ԳԼՈՒԽ Է.
ՈԳԵՂԷՆՔ

Ա. ՈԳԻՔ. ՔԱՋՔ. ՈՒՐՈՒԱԿԱՆՔ. ՈՒՐՀԻՔ. — Բ.  ԲԱՐԻ ՈԳԻՔ. ՀՐԵՇՏԱԿՔ. ՄԵԶՆԷ ԱՂԷԿՆԵՐ. ԱՂԷԿ ՄԱՆՈՒԿ. ՅԱՒԵՐԺԱՀԱՐՍՈՒՆՔ. — Գ. ՉԱՐ ՈԳԻՔ. ՉԱՐՆ. ՍԱՏԱՆԱՅ. ԴԵԻՔ. ՎԱՏՔ. ԱՅՍՔ. ՍՈՒՌՆԱՓԱ. ԹՈՒԽՔ. ԽԱԺՔ. ՇԻԴԱՐ. ԹՊՂԱ. ԱԼՔ. ԱՆԲՆԱԿ ՏԵՂԻՔ. ԱՌՆԱԿ. ԳՐՕՂ. ԽՊԼԻԿ. ՀԱԴԻԱՆ. ՆԵՌՆ:

Հրէշք եւ Ճիւաղք՝ որչափ այլ կրօնական զգացում մ’ազդած են սնահաւատից, միշտ վայրենի եւ անասնական ճանչցուած են, կամ կէս անբան կէս բանական. ասոնցմէ վեր էակներ այլ յիշուին ամեն ազգաց հին կրօնից մէջ, իբրեւ բանական եւ հոգեղէն, շատերն պարզ ոգի, ոմանք նա եւ մարմնաւոր. եւ ըստ սովորական տկարամտութեան հեթանոսաց՝ շատերն չար քան թէ բարի ոգիք, որք ըստ քրիստոնէական մտաց կըրնան յերկուս ծանօթ դասակս վերաբերիլ, ի Հրեշտակս եւ ի Դեւս, որք իբրեւ Աստուծոյ կամ աստուածոց եւ մարդկան միջնորդք եւ պաշտօնեայք են, եւ գէթ ոմանք նա եւ աստուածազանք կամ մերձաւորք աստուածոց: Կան եւս որոց չարն ու բարին դժուար է որոշել, միջակք ինչ երեւին. այսպիսիս կարծեմ զ Քաջս Հայոց եւ զ Ուրուականս, եւ զասոնք նախ յիշեմք: 

Հայոց սեփական գլխաւոր կրօնական էակաց մէկն է Քաջն, որ սովորաբար յոգնակի լսուի, Քաջք. եւ զօրութիւնն յարմարի Արաբաց Ճին կամ Չին կոչածին, որոյ նման են եւ անուամբ իսկ՝ Լատինաց եւ նորոց Genius, Génie, Ոգիք, իբրեւ յատկացեալ հոգցողք բնութեան տեղեաց եւ էից, նա եւ մարդկան, նման իմն մեր Պահապան հրեշտակաց. սոքա առ արեւմտեայս՝ բարերար ոգիք երեւին, իսկ առ մերայինս եւ արեւելեայս՝ աւելի անաչառ կամ պատժող, թէ եւ ոչ չար, ինչպէս վկայէ մեր մեծ փիլիսոփայն Դաւիթ. «Քաջ՝ է ոգի բացարձակ ի հողեղէն մարմնոյ (այսինքն՝ անմարմին), ըստ ինքեան գոլով բարի»: — Մեր հայ բառին պարզ իմաստն յայտ է որ զօրաւոր՝ կտրիճ նշանակէ, եւ ըստ այսմ է եւ գործ Քաջաց, իբրեւ պաշտօնեայք արդարութեան եւ պատուհասից, որով եւ աւելի ահարկու եղած քան գգուելի: Ծանօթ է ամենայն ազգայնոցս իրենց Արտաւազդ թագաւորին պատահարն, զոր անիծեց իր հայրն (Արտաշէս), որ Քաջերն բռնեն զնա եւ տանին Մասեաց խաւար խոռոչներուն մէջ կապեն ու պահեն. մեր հին վիպասանից երգերէն եւ ի պատմչաց առած՝ տօնական Յայսմաւուրաց գրածն շատ անգամ յիշուած է, (Նաւասարդի յիշատակաւ), եւ մենք այլ ակնարկեցինք (յերես 35) ըստ կարծեաց մեր հեթանոս հարց. Արտաւազդայ հաւատարիմ որսական երկու Շունք անոր շղթաները լզելով մաշեցընէին, այնպես որ՝ տարւոյն վերջի օրը մազի մի հաստութեան հասնէր, զոր փրցընելով՝ պիտի ելնէր նա եւ զաշխարհ տակն ու վրայ ընէր, աւերէր, բայց դարբնաց կռանից եւ ուրիշ նիւթոց զարնուածքի ձայնէն՝ շղթաներն իսկոյն կու հաստնային, եւ կապեալն դեռ մնայր ինչպէս էր: Զայս ի մերոց յիշէ նախ Եզնիկ [1], եւ Քաջաց տեղ Դեւ կ’անուանէ, իսկ Խորենացի եւ այլք աւելի պատմական ոճով եւ Քաջ կոչելով: — Քիչ առաջ քան զԱրտաւազդ՝ Հայք բռնաւոր թագաւոր մ’ունէին, ( Երուանդ, որոյ անուն Օձ կամ Վիշապ նշանակէ). զսա այլ՝ կ’ըսեն՝ բռնեցին Քաջք եւ քշեցին «ի գետս եւ ի մռայլս». թուի, թէ իրենք Քաջք այլ այնպիսի տեղերում թափառէին, եւ հաւանօրէն իրենց յիշատակաւ կոչուած են քանի մի աշխարհագրական անուան, ինչպէս՝ Քաջավազ դաշտ, Քաջաբուրգ գեօղ Վանանդայ, Քաջունիք, Քաջաքար լեռ ի կողմանս Խաղտեաց, որոյ համար ինչուան հիմայ մօտաբնակքն այսպէս վկայեն: — Գրիգոր Տաթեւացի յատկապէս Քարանց տիրող գրէ զՔաջս, «Որք ի վէմս իշխեն՝ Քաջք կոչեցան»: Սիրերգակ գուսան մ’այլ իր շատ երգեցողութեանը վրայ պարծելով՝ կ’ըսէ. 

«Հանչաք ես հայրէն (երգ) ասի` 

Որ զՔաջերն ի քարն ուսուցի»:

Այդ մեր շատերգ գուսանէն առաջ այլ Քաջք գիտէին երգել, ինչպէս վկայէ Հեթում թագաւոր կամ իր բերնէն հարցընող եւ պատասխանողն Վահրամ Վ. դիւաց կարգէն գրելով զանոնք. «Ընդէ՞ր ոմանք ի նոցանէ… երգս եւ եղանակս երգեն, որք եւ բազումք զձայնն լուեալ են, եւ Քաջ (աս)են զնոսա մարդիկ»: Վահրամ հասարակօրէն անոնց անմարմին ըլլալը եւ զամենայն ինչ առ երեւոյթս առնեն», ըսելով՝ ուրիշ քաջութիւնին այլ յիշէ. «Ապա զիա՞րդ է որ զի բազումք ասեն, թէ Քաջք զպատերազմունս մղեն, եւ զորս երէոց որսան, եւ զարմտիս կալոցն կրեն, եւ զգինիս հնձանաց առնուն, եւ վիշապք զտոհմականս անդէոցն ծծեն» եւ այլն: Այս խօսքերս Քաջերն այլ Շահապետաց եւ Վիշապաքաղից նմանցընեն. Վարդապետն յանդիմանէ զայս ըսողները, եւ քրիստոնեայ եւ խելացի կոչելու անարժան համարի, եւ կնքէ, «Ոչ Քաջ լեալ է, եւ ոչ Վիշապ, որ ինչ յերկրի մեծ լինի՝ վիշապ ասեն. որպէս մարդ մեծ՝ անձնեայ եւ յաղթանդամ ասի. եւ թէ ուղիղ է զոր ասեն՝ ցորեն եւ գինի առեալ դիւացն, սակայն ոչ ուտեն եւ ոչ ի տեղոյն շարժեն զիրսն, այլ երեւոյթ իմն տան: — Իսկ ընդէ՞ր որ ապա ասեն տեսեալ ոմանց Քաջաց եւ վիշապաց տաճարս ի Լերինս բարձունս եւ բնակութիւնս, ուր եւ զԱղեքսանդր կապեալ ունին ի Հռոմ, եւ զԱրտաւազդ ի գետս եւ ի մռայլս: Մոլորութիւնն դիւաց խաբեաց զկռապաշտսն Հայոց ի ձեռն քրմացն, որք ասէին, թէ զԱրտաւազդ ոմն վիշապք արգելեալ են կենդանի՝ ի Մասիս լեառն. եւ ոմն մի յանմտաց, որ ունէր զիշխանութիւն Հայոց, զարհուրեալ հարցանէր զղջումս? դիւացն եւ զկախարդսն, թէ ե՞րբ լինի Արտաւազդայ ելանել ի կապանացն. եւ նոքա ասացեալ, թէ ոչ կամիս զելանելն նորա ի կապանացն, հրաման տուր ընդ ամենայն աշխարհս՝ դարբնացն, որ ի Նաւասարդի օրն ամենայն դարբին կռանաւն դոփէ ի վերայ Սալի իւրոյ. եւ երկաթքն Արտաւազդայ անդրէն հաստատին: Զնոյն հրաման կատարեն այժմ. ամենայն դարբին ի Նաւասարդոջ՝ կռանաւն զսալն հարկանէ… Նոյնպէս եւ ինքեանք Դեւքն՝ ջորիք եւ էշք երեւեալ ի կալ, կրել զցորեան եւ զգինի, եւ արագ վազս առնեն երեւութիւն ի դաշտի, իբր թէ որսան, որ եւ սուտք ամենեքեան»: — Ուրիշ յիշատակ մ’այլ  կ’ընէ Քաջաց՝ այս վարդապետս, յորում քաջութիւնն աւելի կախարդաց պատշաճի, որոց համար կ’ըսեն եղեր այն ժամանակի դիւրահաւատք, մանաւանդ թիւրահաւատք, թէ «Հեծեալ ի կարաս՝ երթան ի ճանապարհ հեռի, եւ ի վերայ ջրոց քայլեալ վաղվաղակի յօտար աշխարհ ելանեն, Քաջաց սեղանս դնեն, եւ ի նոցանէ բանս լսեն եւ առնեն»: — Յետին զրոյցն հաստատէ Եզնկայ եւ ուրիշներու ըսածն այլ, թէ շատ հեղ Քաջք եւ դեւք նոյնանիշք են, եւ գուցէ յառաջ քան զդեւ անուն՝ հին Հայք միայն Քաջ գիտէին. դարձեալ եւ կախարդութեամբ լսուած եւ յայտնուած բաներն՝ Քաջաց ներգործութեամբ համարուէին: Ըստ այսմ՝ Վրաց պատմիչն կ’ըսէ մեր վերոյիշեալ Երուանդ թագաւորին համար, թէ նա շինեց իրենց «Ծունգայ քաղաքն (մօտ յԱխալքաղաք, եւ) բնակեցուցանէ ի նմա մարդ դիւախօս, եւ կոչէ զայն Քաջատուն». ուրեմն Քաջք էին եւ պատգամախօսք, եւ այն տեղիքն այլ պատգամատունք [2]: 

Այս ամենայն ճարտարութեանց հետ երբեմն եւ չարաճճիկ դիւաց նման՝ մարդկանց վրայ վնասակար ազդեցութիւն կ’ընէին, ցնորեցընէին, լլկէին, քաշքըշէին, ծեծէին. միով բանիւ դիւահար կ’ընէին. եւ այսպիսիքս Քաջակալ, Քաջերէն բռնուած, կ’անուանէին նա եւ ի քրիստոնէական դարս, ինչպէս նշանակեն Կանոնագիրք, անշուշտ հեթանոսական մնացեալ աւանդութեամբ: Այսպիսիները յարմար է եւ Քաջունակ կոչել, այսինքն՝ Քաջ կամ դեւ ունող, ինչպէս կ’երգէ արբեցութեան դէմ գրող մի. 

«Ոնց խըմեցին՝ նայ հարբեցան: 

Զէտ կատղած ուղտ փրփրեցան.

Զակռանին կու կըրճըտեն,

Զէտ Քաջունակ յիրար դիպան»: 

ՈՒՐՈՒԱԿԱՆՔ. — Այս անուամբ էակաց կամ ոգւոց ի՛նչ համարուիլը՝ դժուար թուի իմանալ, թէ բառին պէսպէս եւ անհաստատ իմաստից համար, եւ թէ Քաջաց պէս որոշ գաղափար մի մեզ աւանդուած չըլլալուն համար. շատ հեղ հիմայ այլ գործածուի այս բառս, ընդհանրապէս իբրեւ երեւակայական, առ երեւոյթ, ցնորական, երազական բան մի, կամ բանի մի մտաւոր առաջին անկատար կերպարանքը կամ տարերքը, եւ կամ ինչպէս հիմայ այլ կ’ըսուի՝ իբրեւ նախագիծը: Մեր քննելիքն այն չէ, այլ կրօնականն, որ ըստ քրիստոնէական դատման՝ դիւցազնական բան կամ անձ նշանակէր. եւ ըստ այսմ՝ Թովմա Արծրունի Նեբրովթայ համար կ’ըսէ, «քան զառաջինն Ուրուականաց լինել». ուրիշ տեղ այլ՝ «առաջնոցն ուրուականք», բայց շատ հեղ ոչ այնքան մարմնաւոր էակ կամ հսկայ կամ դիւցազն կ’իմացուի, որքան անձին կամ էակին անմարմին պատկերն, նման իմն հին Պարսից եւ արեւելեայց Ֆէրուհէրի, որ աստուածոց, դիւցազանց եւ թագաւորաց ոգւոյն նախատիպ իմն էր կամ պահապանն. եւ եթէ այս բառին հետ յարնչութիւն չունի՝ հարկ է, որ արմատն ըլլայ Ուրու, ինչպէս մեր մէկ գանձասացն այլ գրէ. «Հեթանոսք յարգին — Ի ձեռն Ուրուին». Ագաթանգեղոսի մէջ այլ գրուած է հեթանոսական պաշտամանց դէմ Ուրուապաշտ թերութիւնք անզգամութեանց: Ուրեմն Ուրու առ նախնիս մեր կամ աստուածային էակ մի էր, կամ այնպիսի երեւոյթ մի առ մարդիկ, մանաւանդ յերազի, որոյ եւ անուան (բառին) մերձաւոր է, եւ կայ այլ գրուած Նեստորի համար ի Կանոնագիրս, Ուրուազեալ ի սատանայէ, իբրեւ ցնորեալ կամ դրդեալ, վասն զի հին բառգիրք այլ զօրանալ մեկնէ այս բառը:

Հաւանական թուի ինձ, թէ Ուրուն Հայկազանց կիսաստուածեան արու էակ էր, իսկ էգն կոչուէր Ուրհի կամ Ուհի, որ սոսկ գրուած չեմ յիշեր ի գիրս, բայց բարդութիւնքն ծանօթ են ամենուն. Աստուածուհի, Իսկուհի, Սրբուհի, Թագուհի եւ այլն. յատուկ անուամբք այլ ազնուաց քոյրերն եւ դստերը նշանակելով, (Զարուհի, Աւագուհի, Սմբատուհի եւ այլն), նման Դուխտ բառի, որ ոչ միայն Պարսից, այլ եւ գերմանական լեզուօք դուստր նշանակէ: — Կարծեմ, թէ եւ Ուրհիէ ծագած  է Օրիորդ, ազնուական կամ արքայազն դուստր, որ ի հին ձեռագիրս գրուի եւ Ուրւորդ, որպէս կոչի Խոսրովիդուխտն քոյր մեծին Տրդատայ (իբրեւ Mademoiselle արքունեաց Փռանկաց): — Այս բարդեալ Ուրհեաց մէջ ամենէն նշանականն եւ սեփական լեզուիս, (որոյ հաւասար՝ կարծեմ չունին օտարք) է Իսկուհի, արժանավայել մեծ դիցուհւոյ մի. այլ գերազանցօրէն եւս հիմայ առ մեզ պատշաճեալ ամենարժանաւոր անձին, Աստուածածին Կուսին: — Արդեօք՝ ինչպէս իմաստիւ մէկ է կամ մօտ, իրօք այլ նո՞յն անունն է արաբական Հիւրիւ կամ Հուրի կամ Հուր, որ է Յաւերժահարսն արեւելեայց, (ըստ Թուրքաց Հիւրիւ գըզլարը ): — Ըստ իմաստին՝ Ուրուականք մօտ են Լատինաց եւ Ետրուսաց Manes, Larves, Lemures անուանելոց, որք են մեռելոց ոգիք երեւեալք յերազի, կամ պահապանք յատուկ ընտանեաց եւ այլն:

Ուրհի անուան իմաստէն հեռու չէ եւ Անոյշ, որ եւ նմանապէս բարդուած է կրօնական եւ ազնուական անուանց համար, ինչպէս Դիցանոյշ, եւ յատուկ անձանց, Խոսրովանոյշ, Սահականոյշ եւ այլն: Մոգուց կրօնից մէջ այլ Աստուծոյ նուիրեալ անուաց մէկն էր Անուշակ. անհաւան չէ որ Հայք այլ այդպիսի դիցուհի մի ունեցած ըլլան, մանաւանդ որ Անոյշ կոչուէր եւ իրենց երանական տեղին կամ արքայութիւնն, որ յետոյ պիտի յիշուի: — Թողումք հետաքննել օտար լեզուաց Ուրուանման աստուածային անունները, ինչպէս Urus Արամազդն, Horus Բաքոսն, Հորն Եգիպտացւոց եւ այլն:

Անուամբ մերձաւոր, սեռիւ տարբեր (արական), եւ ինչութեամբն կամ ծագմամբ անյայտ ինձ, յիշուի ի գիրս մեր Առակաց եւ Ճուհի կամ Ջուհի, որ ունի կին եւ որդի, սա օր մի «գտաւ դահեկան մի կարմիր, եւ ձայնեաց մեծաձայն, թէ ես փող մի գտայ» եւ այլն: Հեղինակն բարոյախօսելով կ’ըսէ, «Ճուհին Սատանայ է, եւ դեկանն՝ առիթ խաբէութեան»:

Բ. ԲԱՐԻ ՈԳԻՔ. — Ճշմարտութեամբ գերագոյն քան զմարդիկ եւ (անհամեմատ) ստորին քան զԱստուած՝ կան հոգեղէն էակք, գրեթէ ամեն կրօնից մէջ ճանչցուած: Հրէից եւ քրիստոնէից մէջ ծանօթք՝ Հրեշտակ անուամբ, նոյնպէս քիչ շատ այլայլութեամբ կարծեաց՝ ի մահմէտականաց եւ յայլ միաստուածեայց, նա եւ ի բազմաստուածեայց ոմանց: Մեր սուրբ կրօնքն ճանչցընէ զՀրեշտակս աննիւթ հոգիս, միջնորդս իմն ընդ Աստուած եւ ընդ մարդ, պաշտօնեայս Աստուծոյ՝ իր կամքն եւ հրամանները կատարել տալու յերկրի՝ վասն մարդկան, պաշտպանելու զանոնք ի չար Ոգւոց եւ ի վտանգաց, եւ երբեմն եւս զերկուքն այլ պատժելու: Ինչպէս իրենց էութեան, այսպէս այլ իրենց զօրութեան եւ գործոց վրայօք՝ հեթանոսք այլ եւ այլ եւ օտարոտի կարծիք եւ զրոյց ունին. մեր քննելիքն մեր ազգին նկատմամբ է, բայց յայտնի ծանօթութիւն չունիմք, թէ ի՛նչ եւ ո՛րչափ հաւատք ունէին հին Հայք այսպիսի հոգւոց, ի՞նչպէս զանազանէին ուրիշ կարծեալ բարի ոգիներէն, թէ ասոնք միայն էին իրենց Հրեշտակ համարելի: Ինչ որ ըլլայ՝ քննական եւ նշանական է անունն իսկ Հրեշտակ, զոր եւ հարկ է համարել քրիստոնէութենէ առաջ ծանօթ յազգին, մանաւանդ որ պարսկերէն այլ նոյնպէս է ֆէրիշթէ, որ ստուգաբանի իրենց լեզուաւ թեւարձակ (Փէր–հիշթէ), եւ յարմար է հասարակօրէն իրենց ընծայուած գաղափարին, այսինքն՝ միշտ թեւաւոր նկարակերպելու. նշանաւոր է եւ մեր մէջ բառին նուազական կամ գգուական վերջաւորութիւնն Հրեշտա. եւ ինչպես շատ բառեր կան հասարակ երկու ազգացս եւս (Հայոց եւ Պարսից) եւ չեմք կըրնար ըսել եւ որոշել, թէ ո՞րն ի միւսէն առած է, հարկ է, որ երկուքն այլ շատ ի հնուց գործածուած ըլլայ, գուցէ եւ յառաջ քան զաղանդ Զանդկի, վասն զի այսոր մէջ չկայ այդ անունն: Մեր հին ձեռագրաց մէջ դրուի եւս Հրաշտակ, որ, եթէ սեփական համարուէր հայ լեզուի, հրաշից գաղափարը ձգէր ի միտս, նաեւ հրոյ, զի Հրեղէն համարել եւ կոչելն այլ զնա՝ քրիստոնէութենէ առաջ է: Այսպիսի հայկական ենթադրութեամբ կրնար ի հուր եւ եշտ բառից ստուգաբանիլ, որոց վերջինն, թէ եւ չի գտուիր առանձինն, բայց քննութեան կէտ մի կու տայ զաւեշտ բառի՝ ձայնիւ եւ իմաստիւ այլ, որոյ մերձաւոր է մեր մէջ սովորական եղած Հրեշտակաց կոչումն: Առաջնոյն (Հրեղէն) համար կ’ըսեն Ս. Գիրք (ի Սաղմոսս), «Ո արար զՀրեշտակս իւր հոգիս, եւ զ Պաշտօնեայս իւր ի բոց հրոյ ». ասոր համար եւ Բոցեղէնք  եւս անուանին առ մեզ: Երկրորդին համար կ’ըսէ Շնորհալին. «Զուարթուն կոչին Հրեշտակք, որ են անքուն ակամբ եւ լուրջ երեսօք». ըստ այսմ եւ Հսկող եւս անուանին: Սաղմոսին վկայութիւնն նշանելի է եւ պաշտօնեայ կոչմամբն, վասն զի այն է գլխաւոր գործ նոցա՝ ըստ մարդկան ծանօթութեան եւ պիտոյից. եւ նոյն իսկ Հրեշտակ կոչումն այլ նշանակէ առ մեզ նա եւ պատգամաւոր կամ դեսպան:

Քրիստոնէութեան մխիթարական հաւատալեաց մէկ կէտն այլ է Հրեշտակաց պահպանութիւնն կամ խնամքն ի վերայ մարդկան եւ երկրի, եւ կարծուի, որ ինչպէս անձինք, այսպէս եւ խումբք մարդկան եւ արարածոց՝ յատուկ պահպանիչ հրեշտակ ունենան: Այս հիման վրայ երեւցնեն Աղթարք եւ որոշեն այլ եւ այլ երկրի մասանց այլ պահապաններ կամ իշխաններ, ինչպէս Ռափայէլ ՝ ամեն չարէ պահող. Հռաքիէլ ՝ Լերանց, Սուքայէլ ՝ Ջերմանց, Սարաքինէլ ՝ Ծննդոց, Մազանայէլ ՝ Մայրեաց, Յովիէլ ՝ Քնոյ, Աթանայէլ ՝ Մանկանց, Մեղվոս ՝ Ջրոց, Կռետիոս ՝ Արեգական եւ Լուսնի, ուրիշ շատ խորթ անուամբ հրեշտակներ այլ, որոց 15 գլխաւորք՝ ըստ  գրողին, «են շուրջ զաթոռովն Աստուծոյ, ամենեքեան զօրագլուխ Հրեշտակք են, եւ ի ձեռին ունին զհուրն. գոհանան եւ կապեն զամենայն պեղծ եւ զչար դեւսն»:

Թէ եւ ասոնք նոր գիւտ եւ քրիստոնէական գաղափարով, բայց մեզ դեռ անհաւանական չերեւիր, որ եւ յառաջ քան զայն կային Հայոց մէջ անուանք եւ կարծիք Հրեշտակաց, թէ եւ մնացած չըլլայ յիշատակ, կարծեմ, թէ եւ բարի ու չար ոգւոց մէկ սկիզբէ առաջ գալն (ինչպէս Հրեշտակաց եւ Դիւաց) ճանչցուած ըլլայ [3]. ետքինս՝ նման Յունաց Դէմոն, Δαίμων կոչուածոց՝ իբրեւ պահապան կամ ազդարար հրեշտակք համարուէին, թերեւս ստորակարգք քան զոմանս ի հրեշտակաց. ասոնց տեսակէն թուին ինչուան հիմայ ռամկաց մէջ յիշուած « Մեզնէ աղէկներ ն», հեթանոս հարց մնացեալ աւանդութեամբ, որք իբր ողոքելով այնպէս կոչէին այն Ոգիները, որ իրենց վնաս չհասցընեն: Ասոնց նմանք պիտի ըլլան եւ Աղէկ Մանուկ կոչուածքն, թէ չեն Քաջքն. թեթեւամիտ բարոյական պատմութեան մի մէջ կախարդ մի կ’ըսէ մէկուն՝ գթալով. «Ո՜վ որդեակ, դա որ նեղէ զքեզ՝ չէ դեւ, այլ Հողմ դիպաւ քեզ», եւ կամ « Աղէկ մանուկ եհար զքեզ նախանձով»: Բժշկարան մ’այլ խելագարին զգացմունքը բացատրելով՝ կ’ըսէ. կարծեն, թէ «կու բռնեն զիս Աղէկ Մանկտիք »: Աղթարական գրուած մ’այլ Չարակնին խոստովանել տայ, թէ «զ Աղեկ մանուկն հալեմ. զտղայն ի մօր գիրկն չարչարեմ»: Այս վկայութեամբք յայտնուի, որ թէ եւ անուամբ Աղէկ են այս մանուկ ոգիք, բայց շատ հեղ եւ չարաճճիք: 

Լաւագոյն ոգիք լաւագոյն եւ գեղեցիկ եւս անուամբ, նոյնպէս եւ տգեղութեանց մէջ գեղեցիկ ծնունդ հեթանոս Հայկազանց մտաց՝ են Յաւերժահարսունք ն, կամ Յաւերժական Հարսունք, թերեւս եւ գերագոյն ցանկալիք քան զամեն դիւցականս օտար ազգաց, նա եւ քան զյունական Նիւմփայս, որք՝ ի թարգմանութեան այսպէս (Յաւերժահարսն) կոչուին, այլ ըստ կարծեաց՝ չեն նոյն ու նմանք անոնց: Անուամբ  յայտնի իրենց սեռն, իբր հրեշտակուհի ընծայուելով. բնակած կամ շրջած տեղերնին՝ բնութեան զուարճալի կողմանք են, մարգեր, մայրիք, գետեզերք. կարողութեամբ՝ Մուսայից նման գիտնականք, ինչպէս բացատրեն հին մեկնիչք, թէ «բնութեամբ ունին, ասեն, զգիտութիւն եւ ոչ ուսանելով»: Ռամկաց կարծիք է, թէ Յաւերժհարսունք յատուկ խնամող են իրենց սեռի տղայոց, սկսեալ ի հարսանեաց մինչեւ յերկունս եւ ի տղաբերս, նա եւ անոնց պչրանաց եւ լուացմանց, որոց յիշատակաւ՝ ոմանք ի նոր բանասիրաց կ’ըսեն, թէ հիմայ այլ տեղ տեղ կանայք տարին երկու անգամ (ի գարնան եւ յաշնան) ուրախութեան հանդէս կատարեն ի բաղանիս. կան կարծողք, որ երբեմն Յաւերժհարսանց հետ արժանաւոր փեսայք՝ երիտասարդք [4] այլ կու շրջին, բայց երկուքն այլ մահկանացուք ըլլան: Այսպէս համարի եւ Գր. Տաթեւացի. «Այլ եւս գոն բանաւոր եւ մահկանացուք, որպէս Յավերժահարսունք. զորս ոմանք ասեն, այլ ոչ են հանճարոյ ընդունակք»: Նա եւ մեղադրէ զանոնք, որ դիւաց պէս «միշտ  պատրեն զմարդիկ՝ ուրախութեամբ»: Իրմէ հնագոյն մէկն այլ աղօթիւք խնդրէ. «Մի՛ ի Ճիւաղեացն իշխել, կամ Յաւերժահարսանցն զօրել»: Քիչ քիչ Յաւերժահարսունք այլ խաբեբայից եւ չարաց հետ դասաւորին. հին քարոզագիր մի՝ յայտնապէս կ’ըսէ, «ազգ են դիւաց»: Յիշեալ Տաթեւացւոյ քեռորդին Առաքել եպիսկոպոս Սիւնեաց, տեղ մի ի Լուծմ. Սահմանաց Դաւթի Անյաղթի՝ առանց անուան այսպէս նորալուր մի աւանդէ Յաւերժհարսանց համար. «Ոմանք ասեն, թէ Քաջք են. եւ այսպէս ասեն, թէ յետ ջրհեղեղին՝ Նոյի որդի եղեւ Մանիտոն, եւ այսպէս դուստր Աստղիկ անուն. եւ յորժամ Աստուած եհարց զՆոյ, թէ այլ որդի կամ դուստր ունի՞ս. եւ նա ամաչեցաւ, եւ ասաց, թէ ոչ. յայնժամ երկու դուստրն եւ որդին՝ Քաջք դարձան, եւ աներեւոյթք եղեն. եւ վասն այն մահկանացու ասեն զնոսա, որ ծնանին եւ մեռանին. եւ ով որ կու տեսնէ զնոսա՝ հանապազ հարսանիք եւ դափ եւ գուսան տեսանեն. եւ բնական ունին զգիտութիւն: Այլ այս ոչ է ճշմարիտ բան»: Ուրիշ տեղ այլ գրէ. «Յաւերժահարսուն՝  ոչ են ընդունակ հանճարոյ, զի շունչ ոչ ունին, որ ենթակայ լինի իմաստից. եւ տես, զի գիտութիւն ունին, եւ զոր ինչ գիտեն՝ անմոռանալի գիտեն, բայց այլ ինչ ուսանել ոչ կարեն»: — Բնածին գաղափարի վարդապետութիւն մի՞: — Դարձեալ քանի մի տեղ այլ գրէ. «Գոն աներեւոյթ արարածք կենդանիք, բնութեամբ գիտունք անմոռանալիք. զի ոչ այլ ուսանել կարեն, եւ ոչ զոր գիտեն՝ մոռանալ կարեն. են աներեւոյթք եւ մահկանացուք, զոր Յաւերժահարսունք կոչեն»: — «Յաւերժահարսունքն եւ անբան կենդանիք՝ բնութեամբ ունին զգիտութիւն, եւ ոչ զայն մոռանալ կարեն եւ ոչ այլ նոր ուսանել»: 

Յունաց Նիւմփայք այլ անմահ չէին, բայց շատ երկարակեացք, իսկ գիտութիւնը թուի, թէ Մուսայից թողած էին, եւ իրենք յերկինս եւ յերկրի եւ ի ծովու, ասոնց ամեն մասանց վրայ յատուկ դաս դաս զատուած՝ իշխելով եւ պահելով, նա եւ ի դժոխս, զուարճութեամբ ապրէին. Հայոց Յաւերժհարսն միանգամայն Մուսա եւ Նիւմփա էր: 

Գ. ՉԱՐ ՈԳԻՔ. — Հեթանոսութեան  ամենէն մեծ վնասն էր եւ է՝ Աստուծոյ սէր չունենալն, որոյ տեղ վախն բռնէր եւ գերի կ’ընէր զմիտք եւ զսիրտ. անկէ տեսանք կերպ կերպ պաշտելի նիւթեր եւ էակներ ճանչցուած, որոցմէ աւելի եւ յատուկ են կարծեցեալ ոգեղէն կամ խառն էակք, որոց բարիներն այլ նոյնպէս տեսանք՝ ոչ անխառն ի չարութենէ, իսկ բուն Չար կոչուածքն աւելի շատ են. արժանի պատուհաս աստուածուրաց կամ աստուածանգէտ մարդկան, որք իրենց մոլորութեան եւ անառակութեան պատիժն իրենց խոտորնակ խղճով ծնուցած եւ սնուցած են: — Թողլով փիլիսոփայից եւ աստուածաբանից` չարեաց սկզբան խնդիրը, ըսենք նախ, որ ոչ միայն իբրեւ ածական գէշութեան նշանակ է Չար կոչումն, այլ իբրեւ գոյական եւ էական այլ մեր լեզուաւ Չար կոչուին բարւոյ հակառակ ոգիքն, որոց գլխաւորն եւ շատ չարեաց առիթ եւ գրգռիչ՝ է Սատանայ: Յայտ է, որ այս բառս հրէարէն է եւ հին Հայոց հաւանօրէն անծանօթ, բայց թէ ոչ անունն՝ իմաստն հաւանական, եթէ Պարսից պէս Հարաման կամ Ահրէմէն չէին կոչեր կամայլ ինչ, թուի, թէ յատկապէս Չարն կոչէին, ինչպէս հիմայ այլ կոչուի ի հին եւ ի նոր քրիստոնէական գրուածս, իբրեւ սկզբնապատճառ ամենայն չարեաց. նաեւ յոգնակի գրուած կայ Չարք, վերոյիշեալ աղօթից մէջ Ճիւաղաց եւ անոնց նմանեաց հետ, «Որք ներաբնակ ունին յինքեանս զմուտ չարութեան», կ’ըսէ աղօթողն [5]: 

