ԿՐԻՏԻԿԱ

Ժողովրդական լեզուով թարգմանուած եւ տպուած Ռօբինզօնի պատմութիւնը՝ Գամառ-Քաթիպայի աշխատութենով։ Ս. -Պետերբուրգ, 1857։

Մեր սիրտը եւ հոգին բաց է ամենայն ուշադրութեամբ ընդունելու մի բանականութեան վաստակ, այնպիսի զգեստով, որ յարմար էր մեր ժամանակի եւ մեր կեանքի պայմաններին։ Այսպիսի ուրախ հոգով ողջունեցինք այս օրերիս Ռօբինզօն Կռուզօի հայերէն թարգմանութիւնը, Գամառ-Քաթիպայի աշխատութեամբ լոյս հանած եւ շինած ազգային ժառանգութիւնը։ Ընթերցասիրելով այդ գիրքը՝ զուարճացանք հոգեպէս, որովհետեւ դորա աշխարհ յայտնուիլը եւս բարի խորհուրդ ունէր մեր ազգի համար։ Մեք տեսած ու կարդացած էինք վաղուց ահա՛, գուցէ քսան տարի յառաջ, մի այդպիսի գիրք Պ. Բժշկեանի թարգմանութեամբ, որ տարբերւում էր այս նոր տպածից, որպէս իւր լեզուովը նոյնպէս եւ բովանդակութեամբ, թէեւ իդէան եւ բանի խորհուրդը նոյնն էր։ Այս պատճառով մեք աւելորդ ենք համարում այդ նոր տպածի բովանդակութեան վերայ երկար խօսել մեր կողմից։ Դորա ընդհանուր արժանաւորութեան վերայ պիտոյ է այսքանն ասել, որ դա շինած է երեխաների դաստիարակութեան համար՝ ցոյց տալով նեղութիւնները եւ տառապանքը յառաջացած անհնազանդութենից ծնողների կամքին։ Փորձով գիտենք, որ այդ գիրքը շատ սիրելի կը լինի մեր ազգի մտացի մանուկներին, որոնք, իւրեանց ազգութիւնը չուրացող ծնողների զաւակ լինելով, ուսել էին գոնէ ինչպէս եւ իցէ ժողովրդական կենդանի լեզուն եւ գիտէին կարդալ հայերէն։

Հոգով եւ սրտով ցանկանում ենք, որ ամենայն ծնող, փոխանակ մի խաղալի բան պարգեւելու իւր զաւակին, Ռօբինզօնի պատմութիւնը ընծայէր նորան, որ զբօսեցուցիչ եւ օգտակար կը լինէր նորա երեխային եւ որ, չնայելով մաքուր եւ լաւ թղթի վերայ պատկերազարդ տպագրութեանը, շատ դիւրագին է՝ մանաւանդ համեմատելով Պետերբուրգ քաղաքի մէջ տպելու պայմանների հետ։ Այս գրքի գինը նշանակել է թարգմանիչը 65 կոպէկ արծաթ։

Ժողովրդական լեզուի մասին, որով գրած է այդ աշխատութիւնը, կարող ենք տալ այսպիսի կարծիք։

Պ. Գամառ-Քաթիպայի աշխատութիւնքը, տետրակներով տպած մինչեւ այժմ, բաւական տարբեր են այս ներկայ աշխատութենից։ Ասուած տետրակների մէջ մեք ամենայն քայլափոխում տեսանում ենք, որ Պ. Գամառ-Քաթիպան ուշադիր չէ լեզուի մաքրութեանը, այլ, շատ անգամ թոյլ տալով օտարի խօսքեր կամ տեղական մասնիկներ, որոնցից կարելի է փախչել, առանց լեզուի ժողովրդականութիւնը կորուսանելու, աղճատում է լեզուի անարատութիւնը։ Ճշմարիտ է եւ այն, որ շատ անգամ այդ աշխատութիւնքը, տաղաչափութեան ստիպանքի տակ լինելով, հարկադրում են Պ. Գամառ-Քաթիպային զոհել լեզուի մաքրութիւնը եւ յատկութիւնը անգամ, թէպէտ մի գովանի բան չէ դա։ Պ. Գամառ-Քաթիպայի ասածը՝ «գրել այնպէս, ինչպէս որ խօսում են եւ խօսել այնպէս, ինչպէս որ գրում են»։ Այդ առածը, որ նա անդադար գործ է ածում իւր աշխատութենների ճակատում, մեք չենք տեսանում որպէս ընդհանուր ուղղութիւն նորա բոլոր աշխատութենների մէջ. նորա «Նոր այբբենարանը» գրած է այնպիսի լեզուով, որով չէր խօսում ժողովուրդը։ Ի՞նչ էր ինքնահակառակութեան պատճառը։

