Ոսկի ապրջան

ԺԱ
       Խնդումերես աղջիկ մըն էր Արմիկը. թաղին կնիկները անունը «Խնդամոլիկ»ը դրած էին։ Երկու տարուան կար չի կար, հայրը մեռաւ. քիչ ետքն ալ մայրը՝ բարակ ցաւէ։ Ղուկաս աղան եղբօրը թողած որբը առաւը իր տունը տարաւ։ Աստուած իրենց զաւակ չէր տուած, «իշտէ՛ զաւակ» ըսին։ Ու այդ պտըտիկը եղաւ այն տրտմահալած էլպօրան ծաղիկը, որուն համար կ՚աւանդուի, թէ երբ վշտահարներու սենեակը դրուէր, ամէնուն տխրութիւնը կը փարատէր։
       Արմիկը տակաւին չորդեգրած, գրաշարը շատ անգամ մռայլ մտածութիւններով կը սեւամաղձոտէր։ Ա՛լ քառսունը անցուկ, ծերութեան կ՚երթար առանց կեանքին համը առած ըլլալու։ Երբեմն երբեմն ինքնիրենը կը հարցնէր, թէ «շա՛ն պէս դատիլ» կ՚ըսեն նէ ի՞նչ է։
       «Եթէ ատ շուները, սա մեր փողոցի շուներն են, կը խորհէր, կե՛ր, արբ եւ ուրախ լերը անոնց համար է։ Չէ թէ որ տան շուներուն համար է նէ, անոնք մէյմէկ պէյզատէ են։ Նայէ՛, գրաշարի պէս դատիլ որ ըսեն նէ, ան ատեն բա՛ն մը կը հասկնամ։ Աս քսանըհինգ տարիէն աւելի է քաշածս, ի՜նչ է։ Գնա՜ց երիտասարդութիւն, գնա՜ց. կիթտի, կիտէր, մէյ մը տահա չի գար։ Գոնէ զաւա՜կ մը ունեցած ըլլայի»։
       Բանէ՜ մը չէր խնդացած ու զաւկի մը «ա՜խը» կը քաշէր։ Սակայն ո՛չ բժշկական դարմանումները կը փարատէին կնոջը ամլութիւնը, ո՛չ ալ ընտանեկան դեղերը։ Պոլիս ու շրջակաները ա՛լ սուրբ չմնաց, որուն ոտքը գացած չըլլար Վարդենի տուտուն։ Բայց Ղալաթիոյ Փրկիչն ալ, Օրթագիւղի Խնդրակատարն ալ, Մենծ-Արմաշն ալ, Պզտիկ-Արմաշն ալ, ամէնքն ալ անկարեկիր ունկնդրած էին իր պաղատանքներուն։ Էրիկը, ձեռքէն թէ որ գար, կինը մինչեւ Հինդիստանները պիտի խրկէր. ան տեղուանքը քարի՛ն անգամ զաւակ բերել տուող բոյսեր կը գտնուին եղեր. «բա՛յց, ա՜խ, փարայ աչքդ քեօռնայ» կը հեծէր։
       Օր մը տպարանը ձեռագիր մը շարած ատենը, մէջ խառնուած, ոտանաւորի մը առաջին քանի մը տողերը սիրտը մէկէն ի մէկ թունդ հանեցին։ Թուղթին շարունակութիւնը ուրիշ գրաշարի մը ձեռքը կը գտնուէր։ Ղուկաս աղան չհամբերեց, գնաց առաւ կարդաց։ Երբ ընթերցումը աւարտեց, «աս գրողը ո՞վ է նէ, ըսաւ, Աղեքսանտր Տիւմայ էն ալ, Վիքթոր Հիւկոյ էն ալ խըյա՛խ մէկը ըլլալու էր. մեզիպէսներուն հալէն հասկցող մը կ՚երեւայ կոր»։
       Առաջին տուներն էին այն ցայգերգին, զոր Լէօբարտի ասիացի հովիւի մէ բերանը կը դնէ, ճամբորդի մը պատմածներէն ներշնչեալ, թէ Պուխարայի անդէորդները, գիշերները վէմերու վրայ նստած, թախծուկ եղանակներով, ափյափոյ տրտում տխուր երգեր կ՚ուղերձեն առ լուսին, որուն հետ հովիւ մը կը խօսի ու կը հարցնէ.
