակամիտեալ ի Քաղկեդոնիտսն: Եթէ ուրեք ուրեք բան լինի առ սուրբ հարս մեր զկրկին բնութենէ ՚ի Քրիստոս, այն ո՛չ է ի մուծանել ի խոստուանութիւն եկեղեցւոյ, այլ ՚ի մեկնաբանել զգաղափար միաւորեալ մի բնութեան ըստ Կիւրղի եւ Աթանասի, ընդդէմ որոց ամբաստանէինն զմէնջ, որպէս զԵւտիքականաց:

Մանկտին Հայոց դաստիարակեալ ըստ Վարդապետարանի Այվազովսքւոյ, ՚ի դիպել նմա յայտնել հարցանողին զխոստովանութիւն իւր ՚ի մասին բնութեան Քրիստոսի, հարկադրի նախ առաջին հարցանել զհարցանողն, եթէ զիա՞րդ ընդունի նա ինքն, որպէս զի թէ բաժանող ոք իցէ. ասասցէ նմա զխոստովանութիւն միոյ բնութեան, իսկ թէ շփոթող, զկրկին բնութեանց բուռն հարցէ ճառել: Այլ թէ է՞ր վասն երկնչի Այվազովսքին վճռաբար ասել, թէ եկեղեցին մեր խոստովանի ի Քրիստոս զմիաւորեալ մի բնութիւն չիմանամք զպատճառն։

7) Երես 50. Առ հարցումն. «Պատրիարքաց մէջ նախապատմութեան կողմանէ ի՞նչ կարգ կայ». պատասխան է Այվազովսքին, թէ ընդհանրական ժողովք միշտ առաջին համարել են միշտ զպապն Հռովմայ, իբր զյաջորդ առաքելոյն Պետրոսի: Եկեղեցին Հայոց ընդհանրականս ճանաչէ մի միայն զերիս ժողովս, որք են Նիկիո, Եփեսոսի եւ Կոստանդնուպօլսոյ, իսկ զայլսն ամենայն ո՛չ ընդունի: Եւ յայտ է թէ ՚ի վերասաց ժողովսդ չեղեն ինչ բանք զիրաւասութենէ պապին, քանզի գումարեցան ի դատապարտել զԱրիոս, զՄակեդոն, եւ զՆեստոր: Ուստի հետեւաբար յառաջ բղխի յեզրակացութիւնդ անմխիթար, եթէ արտաքս քան զեկեղեցին մեր՝ Այվազովսքին ընդհանրականս ճանաչէ եւ զայլ ժողովս, թերեւս մատնացոյց եղեալ յայն, թէ Հայաստանեայցս եկեղեցի, թէ եւ բաց յերից ժողովոց ո՛չ ճանաչէ զայլսն ընդհանրականս, սակայն ընդհանրականք են սոքին, ուրեմն եւ հայոց եկեղեցին սխալեալ։ Ի մասնաւոր ժողովս խօսեցան այո՛ զիրաւասութենէ պապին, մանաւանդ ՚ի Տրիտենդեանն, ուր ի կողմանէ պապին իբրեւ պատգամաւորք յայտնեցան երկու յիսուսեանք, Լայենեզ եւ Սալմէրոն, նախահրաւէր աշակերտք Իգնատիոսի Լոյոլայի, հիմնադրի կարգին ճիզվիթաց, որք առ շրջելոյ զուշադրութիւն ժողովոյն ի բուն խնդրոյն, որ էր վերանորոգութիւն, եթէ ո՛չ Հռովմէական եկեղեցւոյն, գէ՛թ Վատիկանին, բանս ՚ի մէջ արկին զիրաւասութիւն պապին, այլանդակ տրամաբանութեամբ, որում մեծապէս ընդդէմ եկաց թեմակալ արքեպիսկոպոսն Փարիզու: Եւ ի բազմանալ խռովութեան ՚ի ժողովին, լուծաւ այն, զոչինչ որոշեալ. իսկ ճիզվիթ պատգամաւորք պապին ցնծացին ընդ կամագիւտն լինել: Եթէ ինքեանք պապք, առ` անձնասիրութեան եւ փառասիրութեան իւրեանց համարեալ եւ քարոզեալ են զանձինս գերադաս քան զամենայն եպիսկոպոսունս, զայդ ընկալան միայն պապականք, եւ զարդիս ընդունի միայն Այվազովսքին: Արեւելեան եկեղեցին, եւ մասն Արեւմտեան եկեղեցւոյ միշտ հերքեցին զգլխաւորութիւն պապին: Ո՞ւր թողցուք զայն, զի մին ի պապից Հռովմայ, արծաթով յօժարանայր վաճառել պատրիարքին Կոստանդունոպօլսի զգլխաւորութիւն իւր թերեւս իրազեկ եղեալ, եթէ քանի՞ յանիրաւի ստանձնեալ է իւրեանց զայս պատիւ: Բարւոք առնէր Այվազովսքին, եթէ հաճէր ընթեռնուլ զմանրամասնութիւն հրաշափառ խայտառակութեանս, յեկեղեցական պատմութեան Բարոնէոսի: Յաջորդ լինել պապին առաքելոյն Պետրոսի՝ չտայ նմա իրաւունս ինչ առաւել քան այլոց եպիսկոպոսաց, ըստ որում ինքն Պետրոս չէ՛ առաւել քան զայլ առաքեալս, թերեւս կշտամբեալ ի Քրիստոսի առ փառասիրութեան, ՚ի հարցանելն, եթէ ո՛վ իցէ մեծ, եւ այլն: Ունել Պետրոսի զաթոռն Հռովմայ ցարդ ո՛չ հաստատի. այլ թէ Պետրոս զառաջինն քարոզեաց յԱնտիոք, զայդմանէ ունիմք զհաւաստի վկայութիւնիս: Այսոքիկ ամեն այն հարցմունք գիտութեամբ առաջարկեալ լինին յԱյվազովսքւոյ առ ի ցուցանել զգերադասութիւն պապին Հռովմայ, եւ ՚ի վերջնոց սակի գրել զկաթողիկոսն ամենայն Հայոց, զօրինաւոր եւ զանժխտելի յաջորդն առաքելոց Թադդէի եւ Բարթոլոմեայ:

8) Երես 52, Հարց. — «Մասնաւոր եկեղեցին ուղղափառաց ալ կրնա՞ն ըսուիլ կաթողիկէ եկեղեցի»: Զայս հարցումն առաջարկէ Այվազովսքին, յետ խօսելոյ եւ սահմանելոյ զյատկութիւն ուղղափառ կաթողիկէ եկեղեցւոյ. (միութիւն, սրբութիւն, ընդհանրականութիւն եւ առաքելականութիւն): Զկնի այսորիկ պատասխանէ առ հարցումն ստորասաբար, զի եւ մասնաւոր եկեղեցիք կարեն համարիլ ուղղափառս, ըստ որում պահեալ էր նոցա միշտ եւ ընդ ամենայն տեղիս զմի եւ նոյն վարդապետութիւն, այն է զվարդապետութիւն միայնոյ, սուրբ, ընդհանրական եւ առաքելական եկեղեցւոյ: Ախորժեմք ուսանիլ, թէ է՞ր աղագաւ մասնաւոր կոչի եկեղեցի, եթէ միշտ եւ ընդ ամենայն տեղիս ընդունի զվարդապետութիւն ընդհանրական եկեղեցւոյն Քրիստոսի, եւ ո՛ր է այս եկեղեցի, բաժանեալ ի բուն եկեղեցւոյ, բայց պահեալ զբնաւորութիւն եւ զյատկութիւն ճշմարիտ եկեղեցւոյն: Մասնաւոր կոչիլ եկեղեցւոյն արդէն ընդդէմ է ընդհանրականութեան նորա, ընդ նմին եւ միութեան. քանզի միութիւն եւ ընդհանրականութիւն անկապտելի յատկութիւնք են եկեղեցւոյն Քրիստոսի: Այլ յոճոյ խօսից Այվազովսքւոյ յայտնի նշմարի, զի զամենայն զնշանս բուն եկեղեցւոյ վերագրէ Հռովմեական եկեղեցւոյն, եւ բառիւս եկեղեցի, բարգաւաճեալ չորիւք նշանօք, իմանայ զայն, յորում եկաց աւելի քան զամս երեսուն, արիաբար մարտուցեալ ընդ այլոց մասնաւոր եկեղեցեաց, զորս ուղղափառս խոստովանի այժմ առ հարկին ստիպելոյ, որպէս եւ ի պատասխանւոյն՝ որ առ հարցումն, երես 52, երեւի. «ուրեմն, ո՞ր եկեղեցին է ճշմարիտ եկեղեցի Քրիստոսի». թէ «որն որ այս չորս նշաններն ալ ունի, ինչպես նաեւ մ եր Հայաստանեաց սուրբ եկեղեցին»: Շաղկապս նաեւ ցուցանէ զերկրորդականութիւն եւ զերրորդականութիւն, այսինքն, պապականն, Նեստորականն եւ այլն եւ այլն ուղղափառք են որպէս նաեւ մերս Հայաստանեայց եկեղեցի: Այսպէս երբեմն Իսրայէլ դառնայր մտօք յԵգիպտոս, եւ քաղցրանային ՚ի քիմս նորա սոխն եւ խստորն առաւել քան զմանանայն երկնառաք:

9) Երես 56. Հարց. — «Մեռնելէն ետեւ մեր հոգին ո՞ւր կերթայ»: Պատասխանի — «Քրիստոսի Տեառն մերոյ առջեւը կելլէ, եւ ըստ գործոց մերոց դատուելով կա՛մ արքայութիւն կերթայ կա՛մ դժոխք»: Այսուիկ ապաքէն ուսուցանէ զմասնաւոր դատաստանն, այլ արձակելով զհոգիս, զո՛րս յարքայութիւն եւ զո՛րս ՚ի դժոխս, ինչ ո՛չ յաւելու, եթէ հոգիքդ այդոքիկ ընդունին ըստ գործոց զերանութիւն կամ զտանջանս, եթէ կամ մնան միայն սպասելով վերջին եւ ահեղ դատաստանի: Այսպիսի խրթնութիւնք աղօտ արկանեն ի միտս աշակերտաց, մանաւանդ զի զկնի յարէ իսկոյն զահեղ դատաստանն յետ յարութեան, առանց ՚ի սկզբան անդ սահմանելոյ զորոշակի յատկութիւնս մասնաւոր եւ ընդհանուր դատաստանաց:

10) Երես 64. Այվազովսքին, խօսելով զգլխաւոր մեղաց, թուէ զեօթն մահացուս, յարելով, եթէ գլխաւոր կոչեցան սոքա, աղբիւր գոլով այլոց բազմապատիկ մեղանաց: Բայց յետոյ հարցանէ «գլխաւոր մեղքերուն ամենն ալ մահուչափ կամ մահացո՞ւ են»: Առ այս պատասխանէ բացասաբար, յաւելեալ եթէ ըստ ծանրութեանց եւ ըստ թեթեւութեանց երբեմն մահացու են եւ երբեմն ներելի: Ի վերջէ յարէ զանուանս գլխաւոր մեղաց, որ գոն, հպարտութիւն, նախանձ եւ այլն եւ որք ի կարգին են։ Աստուածաբանք Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, զայսոսիկ մեղս միշտ մահուչափ ուսուցին մեզ, բայց Այվազովսքին զոմանս ի նոցանէ, հայեցեալ աստիճան թեթեւութեան, համարի ներելիս: Ո՞յք են այդոքիկ եւ զիա՛րդ որոշեն աստիճանքդ, մինչ Քրիստոս ասէ. «ամենայն որ հայի ՚ի կին մարդ, առ ի ցանկանալոյ, անդէն շնացաւ ընդ նմա ՚ի սրտի իւրում»: Եթէ լոկ ցանկութիւն, որ դեռ ի սահմանի մտաց եւ կամաց դատապարտի որպէս գործ կատարեալ, զիա՞րդ ապա սահմանեալ է մեզ Այվազովսքին աստիճան ծանրութեան կամ թեթեւութեան մեղացս: Ընդունիմք այո՛ զներելի եւ զփոշետեսակ մեղս, զորմէ ո՛չինչ խօսեցեալ Այվազովսքւոյ, գուցէ համարի ի թեթեւ աստիճանս մահացուաց տեսանել։ Այլ զայսմանէ արժան էր խօսիլ ըստ պատշաճի, մանաւանդ զի մատենիկն վտիտ ի դաստիարակութիւն մանկանց ընծայէր։

11) Երես 68. Հարց. — «Սուրբ գիրքը ի՞նչ կերպով կարդալու է»: Պատասխանի. «Պատկառանօք եւ խոնարհութեամբ հասկցուած կտորներէն խրատ՝ առնելու, չհասկցուածին հաւատալու, եւ յամենայնի եկեղեցւոյ դատաստանին հպատակելու է»: Քրիստոնէութիւն հիմնի ՚ի վերայ գիտակցութեան սրտի եւ Հոգւոյ, եւ ո՛չ ՚ի սնոտի եւ յամուլ ծիսակատարութիւնս կուրօրէն հաւատալ, ըստ պապական պահանջման, առ մեզ ճանաչի հետեւիլ փարիսականութեան, եւ հաւատ, որ չէ հիմնեալ ի վերայ գիտակցութեան, զոր ո՛չ ընդունի հոգին, մաքուր խղճմտանօք, այլ առ հարկի կամ ստիպանաց, չար քան զանհաւատութիւն խոստովանիմք։— Զայդ եւ զայլ սոցին նմանս անարգել կարէր քարոզել Այվազովսքին, մինչդեռ ՚ի վերայ տանեաց աղաղակէր ՚ի Փարիզ. «Մինչեւ ՚ի մահ կաթոլիկ պիտի մնամ». այլ մեք ընդունեմք յաւէտ զպատուէր հեղինակին քրիստոնէութեան, քննել եւ ուսան էլ զգիրն, քան մեքենաբար եւ կուրoրեն հաւատալ զոր ոչն ըմբռնեմք:

12) Երես 69. Ճառելով, եթէ զիա՛րդ եւ ի քանի՛ կերպս կարէ յայտնել մարդ զդաւանութիւն իւր, պատասխան է Այվազովսքին. թէ «բերանով եւ գործով»: Եւ յետ զբերանային սահմանելոյ յասել հանգանակին, յարէ, եթէ գործով յայտնել լինի զդաւանութիւն, խաչակնքեալ զդէմս եւ այլն: Հիմն քրիստոնէութեան է սէրն, պատուիրան եւ միակ նշան՝ որով ճանաչիլ ունէին հետեւողք նորա: Ուսումն քրիստոնէութեան եւ խորհուրդ նորա է բարոյականութիւն. — «Զոր ինչ կամիք, թէ արասցեն ձեզ մարդիկ, արարե՛ք եւ դուք նոցա. ասէր երբեմն վարդապետն տիեզերաց: Քրիստոնէութիւն ո՛չ շատանայ լոկով եւ եթ նշանօք. նա պահանջէ զգործս արժանիս քրիստոնէի եւ հեղինակի քրիստոնէութեան. իսկ Այվազովսքին շատ համարի կնքել զդէմս նշանաւ խաչին, եւ վարել զճշմարիտ վարս քրիստոնէի, որ հայեցեալ ի նախընթաց եւ ՚ի յետագայ բանս, երեւի ՚ի ճիշդ պահպանութեան ամուլ ծիսից եւ արտաքին արարողութեանց. որք ո՛չ եթէ ջեռուցանեն զհոգին, այլ սառն մեքենականութեամբ զքրիստոնէութիւն իսկ, որպէս ըզխրտուիլակ ինչ ընծայեցուցանեն ի կորուստ հոգւոց եւ ի գայթակղութիւն որոց չիցէ ամրապնդեալ ՚ի վէմն քրիստոնէութեան։ Խորհուրդ յայտնութեան Քրիստոսի չէ՞ր զատանել իւր հետեւողս, կնքողս զդէմս նշանաւ խաչին, այլ մաքրել զխիղճ մտաց ազգաց, թօթափել զգերութեան անուր, ուսուցանել հոգի ճանաչել զԱստուած եւ երկիրպագանել նմա ո՛չ ի լերինս Սամարիոյ եւ ո՛չ յԵրուսաղէմ միայն, այլ ընդ ամենայն տեղիս, հոգւով եւ ճշմարտութեամբ։ Խորհուրդ յայտնութեան Քրիստոսի էր երջանկացուցանել զմարդկութիւն եւ փրկել զհոգի եւ զմիտս նորա ի ստրկութենէ, որդեգրել զմարդիկ Հօր, ի ձեռն արեան իւրոյ պարգեւելով զազատութիւն հոգւոց եւ մտաց, այլ եւ մարդկային բանականութեան: Զարտաքին ինչ նշանաց քրիստոնէութեան, ոչինչ ուսանիմք ի սուրբ գրոց, եւ հաւանեմք յոյժ ընդ այն, եթէ գործք մեր յանդիման առնեն զմեզ Աստուծոյ: Եւ ՚ի պարանոցաթաղ լինել մեր ՚ի փարիսականութեան, յանտեսել մեր զբանն Աստուծոյ, վասն որո՛ց եւ իցէ աւանդութեանց մերոց աղբիւրացելոց է՛ որ ՚ի տգիտութենէ եւ է՛ որ ՚ի թիւր վարդապետութեանց. մեքենական ծէսք եւ արարողութիւնք չուժեն փրկել զմեզ, եւ ո՛չ իսկ նշանն, որով կնքեմք զդէմս ի դատապարտութիւն անձանց. եթէ գործք մեր չէին համաձայն վարդապետութեան այնորիկ, որ զէնաւ ընդ մեր ի սեղան խաչին, արեամբ իւրով սրբէ ալ զուխտն կտակին։ Պապական եկեղեցին, որոյ խորհուրդ բազում ուրեք քաղաքական ուղղեցեալ յօգուտ եւ յանձնապահութիւն պաշտօնէիցն կրօնի ընդհանրապես, իսկ յապահովութիւն գլխաւորացն քահանայութեան ի մասնաւորի, այո՛, շատանայ լոկով նշանօք եւ արտաքին ձեւաւորութեամբ. այլ մեք զայդ ամենայն մերժեմք եւ դատապարտեմք, կեցեալ յանդրդուելի վէմն, ի վարդապետութիւն Յիսուսի Քրիստոսի: Պատուելի Այվազովսքին պատրուակ ինքեան առադրեալ զանունդ «Վարդապետարան քրիստոնէութեան», ըստ իրին հրատարակէ զմատեան ինչ, ո՛չինչ նուազ քան «զվարժութիւն հոգեւոր պաշտեալ առ ճիզվիթս, յորում գտանի ամենայն ինչ բաց ի ճշգրիտ վարդապետութենէ քրիստոնէութեան, ըստ հարազատ ձայնարկութեան աւետարանչաց եւ առաքելոց, անժխտելի վկայից փրկագործ տնօրէնութեանց Յիսուսի Քրիստոսի։ Uխալի Այվազովսքին մեծապէս, եթե զմտաւ ածէ, թէ ազգ Հայոց ո՛չ լսէ եւ ո՛չ տեսանէ, եւ մանաւանդ սխալի, եթէ ՚ի թմրութիւն ազգին յուսացեալ, խորհի ըզդիմակ հայութեան ՚ի բաց դնել յերեսաց: Ե՛ն յազգին մերում ականջք, որք բաց են զօրհանապազ, են եւ աչք, որք տեսանել տեսանեն զամենայն. ո՛չ միայն չխաբին ՚ի դիմակս, այլ եւ զխորհուրդ աղեաց հաշուեն մինչ չեւ էր խօսողին բացեալ զբերան:

13) Այվազովսքին խօսեցեալ զտասնաբանեայ պատգամաց, աղճատէ ո՛չ միայն զհամարսն, այլ եւ զանց արարեալ գլխովին զերկրորդ պատուիրանաւ – զտասներորդն կիսէ ի լրութիւն թուոցն, Գիրքս այս ընծայի յուսումն մանկտւոյն ի կրօնական մասին, եւ ահա պատգամքն ահաւոր աղճատեալ են ՚ի նմա: Եւ որ գլխաւորն է, զորով չկարեմք բնաւ զանց առնուլ, Հեղինակ մատենկանս սնեալ եւ դաստիարակեալ ի պապականութեան, ինքնին հատուցեալ բարբարոս բռնակալութեան հարկս ստրկականս, եւ ՚ի կոյր հնազանդութեան ժողովրդեան որ առ հոգեւորսն՝ զքրիստոնէութիւն տեսեալ, զայն ամենայն գաղափարս եւ ի Հայս նկրտի ՚ի ներս մուծանել: Որպէս տեսանի եւ յայսմ (երես 79), մինչ պատուիրանազանցութիւն համարի, եթէ ուրուք չիցէ պաշտեալ զկիրակէն, առանց ստանալոյ առ այդ դրժողութիւն զբացարձակ հրաման յօրինաւոր առաջնորդաց: Սրբել զօր շաբաթուց, կացուցաւ առ Մովսիսիւ: Քրիստոս բազում ուրեք ելոյծ զշաբաթսն, որպէս տէր շաբաթուց եւ դատապարել կամելով զարտաքին եւ զանխորհուրդ խաբեութիւն դպրաց եւ փարիսեցւոց: Քրիստոնէութիւնն յաւուրց անդի նախկին աւետարանչաց ընկալաւ զտօնն շաբաթական, «եւ կարգեցին սուրբ առաքեալքն եւ եդին հաստատութեամբ, սուրբ առնել զմիաշաբաթն ի շաբաթուն, եւ այս կրկին խորհրդով. մի՝ զի տօնն քրիստոնէից որոշեսցի ի Հրէից, երկրորդ՝ զի յիշեսցի եւ պատուեսցի նովին յիշատակ կենարար յարութեան Տեառն: Պահել զկիւրակէ ընդունիմք եւ պաշտեմք իսկ զկարգդ, թէեւ ո՛չ նովին նեղսրտութեամբ, որպէս փարիսեցիքն, մինչեւ զկայ առնուլ ՚ի գնալ լճանապարհ, այլ գիտակցութեամբ, եթէ արժան է, առ վայր մի թողեալ է մարմնականսն զԱստուծոյ եւ զԱստուածայնոցն խորհել, սապէս դիւր առնելով շատ այն է տաժանեալ մարմնոյ ընդ բազմապատիկ ծառայութեամբ, որ ի հայթհայթանս հանապազորդն հայի հարկիմք ծառայել: Որպէս զիարդ եւ իցէ, օրէնս այս համազօր է վասն անձնիւր անդամոց Քրիստոսեան եկեղեցւոյ —   քանզի մկրտելոյն ի Քրիստոս չի՛ք խտիր: Պատուիրանք քրիստոնէութեան ո՛չ թուլանան վասն որոց սպասահարկեն Աստուածային բանին, յար եւ նման այսմ ոչինչ աւելի ծանրանան վասն սոսկականաց: Թողումք զի հակառակն ուսանիմք յառակայն Քրիստոսի ՚ի շատ խնդրելն, որում շատ տուաւ: Եթէ այսպէս իցէ, որպէս եւ է ստուգիւ՝ զիա՞րդ ապա զանցանել զպաշտելիութեամբ կիւրակէի չունիցի համարիլ ի մեղս, եթէ ունիցի ոք առ այն զներողութիւն առաջնորդին. Մի՞թե եկեղեցին մեր ընդունի՞ զայլ հիմն, քան զոր եդ Յիսուս Քրիստոս, արեամբ իւրով զդաշն ուխտին վաւերացուցեալ. միթե մե՞ծ ճանաչի առ մեզ առաջնորդն քան զեկեղեցին եւ քան զպատուիրանն սրբեալ ի դարուց ժամանակաց, մինչդեռ հարքն առաջինք ընդ ամպովն ՚ի Սինա ընդունէին զկոփածոյսն: Եւ զիա՞րդ իշխէ աբեղայ ոք, յինքենէ անուանեալ ծայրագոյն վարդապետ (ո՞վ ետ զիշխանութիւնը, եւ ո՞ւր կատարեցաւ կարգն) զօտարոտի գաղափարս ՚ի ներս սերմանել, զօրացուցանել թեւակոխեալ զխոշոր ազդեցութիւն հոգեւորաց ՚ի վերայ ժողովրդեան, ընտելացուցանելով, զմանկտին ըսկզբանց ծառայականաց, խաչիւն Քրիստոսի ի Գողգոթայ դատապարտելոց. որպէս զի ժողովուրդն ուսցի զամենայն ինչ կարծել հնարաւոր եւ ներելի, եթէ ունիցի առ այն զաններելի հրաման առաջնորդաց, որպէս զի զնոսա ուսցի ճանաչել միակ փակակալ արքայութեան երկնից, եւ սովին ստրկասցի անբնական կամաց եւ ցանկութեանց նոցա, ուսանելով ընդ նմին լռելեայն, եթէ ամեն այն օրէնք եւ մարգարէք մինչեւ յառաջնորդս, իսկ այլն ամեն այն, վարկպարազի եւ եթ կանոնադրութիւն, տուեալ յիշխանութիւն առաջնորդաց: Ցանկալի էր մեզ գիտել, ի՞ւ արդեօք տարբերին սկզբունքդ ՚ի դատապարտելի սկզբանց եգիպտական քրմաց, որք առ անձնապահութեան եւ եթ կուրացուցանել կուրացուցանէին զժողովուրդն, բռնացեալ, ո՛չ միայն ի վերայ կամաց եւ ցանկութեանց ազգին, այլեւ ի վերայ գոյից եւ ընչից նոցա: Ըղձանայաք, սապէս տեղեկանալ, որո՞վ արդեօք զանազանին դրութիւնքդ ի դրութեանց դպրաց եւ փարիսեցւոց, որք նոյնպէս առ անձնապահութեան իւրեանց, զանցեալ զպատուիրանաւ Աստուծոյ, վասն աւանդութեանց քարոզ էին «եթէ ոք ասիցէ ցհայր կամ ցմայր կ՚որբան, զոր յինէն օգտիցիս, մարթ է չառնել ինչ հօրն կամ մօրն: Ի հարկաւորագունից սակի համարիմք ուսանիլ նոյնպէս, եթէ զիա՛րդ խտրին սկզբունքդ ի պապական դատապարտեա՛լ սկզբանց, որք զազատութիւն ազգաց, դնեալ արեամբ Յիսուսի Քրիստոսի, խլեալ ՚ի նոցանէ, պնդեցին ի զարհուրելի շղթայս ստրկութեան, եւ զներողութիւնսն ՚ի հրապարակս եւ ի փողոցս արկին ի վաճառ, յաճուրդ զշնորհս Աստուծոյ վաճառեալ: Յայն սակս իղձ լինիմք գիտուն լինել ասացելոցս, զի մեզէն չկարեմք խտիր առնել ընդ վերաuաց սկզբունս, զորս միահամուռ մերժեմք, եւ զհակառակն պնդեալ, ի՛նչ ո՛չ սայթաքիմք յանմոլար պողոտայէն, եթէ յաւելցուք, թէ մեղանչականք գործեցեալք հրամանաւ առաջնորդաց՝ դատապարտութեան լինին պատճառը, ոչ միայն որոց գործեալն էին, այլեւ կցորդ զառաջնորդս մեղանացն կացուցանեն: Եւ առաջնորդ, որ առ պատուասիրութեան, կամ վասն այլոյ իրիք ախտի, ժպրհիցի քակեալ զցանկ դաշինն կռելոյ բանիւ արեամբ մարդացելոյն վասն մեր Աստծոյ, այնպիսին վերջանայ, ո՛չ միայն յառաջնորդութենէ, այլ եւ ի քրիստոնէութենէ։ Բայց ցասմանէ, ամօթ մեծ է եւ անլուանալի նախատինք, զի Այվազովսքին աղճատէ զտասնաբանեալսն, առ տգիտութեա՞ն, եթէ արհամարհանօք բերեալ զնոցանէ, յերկոսին դիպուածսն եւս ծիծաղելի եւ խայտառակութեան հանդիսարան:

14) Երես 92. Հարց. — «Դրոշմը ի՞նչ է»: Պատասխանի. «Այն խորհուրդն է որ զՀոգին սուրբ կուտայ մկրտելոց»: Ուսանիմք ի գրոց եւ ՚ի կանոնադրութեանց եկեղեցականաց, թէ խորհուրդ դրոշմին տուեալ լինի միայն ի զօրացուցանել զհաւատացեալս յասպարիզի քրիստոնէութեան, եւ ի զրահաւորել զմկրտեալս ՚ի պատերազմի ընդդէմ սատանայի, որ յաստի կենցաղս: Հոգին սուրբ տուեալ լինի ՚ի մկրտութեան եւ ՚ի ձեռնադրութեան: Ամենայն մկրտեալ առն ու զհոգին եւ յայս հային աղօթք ի մկրտութեան, որով աղաչի Հոգին գալ իջանել ի ջուրն: Ի մկրտութեան Քրիստոսի անդէն իսկ յերեւեցաւ Հոգին։ Բազում ուրեք, որպէս եւ ի մկրտել Փիլիպպոսի զներքինին, իսկոյն եկն Հոգին ՚ի վերայ մկրտելոյն: Եւ մկրտեալ ոք, եթէ առ չբերելոյ հանգամանացն չընկալցի զխորհուրդ դրոշմ ին, այնուամենայնիւ ո՛չ զրկի ՚ի Հոգւոյն, զոր ընկալա ի ձեռն մկրտութեան: Խորհուրդ մկրտութեան Հայի լայն, զի որդեգրեսցէ զերեխայն Հօր Աստուծոյ, եւ որդեգրութիւնդ այդ կատարի ընդ ձեռն լուացման ջրոյ եւ իջանելոյ Հոգւոյն սրբոյ: Ինքն իսկ Քրիստոս այսպէս վարդապետէր Նիկոդիմեայ, ըզմկրտութիւն անուանեալ ծնունդ ի ջրոյ եւ ՚ի Հոգւոյ:

15) Երես 94. Հարց. — «Զայս արարէք առ իմոյ յիշատակի ըսելով, ի՞նչ ըրաւ Քրիստոս»: Պատասխ[անի]. «Հրաման եւ իշխանութիւն տուաւ առաքելոց եւ անոնց յաջորդաց, նոյնպէս փոխարկելու զգացն ի մարմին իւր, եւ զգինին յարիւն իւր»: Ո՛չ այսպէս: Խորհուրդով պատարագին, նուիրմամբ մարմնոյ իւրոյ եւ արեան, դադարեցոյց Քրիստոս զհեղումն անասնական արեան հնոյ ուխտին, եւ կարգեաց զանարիւն պատարագն ըստ Մելքիսեդեկի, ՚ի հաց եւ ի գինի նշանակելով զյաւիտենական իւր զենումն ի սեղան խաչին, ի փրկութիւն եւ ի շինութիւն հաւատացելոց: Արգել Քրիստոս նովին, յիշել զմահ իւր զինմամբ խոյոց եւ զուարակաց, զորմէ թերեւս զգուշացուցաներ զսնոտիասէրն Իսրայէլ, ընդ ձեռն Դաւթի, եթէ «ո՛չ ուտեմ զմիս զուարակաց քոց, եւ զարիւն նոխազաց քոց ըմպեմ ո՛չ». եւ բանիւս «զա՛յս արարէք առ իմոյ յիշատակի» հաստատեաց զխորհուրդ անարիւն պատարագին: Խորհուրդ պատարագին հայի, ի յիշել Հօր Աստուծոյ զմահ Որդւոյն միածնի, եւ ընդ ձեռն յիշմանս եւ նուիրման հացին եւ գինւոյն աղաչել զմարդասիրութիւն նորա: Գոյափոխութիւն հացին ՚ի ճշմարիտ մարմնին, եւ գինւոյն ՚ի ճշմարիտ արիւն, հետեւականք են, հիմնեալ յանսուտ բան Քրիստոսի. «ա՛յս է մարմին իմ, այս է արիւն իմ»: Զխորհուրդ պատարագին ո՛չ բնաւ կացոյց Քրիստոս, որպէս զգործարան ինչ, որով լոկ հացն ու գինին փոթարկելոց էին ՚ի մարմին եւ յարիւն Քրիստոսի, որպէս ուսուցանէ Այվազովսքին, այլ ըստ վերաuաց մտաց: Աղէ, եթէ ըստ Այվազովսքւոյ՝ խորհուրդ պատարագին կայանայ միայն ի գոյափոխութեան, ընդէ՞ր ապա անուան ՚ի պատարագ կամ նուէր. ո՞վ պատարագի եւ ո՞ւմ նուիրի , եւ զի՞նչ պատճառ անարիւն զոհիս: Պատուէր ունիմք ՚ի Քրիստոսէ յիշել զմահ նորա ընդ մեր, եւ յիշել զայս մատուցեալ զհաց եւ զգինի: Իսկ ի յիշմանս յայս հացն փոխարկի ՚ի ճշմարիտ մարմին, եւ գինին ՚ի ճշմարիտ արիւն, յորժամ՝ ընծայեցուցեալ զհացն եւ զգինին՝ Հօր, յիշեմք զՈրդւոյ, նորա զփրկագործ չարչարանսն, զկենսատու խաչելութիւն, զերեքօրեայ թաղումն, զերանելի յարութիւնն, զաստուածապէս համբարձումն եւ զնստիլ նորա ընդ աջմէ Հօր, յորմէ ո՛չ երբէք մեկնեցաւ: Ունայնանայ խորհուրդ պատարագին, եթէ առցուք զայն ըստ Այվազովսքւոյ — քա՛ւ լիցի մեզ գլորիլ յայսանակ վիհ մոլորութեան եւ չարափառութեան:

16) Երես 95. Հարցմանս, «եթէ ընդ տեսակաւ հացին՝ Քրիստոսի մարմի՞նը միայն կայ, եւ ընդ տեսակաւ գինւոյն՝ Քրիստոսի արիւնը միայն կայ» — պատասխանէ Այվազովսքին. «Քրիստոսի մարմինը եւ արիւնը երկու տեսակին տակ ալ կան, այնպես, որ մէկ փոքրիկ մասն սրբագործեալ հացին մեջ ալ ամբողջ Քրիստոս է, եւ մէկ կաթիլ սուրբ արեան մեջ ալ ամբողջ Քրիստոս է մարմնով, հոգւով եւ Աստուածութեամբ»: Վարդապետութեանս աղբիւր զպապականութիւն ճանաչեմք, որ զրկէ զժողովուրդն յարենէն Քրիստոսի, պատճառս եդեալ, եթէ մարմինն ունի յինքեան եւ զարիւն, որով եւ ունայնացուցանէ զխորհուրդ կրկնակի նուիրանաց նիւթոց, այն է հացին եւ գինւոյն: Մարմին հոգով եւ Աստուածութեամբ լինի ո՛չ մարմին, այլ ուրոյն անձնաւորութիւն, բե՛ր ասել ե՛ւ մտօք ե՛ւ կամօք, զի սոքա հետեւականք են աղբերացեալ ի զօրութենէ հոգւոյն։ Ուրեմն Այվազովսքին ընդունի եւ վարդապետէ, թէ գոյափոխութիւն հացին եւ գինւոյն ո՛չ լինի ի մարմին եւ յարիւն Քրիստոսի, այլ իւրաքանչիւր ի նիւթոցն փոխի ի կենդանի անձնաւորութիւն Յիսուսի Քրիստոսի ե՛ւ հոգւով ե՛ւ մտօք, եւ Աստուածութեամբ: Ընդ տեսակաւ հացին՝ համաձայն բանից Քրիստոսի, թէ «ա՛յս է մարմին իմ!» եկեղեցին մեր ընդունի զճշմարիտ մարմին Քրիստոսի, եւ ընդ տեսակաւ գինւոյն՝ զճշմարիտ արեւն Քրիստոսի։ Եւ մարմինն, մարմին է լոկ անարին, եւ մատակարարութիւն միայն մարմնոյ՝ ո՛չ լրացուցանէ զխորհուրդ պատարագին կամ՝ հաղորդութեան, քանզի որոշակի հրամայեցաք բերել ի նուէր զհաց եւ զգինի ՚ի յիշել զմահ Տեառն: Բաց յայսմանէ, որպէս կանխեցաք ասացաք, մարմինն ո՛չ լինի միայն լոկ մարմնին, եթէ ունի յինքեան զհոգի, այլ՝ ուրոյն անձնավորութիւն եւ դէմ: Իսկ Քրիստոս չասաց մեզ, տուեալ զհացն կամ զգինին, թէ «Ես եմ այս», այլ թէ «մարմին է իմ կամ արիւն»: Քրիստոս մեռաւ ՚ի խաչին. բանական հոգի նորա էջ ի դժոխս, անբաժանելի Աստուածութեամբ. իսկ մարմինն եդաւ ի գերեզմանի, սապէս, անբաժանելի Աստուածութեամբ: Ըստ այսմ եւ մեք ճաշակեմք զմարմին եւ զարիւն Յիսուսի Քրիստոսի, խոստովանեալ ՚ի նոսա զներկայութիւն Աստուածութեան եւ ո՛չ զներկայութիւն մարդկային բանական հոգւոյն որ բաժանեալ ի մարմնոյն էջ ի դժոխս ի փրկել զնախահարս:

Այսոքիկ ամենայն յօդուածք, որոց` կարճառօտիւք պատասխանեցաք ըստ ներելոյ ժամանակին, շարեն ըզգրքոյկ վարդապետին Գաբրիէլի ՚ի համար հերետիկոսական մատենից, զորս մերժէ եւ դատապարտէ Հայաստանեայցս մի, սուրբ, ընդհանրական եւ առաքելական եկեղեցի։