Եթէ Պ. Գամառ-Քաթիպայի սրտի վկայութիւնը համաձայն է նորա գործածած՝ Կառամզինի իմաստուն խօսքին, ապա ի՞նչպէս պիտոյ է մեկնել նորա գործակատարութիւնը, որ անհամաձայն է այդ առածին, մանաւանդ այնպիսի գրքի մէջ, որ առաջին անգամ պիտի ողջունէր Հայոց մանուկը, որ չգիտէր դեռեւս ընթեռնուլ։

Ներկայ աշխատութեան մէջ, որ է «Ռօբինզօն Կռուզօի պատմութիւնը», եթէ սորան համեմատենք նորա տետրակների հետ, տեսանում ենք, որ հեղինակը փոքր ի շատէ ուշը դարձուցել է լեզուի վերայ։ Այնուամենայնիւ պիտի խոստովանել, որ նորա լեզուի մէջ անխտիր երեւում են տարերքը երկու գլխաւոր ժողովրդական բարբառների, այսինքն՝ Հայաստանի եւ Տաճկաստանի։

Բացառականքը շինւում են առհասարակ ից մասնիկներով, բայց երբեմն մի անհասկանալի պատճառով Պ. Գամառ-Քաթիպան հետեւում է Տաճկաստանի Հայոց մէջ գործածական է վարջաւորութեանը բացառականի։

Օրինակի համար. այս աշխատութեան 11 երեսում, փոխանակ ասելու «նոցա կամքից», ասում է՝ «նոցա կամքէն»։ 53 երես, փոխանակ՝ «այս վայրենի անասուններից», ասում է «այս վայրենի անասուններէն» եւ այլ այսպիսիք, որ աւելորդ ենք համարում կրկնել. պատճառ, ուշադրութեամբ կարդացողը իսկոյն կը հասկանայ այս անտարբեր գործածութիւնը երկու տեսակ բացառականների։ Ինչպէս մեզ թւում է, Պ. Գամառ-Քաթիպան, իւր բացառականի է վերջաւորութիւնը, որպէս եւ Տաճկաստանի Հայերը, հիմնում է հին լեզուի բացառականի է վերջաւորութեան վերայ։ Բայց թո՛ղ ներուի մեզ ասել հասկանալու համար, որ հին լեզուի բացառականքը ամենայն տեղ է վերջաւորութիւն չունին, եւ եթէ մի քանի հոլովմունքի մէջ անունների բացառականքը եզականումը ունին է, այդ ընդհանուր կանոն չէ։ Մեք գիտենք, որ այլ հոլովմունքի տակ եղած անունները, զորօրինակ, «գետ, եկեղեցի, Տրդատ, Եսայի», իւրեանց բացառականքը կազմում են սեռականից՝ նախդիր յաւելացնելով վերան, եւ չունին առանձին բացառական վերջաւորութիւն։ Այսպէս եւ բոլոր հոլովմունքի մէջ յոգնակի բացառականքը։ Ուրեմն բացառականի կազմութեան ընդհանուր կանոնը է սեռականից. եւ եթէ միայն եզակի բացառականը տեղ տեղ ունի սեփական վերջաւորութիւն, այդ արտուղութիւն կամ բացառութիւն կարող է համարուիլ համեմատութեամբ ընդհանուրի հետ։

Փիլիսոփայական, համեմատական քերականութեան կանոնը եւս արդարացնում է մեր կարծիքը։ Մեր եւ օտար լեզուների մէջ տեսանում ենք, որ բացառականի ոյժը եւ զօրութիւնը հասկացւում է նախադրութեամբ, թէեւ Տաճիկների նախդիրը յետադիր կամ վերջադիր էր։

Այս աշխատութեան մէջ յոգնակի սեռականները հին լեզուի բնաւորութիւն եւ վերջաւորութիւն ունին, զորօրինակ, «մանկանց» եւ այլն եւ այլն, բայց տեսանում ենք, նոյնպէս, որ նորը եւս պահուած է շատ տեղ, այս պատճառով կարծում ենք, որ այդ ակամայ սխալ լինի, ինչպէս նաեւ մեզ պատահել է մեր «Թափառական Հրէայ» անունով Հայերէն թարգմանած գրքի մէջ։