       Ի՞նչ կ՚ընես երկինքը լուսնակ, ըսէ ինծի, ի՞նչ կ՚ընես,
Լուռ ու մունջ լուսնակ։
Կ՚ելլես իրիկունն, ու կը պտըտիս,
Անապատներուն պիշ պիշ նայելով, ետքէն կը հանգչիս։
Դեռ չը կըշտացա՞ր
Յաւիտենապէս նոյն ճամբաներէն երթալ ու գալէ։
Դեռ չձանձրացա՞ր, դեռ կը փափաքի՞ս
Նայիլ ու նայիլ այս հովիտներուն։
Կեանքիդ նըման է,
Կեանքն ալ հովիւին,
Աղօթարանին բացմանը կ՚ելլէ,
Հօտը կը քշէ արոտավայրերը եւ կը տեսնէ
Հօտեր, աղբիւրներ ու դալարներ.
Յոգնած ու դադրած կը պառկի ետքէն, իրիկնադէմին.
Ա՛լ ուրիշ բան մը, չի յուսար բնաւ։
Լուսնակս, ինձ ըսէ, ի՞նչ օգուտ ունի
Իր կեանքն հովիւին,
Քու կեանքդ ալ քեզի. ըսէ՛, ո՞ւր կ՚երթայ
Իմ աս թափառումս անձուկ կարճատեւ,
Քու երթեւեկդ ա՛լ մշտընջենական։
Ճերմըկուկ հալւոր, անկար անկարող,
Կիսամերկ բոպիկ,
Ուսերուն վրայ շատ ծանըր բեռով.
Լեռնէն ու ձորէն,
Սուր քարուընտանքէ, խոր աւազներէ եւ մացառներէ,
Ծովուն, փըչմրկին, եւ կըրակ թափած,
Ժամուն ու ետքէն, երբ պաղ կը կապէ.
Կ՚առնէ կը վազէ, շունչը կը կըտրի,
Հեղեղն ու ճահիճը կը կոխկըռտէ.
Կ՚իյնայ կը կայնի եւ կ՚աճապարէ աւելի շուտ շուտ,
Չունենալով դուլ եւ ո՛չ ալ դադար,
Պատռած, պատըռտկած, արուններ մտած, մինչեւ ա՛լ հասնի
Այն տեղը, ուր ճամբան
Եւ դատանքն այնքա՛ն գլխիվար կու գան,
Խորխորատ ահեղ, անտակ, անյատակ,
Ուր գըլտորուելով, կը մոռնայ ասոնք,
Կոյս լուսնակ, այսպէ՛ս
Ալ է նաեւ կեանքը մահկանացու։
       Գրագէտ մը այս բանաստեղծութիւնը յոռետեսութեան ներբող բանասիրականի մը մէջ խառնած էր։
       Այն օրը մինչեւ իրիկուն գրաշարը գլուխը վեր չառած, անխօսուկ շարեց, սիրտը ելած։
       «Ա՜խ, կ՚ըսէր ինքնիրենը, ասիկայ գրողին գրի՛չը պագնեմ ես. նայէ ասանկ բաները հայերէն չեն թարգմաներ, որ մենք ալ կարդանք, մխիթարուինք։ Իշտէ թամ իմ կեանքս։ Ձմեռ է, առտուն մութն ու լուսուն ելիր վաբօռ վազէ. պատառ մը բան ճտկէ, շնթռկէ։ Առտուն, զնկըռտա՛, զնկըռտա՛։ Ոտքէդ գլուխդ ջուրերը թաթխուած տպարան եկուր, մինչեւ իրիկուն ոտքի վրայ դատի՛ր ու դատի՛ր, բերանդ քիչ մը պանիր հաց նետէ, բանէ՛ տէ բանէ՛, մինչեւ մութը կոխէ. ու նորէն թէքնէֆէս վաբօռ վազէ, պատառ մը բան ճտկէ, շնթռկէ։ Առտուն, նորէ՛ն վազէ։ Ամա՞ռ է, վերէն կրակնե՞ր կը թափին, վազէ վաբօռ ին, վազէ՛ տէ՛, վազէ՛։ Արուն քրտինք մտած մինչեւ իրիկուն խավուռմիշ եղիր, մութուն, հելլա՛ք տուն ինկիր։ Ա՛լ աս քսանըհինգ տարի է՜ քի կը քաշեմ կոր, ասոր վե՞րջը։ Գոնէ զաւա՜կ մը ունեցած ըլլայի՞, ա՛ն ալ իմ ոսկի թօփիկս կ՚ըլլար. իրիկունները հաւէսով մը տուն կ՚իյնայի, անոր հետ կը խաղայի, օրուան քաշածներս կը մոռնայի։ Է՛յ, աս ապրա՞նք է»։