Ամսօրեայ իբր ժամանակօք յառաջ քան զայս, նախարարն ներքին գործոց իրազեկ եղեալ հոգւոյ եւ ուղղութեան մատենկանն Այվազովսքւոյ, արձակեաց առ նա զհրաման, յաղագս ժողովելոյ զցրուեալ օրինակս Վարդապետարանին եւ արգելոյ զուսանել կրօնի հայ մանկտւոյն այնու գրով, յարակցելով, թե ո՛ր եւ է գիրք կամ մատեան, որ ունի աւանդել աշակերտաց որպէս զմատեան ինչ առաջնորդող ՚ի կրօնի, պարտին քննիլ յատեն ի Սիւնհոդոսին Սրբոյ Էջմիածնի: Այվազովսքին ընկալեալ զայս պատուէր, եւ ահա հրաման արձակէ ի թեմական ատենէն առ ամենայն ենթադրեալ հոգեւոր կառավարութիւնս եւ անձինս կատարել զհրամանաց պատուէր քաջափայլ նախարարին, յաւելեալ ի հրովարտակս թեմական ատենին, որպէս թէ բացակայութիւն իւր ՚ի ժամ տպագրութեան՝ եղեալ իցէ պատճառ սպրդման այլանդակ գաղափարաց, աղճատողաց զխոստովանութիւն եւ զկանոնս Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, որպէս թէ այնոքիկ ամենայն սխալանք իցեն տպագրութեան: Ո՜վ ծիծաղելի արդարաբանութիւնս: Սխալանք տպագրութեան համարին առ ամենայն ազգս, եթէ փոխանակ տառիս դ՝ տպեսցի թ, եւ զայլն: Միթէ տպարանն շարադրե՞ յինքենէ զնոր պարբերութիւնս, եւ զո՞ կամի խաբել Այվազովսքին. չե՛մ ք նորընծայ ի տպագրութեան կամ ՚ի դպրութեան, եւ ի կեանս մեր ո՛չ սակաւ քան զԱյվազովսքին, գրեալ եւ տպեալ եմք արդեն։ Ամենայն, որ ունի զուղեղ ի գլխի, տեսանէ, եթէ փաստաբանութիւն Այվազովսքւոյ անագանեալ է, — քանզի, եթէ սխալանքդ այդոքիկ արդիւնք էին տպագրութեան, եւ եթէ ինքնին Այվազովսքին խոստովանի այժմ զմատենիկն սխալական, է՞ր վասն ուրեմն հրատարակ է լայն եւ տայ ի դպրոցս յուսումն մանկտւոյն. ո՞չ ապաքէն այս գործ Այվազովսքւոյ ինքնին դատախազ լինի նմա։ Մարթ էր զայդպիսիս խօսել ՚ի կաճառի խելագարաց , այլ ո՛չ երբէք ի լոյս հրապարակին՝

Զվերոգրելոցն ողջոյն իրազեկ արարեալ զՎեհափառ Տեառնդ, համարձակիմք յուսալ, եթէ ընդ փոյթ ձեռն ի գործ լիցի Տերութիւնդ, ո՛չ միայն Այվազովսքւոյ պատուէր տալ պատկառ կալ խոստովանութեան մերոյս եկեղեցւոյ, այլեւ, որոց հակամ իտեալ իցեն ի պէսպէս տեսութիւնս օտարս մեզ եւ եկեղեցւոյ մերում:

Որպէս ի վեր անդր ասացաք, կանգուն կալ մնալ ազգի մերոյ, կախի զանթերի եւ զինքնուրոյն պահպանութիւն է կրօնի եւ խոստովանութիւն նորա. ձեռն մխել յայն ո՛ր եւ է մտօք, առ մեզ համարի սպանանել զազգն եւ մինչ իսպառ մատնել յաւիտենական կորստեան: Այսպէս են այժմուս, մեր ամենեցուն, լուսաւորելոցս Հայոց, վկայութիւն սրտի !ւ ի վերայ վկայութեանս այսմիկ պատրաստ եմք եւ զանձինս դնել: Ո՛չ կամիմք վերջանալ ՚ի հայութենէ, եւ պակաս ինչ համարել քան զքաջ նախնիս մեր, որ հազարօք եւ բիւրուք անկան ՚ի պատերազմունս առ պահպանութիւն ազգի եւ կրօնի մերոյ: Սերունդ եմք քաջաց, որոց ո՛չ ձանձրանան պարանոցք, ՚ի բթացուցանել զսուսեր թշնամեաց խաղաղութեան ազգի եւ եկեղեցւոյ:

Ոչի՛նչ են առ մեզ ախտացելոց ոմանց ըղձակաթութիւնք, ժողով գումարեալ սրբագրել զեկեղեցի, զոր ուղղափառ գիտեմք եւ վկայեմք իսկ զանարատութիւն: Եւ քահանայ ոք, կամ աբեղայ, կամ եպիսկոպոս, որ ձեռն մխիցէ յիրս եկեղեցւոյ, օտար հոգւով, զայնպիսին արտաքս քան զհայութիւն, համապատիւ խոստովանիմք ընդ Վասակայ, Մեհրուժանի եւ այլոց, որոց դրժեցին պայմանաց եւ դաշանց ազգի եւ եկեղեցւոյ: Եւ զանուանս եւ զյիշատակ այդպիսեաց արձանագրեմք ՚ի պատմութիւն ՚ի նախատինս նոցա, ՚ի համար Հերոստրատեանց:

Զայս նամակ, ուղղեալ առ Վեհափառ Տէրս, յանձն արարից նոյնպէս պատմութեան, կցորդեալ յիւրում ժամանակի եւ զհետեւանսն, քաջայոյս եմք, եթէ ազգ հայոց ՚ի դէպ ժամու լուիցէ ձայնից ազգային նահատակաց, եւ խրախուսեսցի վանել զամենայն դիմամարտ ՚ի պաշտպանութիւն եկեղեցւոյ իւրոյ սրբոյ, որում իղձ լինիմք:

Յանձն արարեալ զմեզ եւ զճակատագիր ողբալի ազգի մերոյ ՚ի խնամս Վեհաստիճան Հայրապետիդ: Մնամ Վեհափառութեան Ձեր ամենախոնարհ ծառայ եւ որդի

Միքայէլ Նալբանդեանն

(իմ հասցէն)

՚Ի փետրվարի 11, 1860 թիւ.

՚Ի Սանկտ Պետերբուրգ

В. С. Петербурге, на Васильевском острове, 8

Биржевом переулке, в доме Меняева, квартира 46.