Պ. Գամառ-Քաթիպան հետաքրքիր է ասում Ռօբինզօնի վարքը։ Այդ հետաքրքիր բառը, իբրեւ ածական գործածուած անշունչ իրի համար, սխալ է, որովհետեւ հետաքրքիր կարող է լինել մի ներգործական էակ, մարդը, որ կամք ունի եւ քննում է կամ քրքրում է մի բան, իսկ մի կրաւորական–անշունչ իր, որ ոչինչ կերպով չէ կարող ցոյց տալ իւր մէջ մի ներգործականութիւն, չէ կարող քննել, ուստի եւ ո՛չ քրքրել, այլ միայն արժանի լինել, որ դորան ուրիշները քրքրէին եւ քննէին։ Այդ կարող է, վասն որոյ եւ մեր լեզուի մէջ ասւում է գործ կամ խնդիր, արժանի հարցասիրութեան. այս է բուն կլասսիկական բառը, որ եւ Մովսէս Խորենացին գործ է ածում։

Բայց ինչպէս երեւում է, Պ. Գամառ-Քաթիպան եւ ուրիշ մարդիկ սխալւում են այդ բանի մէջ՝ հետեւելով Ռուսաց «любопытный» բառին, որ նշանակում է ե՛ւ հարցասէր, ե՛ւ հարցասիրելի, բայց զանազանութիւնը մեր եւ Ռուսաց մէջ այս բառի գործածութեան ժամանակ այն է, որ մերը ունի ներգործական միայն զօրութիւն, իսկ Ռուսացը՝ երկուսը եւս, այսինքն՝ ներգործական եւ կրաւորական, ըստ որում «любопытный» ասւում է եւ՛ մարդը, որ հարցասիրում է, եւ՛ գործը, որ հարցասիրւում է։ Այս եւ նմանապիսի սխալանքը բաւական յաճախ պատահում են Ռուսաստանի Հայերի մէջ, եւ պատճառը ակնյայտնի է առանց մեր բացատրութեանը եւս։ Հայերը, իւրեանց բոլոր ուսումը եւ գիտութիւնը ստանալով օտար լեզուով, մտածում են եւ խօսում են օտարաբար աւելի, քան թէ հայաբար. շատ բնական բան։

Պ. Գամառ-Քաթիպան ուշ չէ դրել նոյնպէս բառերի յարմարագրութեանը։ Նա, փոխանակ գրելու «ճանապարհ», «աշխարհ», գրում է «ճանապար», «աշխար», որ շատ խորթ է ու շատ անգամ փոխում է բառի նշանակութիւնը։ Եթէ ժողովուրդը այնպէս է գործ ածում այդ բառը իւր խօսելու ժամանակ, որ որոշակի չէ լսւում հ տառի ձայնը, դորա պատճառը է տառի հագագային լինելը, որ բառերի վերջերումը գրեթէ կորուսանում է իւր ձայնը, եւ եթէ բռնութեամբ արտաբերուի, բաւական կոշտ կը լինի։ Դիցուք թէ արտաբերում է ժողովուրդը կամ չէ արտաբերում. ի՞նչ հարկաւոր է հետեւել նորա աղճատանքին։ Մեք կը համաձայնինք այն ժամանակ զոհել բառի բուն յատկութիւնը, եթէ միայն չհասկանալու վտանգ կար։ Տարակուսելի բան չէ, որ «աշխար», «ճանապար» հասկացող մարդը կը հասկանայ նոյնպէս, եթէ այդ բառերը գրուած լինէին ինչպէս հարկն էր՝ «ճանապարհ», «աշխարհ» եւ այլն։

Մեր ժողովրդական լեզուն այնքան աղճատուած չէ, ինչպէս թւվում էր մի մարդու առաջին անգամ. այն աւերանքը, որ յառաջացել են Իտալականի եւ միւս Հռովմէական ասուած լեզուների մէջ՝ նայելով Լատինականի ամբողջութեանը, չկայ մեր ժողովրդական լեզուի մէջ՝ համեմատելով մեր հին լեզուի ամբողջութեան հետ, եթէ մեք չստրկանանք որեւիցէ գաւառական բարբառի։

Գրել ժողովրդական լեզուով՝ առանց ծառայանալու գաւառական բարբառներին, միեւնոյն ժամանակ ամբողջ պահելով լեզուի ժողովրդականութիւնը, մշակել այդ լեզուն՝ ներս բերելով դորա մէջ նորա մարդավայել եւ արժանի Եւրոպական անունի գաղափարներ. ահա այն մի հատիկ գործը, որով պիտոյ է պարապէին հոգիազգեաց հեղինակները եւ թարգմանիչքը մեր ազգի, ուր եւ իցէ։

Վերջացնելով մեր խօսքը, յայտնում ենք Պ. Գամառ-Քաթիպային մեր սրտի անկեղծ շնորհակալութիւնը։ Կը ցանկանայինք, որ օգտակար լինէին նորան մեր բարեմիտ փոքր ի շատէ ծանօթութիւնքը նորա աշխատութեան վերայ, նորա ապագայ ասպարիզումը։