Աւելի յատուկ եւ ծանօթագոյն անուն չարաց՝ յայտ է ամենուս մեր լեզուի մէջ Դեւ ն, որ թէ եւ նոյն համարի ընդ սատանայի՝ ի խօսս, բայց սա անոնց գլխաւորն է իբրեւ իրեն պաշտօնէից եւ Իշխան Դիւաց կոչի. Քրիստոս Տէրն մեր այլ որոշելով ըսաւ, «Սատանայի եւ հրեշտակաց նորա». զոր Հրեայք Բեեղզեբուղ կոչէին յանուն Փղշտացւոց չաստուածոյն, իբր տէր աղտեղութեանց: Աղթարք Բիէղզեբուղան գրեն: Գիտեմք մեք ի Ս. Գրոց ի՛նչ եւ ուստի են Սատանայ եւ Դեւք, իսկ մեր հին հարք գործած էի՞ն այս ետքի բառս, եւ ուստի՞ կարծ էին դիւաց ծագումն, չեմք գիտեր. յայտնին այս է, որ մերոց մօտ եւ ծանօթ ազգաց մէջ այլ այդ չար ոգւոց անուան սկզբնատառն նոյն է, դ, δ. θ. Demon, Diabolus, Diable, գերմ. Teufel, իսկ պարսկերէն Տիվ եւ զանդկերէն Դաիվա նման մերոյս, որով գուշակուի եւ նոյն հաւատք: Զարմանալին այս է, որ նոյն եւ մի անուն՝ բոլորովին հակառակ նշանակէ շատ ազգաց մէջ, իբրեւ երկու դիմադէմ խումբ բաժնուած՝ զիրար ասող. մեր եւ Պարսից մէջ Դեւ կոչուածն՝ Հնդկաց, Յունաց, Լատինաց գերագոյն աստուածն է, Տէվաս, Զեւս, Թէոս Deus կոչմամբ. գուցէ այսոր հակառակ Պարսից Ահուրա գերագոյն անունն այլ` առ Հնդիկս Ասուրա փոխուած նշանակէ Այս, որ է օդեղէն կամ հովու Դեւ: Ս. Գրոց եւ Քրիստոնէութեան ցուցած սկզբան մօտենան մեր հեթանոսք՝ զՀրեշտակս եւ զԴեւս էութեամբ նման համարելով, երբ բարի եւ չար կ’ըսեն երկուքին համար այլ: Պարսից աղանդն յիշէ այլ եւ այլ անուններ դիւաց. հաւանօրէն մերայոց մէջ այլ կար զանազանութիւն, եւ ամեն մէկն տեսակ մի չարեաց պատճառ համարուէր, ոչ միայն մեծ պատահարաց, ցաւոց եւ վնասուց, այլ ինչուան եւ յօրանջելոյ եւ ձկտելոյ եւ յոգոց հանելոյ, կ’ըսէ Եզնիկ: Տարրապաշտութեան մէջ յիշեցինք Պաշատոյ եւ Նղըրկու դիւանքն, բայց յետինս ըստ մեր Թլկուրանցի սրբազան գուսանին.

«Ի՞նչ ընտալ? կու տաս՝ Թուրկուրանցի  խեւ. 

Խելացդ ես թեթեւ քան զՆղըրկու թեւ », 

համարեցանք, որ ըլլար թեւ թռչելու, եւ ոչ չար ոգի մի: — Չարն ու Դեւ միացեալ՝ Չարադեւ այլ կոչուած է ի գիրս մեր. ինչպէս Եղիշէ կ’ըսէ. «Իբրեւ զՉարադեւ մի ոչ դադարէր յուզել եւ շարժել զբուք ձմերայնոյ». նման նմին եւ քաղցրաբան Շնորհալին մեր. 

«Սաստեա եւ իմ Չարադեւին, 

Որպէս եւ յա՛յնժամ ըզնոսին»: 

Յիշեն ժամասէրք մեր իր երկու տողն այլ Ճաշու (Զ. ժամու) աղօթից մէջ. 

«Հերքեա ի մէջ ըզծանրութիւն 

Շրջող դիւին միջօրէի». 

հետեւելով իր եւ մեր հնագոյն Հարց աղօթից՝ նոյն (Զ) ժամու, որոյ քարոզն խնդրէ ազատութիւն «յամենայն հրեղէն նետից սատանայի, որ թռչի ի տուէ». աղօթողն այլ մաղթէ ազատիլ «ի գայթակղութենէ դիւին եւ հասարակ աւուր ». ամենքն ալ թելադրեալ նոյն ժամուն սահմանուած (Խ) Սաղմոսին տունէն. «Ոչ երկիցես դու յերկիւղէ գիշերի, եւ ոչ ի Նետէ, որ թռչի ի տուէ »: Ըստ այսմ ենթադրուի, թէ յատուկ դեւ մի կար կէս օր ատեն շրջելով եւ թռչելով, փորձող զմարդիկ, եւ համեմատ նոյն ժամուն տաքութեան՝ հրեղէն նետերով խոցելով: — Այսպիսի նետահարութեան անյարմար չէր եւ Պարառու դեւն, զոր յիշէ վերոյգրեալ Վանական Վ. եւ նոյն համարի Բահաղ եւ Մողոք, եւ Հռեմփա Մովաբացւոց եւ Ճանճիկ կամ Ճանճկուլ Ակկարոնի, այլ եւ այլ կերպարանօք: Աղթարաց մէջ յիշուին քանի մի անուամբ դեւք, բայց հի՞ն աւանդութիւն է, թէ գրողքն հնարած են, յայտնի չէ, ինչպէս Վշտիկ ՝ դահիճ դեւ, զոր Սողոմոն 50օր բռներ կապեր է. — « Սիրադեւ, որ նստի ի տան անկեալ». — « Գիշերակի դեւ, որ լինիս ի կերպս ճանճից եւ նստիս ի վերայ բդանցն [6] եւ դարձուցանես սեւ»: Ուրիշ Պահպանակաց մէջ այլ յիշուին աւելի օտար անուամբք, Կենդարս, Նոփիազ, Իդասէդ եւ այլն: 

Չար բառին համանիշ է մեր լեզուին մէջ Վատ բառն, որ եւ գոյական իմաստիւ  նոյնպէս նշանակէ եւ տեսակ մի չար ոգի, զատ գրուած վերոյիշեալ աղօթից մէջ: Վատ, որ եւ Կուվատ ՝ Պարսից դենին մէջ յատուկ անուն է դեւի միոյ, նոյնպէս եւ հրեշտակի մի, որ ամսոց մէկ աւուր պահապան է. երկուքն այլ հովերու իշխող, մէկն բարւոյ միւսն չարի. նոյն չարն պարզապէս հովու անուամբ մերայոց այլ ճանչցուած է, ինչպէս նախայիշեալ սուտ պատմութեան մէջ ըսուածն. «Չէ դեւ, այլ Հողմն դիպաւ քեզ»: Ըստ գրոց՝ այդ հողմն եւ իր չար փչողն՝ կոչուի Այս. հովէն զարնուողն այլ Այսհար, որ գրեթէ նոյն է ընդ Դիւահարի, ինչպէս վկայէ Եզնիկ. «Ի մեր լեզու Այսահար ասեմք, որպէս ի խտրանաց հարցն մերոց առաջնոց՝ ըստ սովորութեան ի մեզ կարգելոյ. այլ գիտեմք, եթէ Այսն հողմ է, եւ Տողմն՝ ոգի... յորժամ ասեմք, թէ սիք շնչէ, Ասորնեայք ասեն, թէ Այս շնչէ»: Ուրիշ տեղ այլ յիշելով ռամկաց սնոտի կարծիքները՝ կ’ըսէ. « Փնչելն եւ լեզուին կծել, եւ ունկանն հարկանել, եւ ըմբանին կծել, ոչ եթէ յԱյսոյ իմեքէ լինի, այլ ի բնական ազդեցութենէ անտի՝ զոր տնկեալ է Արարչին յանդամսըն»: —  Ըստ անուան եւ իմաստին՝ Այսք յարմարին Հնդկաց Ասուրաս կոչելոց, որք են օդեղէն եւ շոգեղէն այսք՝ արեգական հակառակք. բարի հողմերը Մարուտ կոչեն, որ հակառակօրէն մեր Մրրիկ բառի մօտենայ: 