       Հոգեկան այս տագնապի ճգնաժամերուն էր, որ եղբայրը յանկարծ մեռաւ. այս դժբախտութիւնը մարդը իր սեւամաղձոտ մտածմունքներէն սթափեց։ «Գա՛մը գամը կը հանէ» կ՚ըսեն, նորագոյն ցաւ մըն ալ սրտին մէջէն կը քաշէ, դուրս կը հանէ հո՛ն արդէ՛ն խորամուխ հին ցաւ մը։ Եղբայրը, մեռնելու պահուն, Ղուկաս աղային ձեռքէն բռնելով՝
       — Ա՛ղբար, զաւակն ու մարը առաջ Աստծու, ետքէն քեզի թէսլիմ, կտակած էր։
       Մարը շատ չապրեցաւ, բարակ ցաւէ բռնուած, արդէն վերջ չունէր. գիշեր մը մարեցաւ լմնցաւ. Վարդենի տուտուն ալ Արմիկը գրկեց, իրենց տունը տարաւ։
       Ա՛լ անկէ ետքը Ղուկաս աղան իրիկունները չարշըէն վերադարձին, սրճարան հանդիպելուն, շատ անգամ ոտքի վրայ օղի մը նետելով «զայս խմեաց եւ չուեաց» կ՚ըսէր։ Երբ բարեկամները քիչ մը աւելի կենալ կը թախանձէին։
       — Չէ՛, չ՚ըլլար, կանուխ երթամ քի ոսկի թօփիկիս հետ խաղամ, — կը պատասխանէր ծանրաբար։
       — Վա՜յ, Ղուկաս աղա՛, ոսկի թօփի՞կ, հէ՞. սա քեզի բիանքօ՞ մի զարկաւ. Ասուած տայ, Ասուած տայ, — կը կատակաբանէին բարեկամները։
       Ու իրիկուն մը, երբ ա՛լ շատ ետեւէն ինկան, որ շուտ չմեկնի, մարդը վար նստաւ, ու «կենաց ջուր մը տահա» ապսպրելով, իր «ոսկի թօփիկ»—ին գտումը պատմեց։
       — Հարուստին մէկը, — ըսաւ. — ամէն գիշեր կերակուրէն ետքը, կնկանը հետ դէմ դէմի նստած էօ՜ֆ, բի՜ւֆ, կ՚ընէին։ Ատ բազո՜ւմ գանձս ունեցող մարդը իրիկուն մը էսկիճի ի մը քլիւպէին առջեւէն անցած ատենը, ներսէն «քա՛հքա՛հ»ներ կը լսէ։ «Աճայիպ , — կ՚ըսէ ինքնիրենը, — ասոնք ուտելու հաց չունին, խնտալնուն կը ճաթին»։ Ուրիշ գիշեր մը նորէն այդ «քահքահները» կը լսէ։ Մարդուն հետաքրքրութիւնը կը շարժէ եւ քանի մը գիշեր իրարու վրայ խրճիթին առջեւէն կ՚անցնի. ամէն գիշեր ալ կը լսէ, որ ներսէն խնտալնուն կը ճաթին. ինքն ա՛լ խըրս էն։ Ա՛լ չի դիմանար եւ էսկիճի ն իր տունը կը կանչէ. «պէ՛ մարդ Աստծու, կ՚ըսէ, աշխարհքիս երեսը դուն տէ՛րտ, խասավէթ ըսուած բանը չունի՞ս. հէ՛մ օրուան հացդ կը մտմտաս, հէ՛մտէ աշխարհք ճիվերդ չէ։ Աս ի՞նչ խնդալ, ցնծալ է ամէն գիշեր, ես ոսկիի հետ կը խաղամ, օր մը օրանց խնդացած չունիմ. աս ի՜նչ հիքմէթ բան է»։
       — Աղա՛, — կը պատասխանէ մարդը խեղճուկ մը, գլուխը ծռած, — Աստուած ծառայիդ ալ պտըտիկ ոսկի թօփիկ մը պարգեւէր է, իշտէ մեր էյլէնճէն ալ ան է։ Գիշերները խանութս գոցելէս ետքը, մերինին հետ դէմ դէմի կը նստինք, ոսկի թօփիկը ա՛ն ծառայիդ կը նետէ, ծառադ ալ անոր կը նետեմ, կը խնդանք, կ՚ուրախանանք, մինչեւ քուներնիս գայ պառկինք։
       Աղան մարդը կը ճամբէ, մէկալ առտուն ալ շի՛փ շիտակ Խույումճի ներուն շուկան կ՚իջնէ ու մեծկակ ոսկի թօփիկ մը կ՚ապսպրէ։ Քանի մը օրէն, երբ կը լմննայ, կ՚առնէ տուն կը բերէ քէֆ ով մը։ Հանըմ ին հետ դէմ դէմի կը նստին. սէտիր ին մէկ գլուխը էրիկը, մէկալ գլուխը կնիկը, եւ ոսկի թոփիկը իրարու կը նետեն։ Քիչ կը մնայ խաֆաներնին փարայ փարչայ ըլլար։ Աղան կրակ կը կտրի. առտուն լուսցած չլուսցած էսկիճիին վրայ կը վազէ։
       — Աղա, — կը պատասխանէ աղքատ արհեստաւորը, — ես հրամանքիդ ոսկի թոփիկ ըսի նէ, մէկտեղ ա՛լ՝ «Ասուա՛ծ պարգեւեց» ըսի. ա՛ն հրամանքիդ գիտցած ոսկին Ասուած չի տար, սատանան կու տայ։ Աստծու մեզի պարգեւած ոսկի թօփիկը, աղուորիկ, թօմպառլախ մանչուկ մըն է. ան է քի իրարու կը նետենք տէ կը խնդանք, էյլէնմիշ կ՚ըլլանք։
       — Ցուցանէ առակս, — շարունակեց Ղուկաս աղան կոնծելով, — լուսահոգի աղբօրմէս ալ ինծի աղուորիկ աղջիկ մը մէրաս մնաց. մերին ոսկի թօփիկն ալ ա՛ն է։ Քիչ մը կանուխկէկ դարձած իրիկուններս, կ՚ուզեմ շուտ տուն երթալ, որ ոսկի թօփիկին քունը չտարած հետը քիչ մը խաղամ. հիմակ հասկցա՞ք մի։
       Ա՛լ անկէ ետքը ամէն անգամ, որ Ղուկաս աղան շուտ մը տուն երթալ ուզէր, բարեկամները զինքը կենալու չէին ստիպեր։
       Էրիկ կնիկ խելքերնին մտքերնին Արմիկին տուին. աղուո՜ր աղուո՜ր նայեցան, մեծցուցին, իրենց բերնէն կտրեցին անոր ըրին, մինչեւ որ հարսընացու աղջիկ եղաւ ու նշանեցին։
       Ղուկաս աղան ալ Լէօբարտին ալ մոռցած էր, Պուխարացի անդէորդներն ալ, անոնց լուսնկան ալ, անոնց թախծուկ երգերն ալ։
       Ու երբ օր մը ձեռքը ինկած հատորի մը մէջ Գրիգոր Օտեանին մէկ նամակը կարդաց, ուր «զմէ՞ կեանք, զմէ՞ սէր» հոռետես գանգատը կը լսուէր՝
       —Երանելի՛, — ըսաւ, — եթէ դուն ալ Արմիկ մը ունենայիր նէ, ան ատեն կը հասկնայիր, թէ ինչո՞ւ է կեանքը, ինչո՞ւ է սէրը։