Դիւաց եւ Սատանայի յարմարցուցած անունները, ինչպէս Բանսարկու, Բելիար եւ այլն, քրիստոնէական գաղափարաց արգասիք համարելով՝ թողումք ի բաց, միայն յիշենք նորանշան անուն մի, որով կոչեն զՍատանա՝ Վանական Վար. եւ իր աշակերտն Վարդան եւ Յովհան Եզնկացի, այն է Սուռնափա, որ թուրքարէն Ընձուղտ նշանակէ. ի՛նչ եւ ո՞ր ազգի եւ լեզուի աւանդութենէ առաջ եկած ըլլալն յայտնի չէ ինձ, այլ մեր մատենագրաց քով գտնելով՝ կարծեօք միայն կըրնամք, թէ ոչ ազգային, այլ յազգայինոց ընդունուած համարիլ, եւ սպասեմք տեղեկանալ ի գիտնոց. միայն՝ առջի յիշածներէս, այսինքն՝ դիւաց կերպ ի կերպ երեւնալէն, օտար չէ, որ այս մեծ եւ անճոռնի կենդանւոյն կերպարանքով այլ երեւցած կարծուի չարադեւն այն կամ գլխաւորն Դիւաց: — Քննենք հիմայ զասոնք պէսպէս անուամբք եւ տեսլեամբք: 

ԹՈՒԽՔ եւ ԽԱԺՔ. — Առաջինն թուի զրադեշտական կրօնից մէջ յիշեալ բազմապատիկ դիւաց մէկն կամ մէկ տեսակն, որ կոչուի Տուխս. հայերեն անունն միւսոյն հետ յիշուելով՝ գոյներով զանազանեալ տեսակներ կարծեցընէ, եւ ոչ միայն խոր խաւարի բնակիչ, այլ եւ բոլորովին զրկեալ ի լուսոյ կամ կոյր. ասոր նման եւ երկրորդն. զայս ենթադրեմք շատ հեղ յիշուած աղօթից խօսքերէն. «Ակն խաժիցն ճաքեսցին (ճաթին), եւ ոչ տեսողաց Թխիցն ՝ պատառեսցին, եւ սոցունց համաքատակ Չարացն սիրտ եւ կամք՝ սուզեալ՝ բեւեռմամբ՝ յանդունդս ընկճեսցի, ընդ սկզբնաչար Չարին Բելիարայ»: Խաժակն (կապոյտաչուի) դեւը՝ տեսող համարելով՝ խնդրէ, որ աչքը ճաթի, իսկ միւսը՝ ոչ տեսող, սակայն եւ այնպէս կ’ուզէ, որ կոյր աչքն այլ պատառուի:

ԴՐՈՒԺՔ. — Պարսից կամ մոգուց կրօնից մէջ յիշուի Դրուխս եւ Տերուճ. մեր լեզուին մէջ հասարակ բառք են Դրուժ եւ Դրուժան, բայց եւ ի դասս Դիւաց կարգեալ են. հին բառգիրք զԴրուժ մեկնէ «Դեւ Վնաuին». ուրիշ գրուածոյ մէջ այլ  ըսուած է. «Ո՜վ Չարադեւ Դրուժան այր, թշնամի արդարութեան»: Յայտ է, որ դրժել, դրժանք՝ խաբէութիւն եւ մատնութիւն նշանակեն, որով եւ Դրուժք` համանիշ են Խաբեբայ կոչման դիւաց կամ սատանայի: — Թերեւս այս անուն ի Դիր եւ ոյժ արմատոց բարդեալ է. ետքինիս իմաստն յայտնի է, առաջին անուամբն (Դիր) յիշուի դեւ մի յաղանդն Պարսից. առ մեզ այլ Տիր ՝ Մեծ ոյժ եւ բռնութիւն նշանակէ. հին Քերականի մեկնիչն այլ՝ Վնասակար թարգմանէ: Օտար լեզուաց մէջ այլ այս ձայնիս զուգին եւ իմաստքն, ինչպէս Լ. Dirus, Փռ. Dur, դժնեայ, խիստ. Tirannus՝ բռնաւոր. Տրէ ՝ ըստ Դիպեթաց չար ոգիներ նշանակէ:

Կըրնայ երկու դիւական անուանց այլ (Խաժք եւ Դրուժք) ուրիշ արմատ համարուիլ սովորաբար իբր անկարգ բան եւ մարդիկ ըսուած Խուժ եւ Դուժն, ուսկից միւս հասարակ բառերն (Խուժան, Դրուժան, Դժնէ, Դժնիկ, Դժնդակ եւ այլն): Բառերս եւ վերի ըսուածն Խաժ եւ Թուխ՝ չարաչք դիւաց համար՝ յիշեցընեն Երուանդ բռնաւոր թագաւորի համար վիպասանից հմայական զրոյցը, զոր այսպէս ամփոփէ  Խորենացի (Բ, ԽԲ). «Ասեն զԵրուանդայ՝ ըստ հմայից դժնեայ գոլով ական հայեցուածով. վասն որոյ ընդ այգանալ աշալրջացն՝ սովորութիւն ունել սպասաւորացն արքունի՝ վէմս որձաքարեայս ունել ընդդէմ Երուանդայ, եւ ի հայեցուածոցն դժնութենէ ասեն պայթել որձաքար վիմացն: Բայց այս կամ եղիցի սուտ եւ առասպել, եւ կամ դիւական ինչ առ իւր ունել զօրութիւնս, զի այսպէս հայեցուածոցն անուամբ? վնասեւսցէ զորս կամի»: Այս բանս կըրնայ պարզել մեր աղօթողին խնդիրքն այլ:

ՇԻԴԱՐՔ. — Այսոնք ոչ աչաց, այլ մտաց կուրացուցիչ դեւք էին, այսինքն՝ խելագարող, խենթեցընող, ինչպէս յիշեցինք Արտաւազդայ համար. սոյն անուամբ խելագարն այլ Շիդար կոչուի. ինչպէս կ’ըսէ Վանական Վ. Խորենացւոյ վերոյ գրեալ պատմածին տեղ այդ թագաւորին համար, «ի մանկութենէ բախած, զոր Շիդար կոչէին». եւ Յայսմաւուրաց մէջ յատուկ անուն դարձած է: Գրիգոր Մագիստրոս բառախաղութեամբ կ’ըսէ, «Շուայտական Շիդացարն շարս շամանդաղեալ՝ շոհանան ի վերայ մեր». ափեղցփեղ մտածող, խօսող եւ գործող՝ իմացնելով: 

ՃԻՒԱՂՔ. — Յիշեցինք զայս ի կարգի Հրէշից, եւ զայն եւս, թէ սոյն անուամբ կոչուին եւ ոգեղէն էակք կամ դաս մի դիւաց, յերազի կամ յարթնութեան վախցնողք այլանդակ կերպարանօք. այս իմաստով հասարակ խօսից մէջ Ճիւաղ կ’ըսուին՝ վայրենի կենդանիք եւ մարդիկ, նաեւ անպիտանք եւ փցունք. այս պէսպէս մտքերով ըսած են, Գր. Մագիստրոս, «Որպէս Ճուաղանցն է ճարակ ճռուողել ի գիշերի յանկողինսն». Սարգիս Վ. (ի Մեկն. Յակոբայ, Ե), «Դիւացն Ճիւաղաց ճարակողաց զիս ախտիւք». ուրիշ տեղ այլ, «Ճիւաղ, փցուն, շահասէր վաճառական»: Ռամկօրէն ճըւճըւեղ կոչուի նիհար տկար անձն: Յիշեցինք մեր աղօթողին խնդրուածքն այլ, «Մաղթեմք ի քէն բանականքս, մի՛ ի Ճիւաղեացն իշխել»: Ասոնց մէջ նշանելի է Մագիստրոսի ըսածն, որ երազի երեւոյթ յայտնէ, եւ ուրիշ տեղ աւելի պարզ կ’ըսէ. «Որ առ երազօքն է Ճուաղանցն»: Հին բառգիրք՝ Դեւ նիւթական բացատրեն զՃիւաղ: 

ԹՊՂԱ կամ ԹԵՊՂԱ կամ ԹԵՊՂ. — Նորալուր եւ հայ ակընջի խորթ անուն մի  լսուի, (եթէ այսպիսի դիւական եւ դիւթական հնարից մէջ ամեն բան այլ խորթ չէ). թէ եւ չեմ կարծեր նոյն ծագմամբ, բայց տառադարձութեամբ նման է Յունաց θεορουλη անուան, որ ըստ իմաստին՝ աստուածակամք նշանակէ, եւ ըստ առասպելին՝ էր Հեփեստեայ սիրականն եւ մայր Միւրտիլոսի: Մեր աղթարական գրուածոց մէջ Թպղայն յիշուի միայն յետագայ չար եւ ահարկու ոգւոյ հետ, որ է.

ԱԼ կամ ԱԼՔ. — Իբր հասարակ բառ՝ Ալք նշանակեն խոր տեղուանք, իբր անդունդք, եւ համաձայնին Գոթաց, Գերմանաց եւ համալեզուաց՝ Hell բառին, որ նշանակէ Դժոխք. ի հիւսիսայնոց Դժոխոց դիցուհին այլ Հէլ կոչուէր յարմար բնակութեան Ալից, որք եւ խոնավ տեղերում կենային. եւ աւելի վնասէին կանանց ծննդաբերութեան եւ զաւակաց, իբրեւ թէ հակառակորդք ըլլային անոնց բարեկամ Յաւերժահարսանց: Այնպիսի Ոգիներ են կ’ըսէ Գր. Տաթեւացի բարոյախառն, «որք ի ջուրս եւ ի ծնունդ կանանցն՝ Ալք կոչեցան, զի գէջ ախտիւն՝ զհոգիս կորուսանեն, եւ ի ծնունդս՝ զմարմինս եւ զհոգիս»: Այսպիսի մեծ վնասու դէմ՝ աղթարք այլ եւ այլ հմայական եւ պահպանողական աղօթքներ գրած եւ նկարած են զայն. որպէս հետեւեալ բանս «Սուրբն  Սիսիանոս գայր ի լեռնէ ի վայր, եւ տեսաւ Պեղծ մի չար. եւ ունէր աչք հրեղէն, եւ ի ձեռին երկաթի կտրոց, եւ հանդիպեցաւ ի տեղի աւազոյ. ասէ Ս. Սիսիանոս. Ո՞ւր երթաս, նզոված պեղծ. — պատասխանի ետ նմա եւ ասէ. Երթամ զմանկունս կանանցն թառամեցուցանեմ, զկաթն պակասեցուցանեմ, զաչսն խաւարեցուցանեմ, զըղեղն ծծեմ, եւ համր առնեմ, եւ առնեմ զտղայն անժամանակ յորովայնին եւ այլն»: Ուրիշ մ’այլ. «Ալն չար եւ Դժնիկ կենդանին » կոչելով՝ գրէ այսոր բերնով. «Ես եմ Ալն չար, որ կորուսանեմ զմանուկն ի յորովայնի մօրն»: Աւելի եւս պատմէ ուրիշ մի. Սուրբք ոմանք որսի  կ’երթային, «առին զձայն երեխային. գնացին եւ տեսին զԱլն ի չարութեան. բռնեցին կալան եւ կապեցին զԱլն ի յ Ալին վէմն ? եկեալ մայրն Ալին եւ ասէ. Այս ի՞նչ իցէ, այս ինչ: Ասեն. այս է, որ մտանէք ի մօրն յորովայնի. զերեխային զմիսն ուտէք, զարիւնն խմէք, զլոյս աչացն խաւար դարձուցանէք: Ասէ մայրն Ալին. թողէք զանդրանիկ որդին իմ. յոր տուն որ ձեր անուանքն լինի՝ անդ ոչ մերձենամք ի ծառայն Աստուծոյ» եւ այլն: Ուրիշ մի նկարագրէ զԱլն. «Այր մի նստեալ ի վերայ աւազու, եւ մագն նորա իբրեւ զօձի, եւ ըղունկն նորա պղնձի, եւ ատամունքն նորա որսլէս վարազ խոզի. (որ եւ կ’ըսէ). Նստիմ ի վերայ տղացկանի, զականջն խորովեցուցանեմ, զղասապն (լեարդն) քարշեմ, եւ խեղդեմ զմայր եւ զմանուկն. մեր կերակուրքն մօրն տղայոցն միսն է եւ տղացկանի ղասապն, եւ եօթն ամսոյ մանուկն գողանամք ի մօրէն, խուլ եւ մունճ տանիմք առ թագաւորն մեր յանդունդս: Եւ մեր բնակութիւն յանկիւնս տանն է եւ յախոռունս անասնոց... Եւ Սուրբքն հանին զհրեղէն սուրն եւ կամեցան սպանանել զՊեղծն» եւ այլն. բաց իր աղաչանաց խնայելով՝ կ’երդուընցնեն, որ մէկու մի չվնասեն այն տուներու մէջ` ուր իրենց անուան աղօթեն: Նշանաւոր է վերի գրուածին մէջ՝ Ալի մայր եւ իրեն պաշտպան ունենալն: Առաքէլ՝ Սիւնեաց եպիսկոպոս՝ քեռորդի Տաթեւացւոյն, պարզապէս Դիւաց դասմի կ’ըսէ զԱլն. 

«Զանազան դէմք նոցա յայտնին,

Որպէս առ մեզ այժմ անուանին՝

Դեւք, Սատանայ, Քաջք եւ Ալին,

Որոց յահէն հոգիք հալին»: 

Ալի նման աւանդութիւն մի ունին Գերմանացիք այլ, որ կարծեն, թէ իրենց հին դիցուհին Հոլտա ՝ կու յափշտակէ անկնունք մեռած երախաները. եւ երբ մայրերն՝ ցուրտ գիշերուան հովու ձայնը լսեն՝ կարծեն իրենց զաւակաց ճիչը եւ գուրգուրան: 

Մոգուց աղանդն այլ պիղծ եւ պժգալի համարէր բնական ալքը, այսինքն՝ երկրիս վրայի ճակտիքը, վիհերը, իբր թէ դժոխոց եւ դիւաց ելումուտք ըլլային. ասոնց  նման կ’երեւի մեր հեթանոս եւ թերահաւատ ազգայնոց այլ Անբնակ տեղիք ըսածն, ոչ իբր սոսկ բնական տեղիք, այլ իբր անձնաւոր կամ դիւաբնակ եւ չարաբուղխ. զայս կ’իմացընէ միւս ոգիներէն վախցող աղօթականն. «Եւ կամ յ Անբնակ տեղոցն ցաւոցն՝ մտանել նեղել կամ զկծել մի՛ իշխեսցէ»: — Հայկական Ալք՝ այսպէս յոգնակի ձայնիւ ծանօթ է եւ Քրդաց, նոյն աւանդութեամբ կանանց զաւակաց վնասելուն. այնպէս որ երբ Քուրդն բարկանայ եւ անիծէ կին մի` Ալքն աղիքդ կրծէ՛, կ’ըսէ:

Գրօղ. Առնակ. — Ինչուան հեմայ իբր հասարակաց հաւատք է նաեւ քրիստոնէից մէջ, թէ մահուան հրեշտակ մի կ’առնու օրհասականաց հոգին. եւ այս ցանկալի իսկ է բարեպաշտից` ըստ որում եւ մեր Շնորհալի հայրապետն խնդրէ յԱստուծոյ՝ Հրեշտակի բարւոյ յանձն առնել իր հnգին, այսպէս եւ այլք, բայց սոքա բարի հրեշտակ ճանչնան եւ խնդրեն, իսկ թերահաւատք եւ սնահաւատք՝ Հրեշտակ չար գիտէին եւ վախնային, զոր հիմայ Գրօղ կ’ըսեն: Սա՝ ըստ ոմանց իբր հոգւոց գործերը գրող է, որ պիտի կարդացուին Աստուծոյ դատաստանին. ըստ այլոց՝ հոգիները Կրող եւ տանող, «Սովորութիւն է ախտացելոց, կ’ըսէ Գր. Աստուածաբանի ճառից մեկնիչ մի, որ ամբաստանեն զմահն, զՀրեշտակն, որ Գրօղ ասեն. Անիրաւ է դատաստանդ. բռնութեամբ տանիք». եւ երբ հիւանդն զառանցելով բարբանջէ՝ կարծեն, թէ այն Գրօղին կամ հրեշտակին հետ խօսի. Աղթարք այլ պատուիրեն, թէ «Ով որ զԳրօղն տեսնէ, որ զիր հոգին առնուլ լինի, եւ ինքն ի հոգեվարք լինի ի յերազին, յայնժամ մեղայ ասել պիտի»: Այսպիսի յիշատակքն՝ բարի կամ Աստուծոյ պաշտօնեայ ցուցընեն զԳրօղն. անոր համար եւ մեղք հարին՝ «Որ հայհոյէ զԳրօղն եւ զԱստուած»: Իսկ անիծողքն՝ Կրողն տանի զքեզ, ըսելով, չար կարծիք յայտնեն: — Լսուին եւ անէծք, թէ Շնոհւորն տանի, բայց աւելի ժանտախտ կ’իմանան, քան ոգի: Ո՞ր տեսակն էր գուսանին ըսածն առ սիրականն «Այն քաղաքն ուր դու մտնուս՝ Գրօղի ձայն չըհասնի»: — Վախկոտ ռամիկն կարծէ, թէ ոչ միայն օրհասականին ճարն կու հատնի, հապա եւ անոնց, որոց վրայ կոխէ հոգեպահանջ հրեշտակն կամ Գրօղն, եւ այսպիսիք կ’ըսուին Հրեշտակակոխք: 

Որչափ այլ նոր եւ ներկայ ժամանակի հաւատք են այսպիսի բանք, անտարակոյս է, որ հեթանոսութեան մատն եւ մնացորդ այլ կայ. այն հին ժամանակ հաւանօրէն բաց ի Քաջաց եւ նմանեաց՝ կայր եւ հnգեհան ոգի մի, Առնակ կոչուած. այս անունս լսուի Պրոխորոն գրոց մէջ, որ է առասպելախառն պատմութիւն Յովհ. Աւետարանչի, յորում Կինոպաս կախարդ կ’ըսէ. «Առաքեմ Առնակ չար ի տուն՝ յորում է, եւ պահանջեմ զհոգի նորա ի նմանէ». քիչ մի վերջը նոյնը կրկնելով դիւի բերնով՝ կ’ըսուի, «Առաքեմ՝ Հրեշտակ չար, եւ պահանջեմ զոգի նորա ի նմանէ»: Եթէ ուրիշ աւանդութենէ ծագած չէ այս անունս, որ լսուի հին Հայկազն նահապետաց մէջ այլ, Կրողի պէս՝ առիղ նշանակէ. եւ մի եւ նոյն կ’ըլլան Առնակն եւ Կրողն կամ Գրօղն եւ Հրեշտակն չար: 

Խպըլիկ կամ Խիպիլիկ. — Ծանօթ է այս անունս ի խօսս, պէսպէս մտօք, եւ սովորաբար կ’իմացուի Փռանկաց Cauchemar ըսածն, որ աւելի հիւանդութեանց կարգի պէտք է դրուիլ. զի կարճատեւ նեղութիւն կամ ճնշում մ’է կրծոց՝ քընոյ ատեն, ուսկից արթըննալով դեռ կիսաքունն երազախառն, կարծէ, թէ վրան ծանրոց մի կայ, կամ աւելի երազելով եւ վախնալով՝ ոչ իր, այլ ուրիշ անձ մի կարծէ զինքը ճնշողն. հասարակօրէն Մղձաւանջ կ’ըսուի այս բանս [7]: Մինչեւ այս կէտս կրօնական բան մի չկայ, սակայն, թէ Խպիլիկ անունն (որոյ բուն իմաստն յայտնի չէ) եւ թէ գրաւոր յիշատակք ինչ կ’իմացընեն, որ վերոյիշեալ քանի մի չար ոգեղինաց նման բան մի համարած են հիներն, եւ թերեւս հիմայ այլ, վասն զի շատ անգամ յիշեալ աղօթից մէջ՝ յիշուի եւ պահպանութիւն «ի ծանրութենէ Խիպիլկաց»: Բժշկարանք մեր ուրիշ հիւանդութեանց հաւասար յիշեն եւ գրեն պարզապէս. ինչպէս անոնց մէկն գրէ: « Քեապուս, որ է խպըլիկն [8] », որ գիշերն ի քնուն մէջն լինի մարդոյ». եւ պատճառն կ’ըլլայ ի տաքէ եւ ի հովէ. «Նշան որ տաքէ լինի՝ այն է, որ երեսին գոյնն կարմիր լինի եւ շատ քուն լինայ, եւ գիտենայ, թէ մէկ ծանր իրք–մն ի վերան ընկել է եւ կամ ծանր իրք–մն ի վերան ծածկած է եւ այլն... Ցեղ–մն (այլ) Խպլիկ լինի, որ ի պիղծ խլտէ եւ պուխարէ լինի. եւ այն շուտ ողջանայ» եւ այլն. թէ տաքէ, թէ պաղէ պատճառած Խպիլիկին դեղերն այլ գրելէն ետեւ, կ’աւելցընէ. «Եւ Աստուած պահէ զքեզ ի Խպլիկ ցաւուն, եղբայր. ամէն»:

Հադիան. — Այս անունս այլ յիշուի տեղ մի Խիպիլիկի, Պայից, Պարկաց եւ Շիդարի հետ, բայց ի՞նչ ըլլալն կամ կարծուիլն բացատրուած չէ, եւ ուրիշ տեղ այլ չեմ լսած կամ գտած. անուան ստուգագրութեանն այլ տարակուսիմ, վասն զի չի նմանիր միւս հայկական անուանց:

Յետ այս ամենայն չար ոգւոց՝ չեմ ուզեր դուրս թողուլ մէկ զարմանալի էակ կամ դեռ էանալի մի, որ աննման ոմն է, եւ ի քրիստոնէութեան յիշուած անունն առ մեզ՝ ի Նեռն: Ծանօթ է հաւատացելոց, որ սա նշանակէ զդերա Քրիստոս. թէ ոչ դեւ, այլ դիւաշունչ անձ մի, որ պիտի գայ նախ քան զկատարած աշխարհի՝ խաբել զմարդիկ, եւ զինքն Քրիստոս կարծեցնել, ինչպէս արդէն եկած են այսպիսի խաբեբայ Նեռինք, կ’ըսէ Յորհաննէս աւետարանիչ [9], որոյ գրուածոց մէջ միայն յիշուի սա, եւ յոմանց՝ անուանն մերձաւորութենէն՝ կարծուեցաւ Ներոն կայսրն: Բայց այս իմաստիւ Նեռին խնդիրն, մեր գործոյ չի վերաբերիր, այլ այն կարծեօք միայն, որ այս անուամբ չար ոգի մի ճանչցուած պիտի ըլլայ առ Հայս՝ հին ատեն, եւ մեր թարգմանիչք այնով կոչած  են զդերաքրիստոսն, որպէս կոչեն ուրիշ ազգք եւ լեզուք, եւ մերին նման անուն չունին: Չար ոգւոյ նշանակութիւնն գուշակուի եւ միջին դարուց վարդապետի մի՝ չարագործ մարդկան համար Նեռնագործ ըսելէն: Օտարաց մէջ այս անուան նմանութիւն մի գտուի հիւսիսային Գերմանացւոց քով, Նոռն, Nornes, որով կ’իմանային երեք վհուկ յատուկ առանձին անուամբք, երկրիս կենդրոնում կանգնած, Հացի ծառի մի արմատին տակ, եւ Յունաց Պարկայից պէս գրէին մարդկան բաղդը. մէկն՝ զներկայն, միւսն զանցեալն, երրորդն այլ զապագայն. — հեռաւոր նմանութիւն մի Առնակի անուան եւ գործոյ: Նոր հետաքնինք բեւեռագրաց՝ համարին Նեռ անուն մի կարդալ, իբրեւ դժոխական չաստուած մի, բայց զասոնք բաւական չեմք համարիր մեր Նեռն անունը ստուգաբանելու: