Գրական էջեր

ՍԱՐԸ ՍԱՐԻ ՆՄԱՆ ՉԷ
      
       1.
       ՏԻԿ. ՄԱՐԹԻՆԻՔ
      
       Մահը փողոց իջած էր։
       Ահա նորէն կը կաղկանձէ շչակը։ Ալէ՜րթ, «Արթուն կա՛ց»։ Դռնապանուհին ալ՝ բակէն. «Վա՛ր իջէ՛ք»։ Ապա կրաւորական պաշտպանութեան դէտերը, նոյն ազդարարութեամբ.
       -Լոյսերը մարեցէք, շուտով քավ իջէք։
       Հրամէ իջիր քավ (նկուղ, մառան)։ Օրը քանի մը անգամ։ Գիշերով, ցերեկով։ Հնօրեայ շէնքի մը վեցերորդ, հինգերորդ, չորրորդ, երրորդ յարկէն, երբ կը հնչէ ահազանգը։ Կատարեալ մղձաւանջ՝ գիշերը։ Դեռ նոր անկողին մտած, արիւնդ կը սառի չարաշուք ազդանշանէն։
       Շո՛ւտ, շուտ, Արամ, Արաքսի, Շուշիկ։ Ո՞ւր են կօշիկներս։ Կարճ կապէ, ահա մուճակներդ։ Գլուխդ ծածկէ։ Լոյսը մի՛ վառէք։ Ուտելիքի ծրարը խոհանոցն է, ջուրին շիշն ալ քովը։ Յակո՛բ, գոհարեղէններուն եւ դրամներու տուփը չմոռնաս։ Վերարկուն, ճերմակեղէններուն ծրարը, ծածկոցը…
       Ճռինչ մը մահաշուք, երբ դեռ երրորդ յարկն ես։ Ճարճատում։ Պայթում։ Ո՞ւր է։ Բոցեր կ’երեւան դիմացի պատուհանէն։ Փայլատակումներ՝ բակէն։ Վա՛ր իջէք, վա՛ր իջէք։ Շուտ։ Կուգա՞ն։ Եկան ու անցա՞ն։ Անգլիակա՞ն թէ ամերիկեան։ Պոմպառտիէներ։ Ժա՛ժք։ Անուշիկ Աստուածամայր, դուն ողորմէ արդարին, մեղաւորին…
       Աշխարհ մը կծկուեր է ստորերկրեայ պատսպարանին մէջ, ներքնուղի մը ոլորապտոյտ։ Ցո՛ւրտ։ Խոնաւ։
       Իրար խառնուած են տարիքները, սեռերը, ցեղերը։ Դրացիներ ալ՝ վարձակալներուն հետ։ Մահուան սարսափը քով քովի նստեցուցեր է բոլոր դասերը։ Ծանօթն ու անծանօթը։ Գեղանի Փարիզուհին եւ անկիւնի նպարավաճառը, որ ճարպ կը հոտի։
       Ահա դիմացի մենաւոր տիկինը, գրոց-բրոց, որուն համար կ’ըսեն թէ Եւրոպայի եւ Ասիոյ շրջանը կատարած է, ճամբելով ամուսինը։
       Մատամ Ժիւլիէթը՝ ծծկեր երախան գիրկը, քովն ալ քառամեայ Փիէռօն, որ տերեւի պէս կը դողայ, վախէն եւ ցուրտէն։
       Սա գետնայարկի խորհրդաւոր երիտասարդը, որ մարդու հետ չի խօսիր եւ միշտ անկիւն մը կը քաշուի նոյնքան խորհրդաւոր կնոջ հետ։
       Ծերուկ աւելածուն, որ առտուիրիկուն բարեւ կուտայ, կը յիշէ՜ թէ օր մը երկու գլանիկ տուած էիր։
       Թաղին գիրուկ փռապանը, որ տեսեր էր Սելանիկն ու Պոլիսը, իբրեւ նախկին ռազմիկ։
       Օրիորդ Սուրբիկը, որ օրն ի բուն կ’աղօթէ թագաւորներուն արեւշատութեան համար, իր վաթսուն տարեկան սրտին բոլոր ջերմութեամբ։
       Տիկին Ֆրանսուազը, որ Հոլանտացիի մը հետ կապած է իր ճակատագիրը, բայց կը խորշի օտարազգիներէն։
       Վեցերորդ յարկի ճգնաւորը, որուն գործը, ազգութիւնը չեն ճշդուած տակաւին։
       Գերութենէ արձակուած երիտասարդներ, որոնց աչքերը կը վառին վայելքի կարօտէն։
       Եւ երիտասարդուհիներ, որոնք տաք համբոյրի մը սարսուռը կը փնտռեն մառանին մէջ ալ, ինչպէս բաց արեւուն տակ։ Ո՞վ գիտէ, թերեւս այս գիշեր, գուցէ կէս ժամէն կան ու չկան։
       Արդէն իսկ լեղապատառ կանչեր կը լսուին դիմացի փողոցէն։ Պառաւներ կուլան, մանուկներ կը ճչան։ Ռումբ մը քանդեր է հրապարակի պատսպարաններէն մէկը։ Իրարանցում, նկուղին մէջ։ «Մարդ տեղէն չշարժի։ Վտանգը չէ անցած տակաւին»։
       Ո՞ւր պիտի ապաստանինք, եթէ մեր պատսպարանն ալ վնասուի։ Սա նեղ դռնակը պիտի բանան, մէկմէկ պիտի փոխադրեն դրկից տան քաւարանը։ Նախ կիներն ու մանուկները, ապա միւսները։ Փորձէ չոր գլուխդ բացուածքին մէջ դնել, առ նուազն կը նուաղիս, եթէ հեղձամահ չըլլաս։
       …Այս ո՜րքան երկար տեւեց ահազանգը։ Արդէն երկրորդ ժամն է եւ ամէն մէկը միջոց մը կը փորձէ, խաղ կամ զրոյց, չար ոգիները վանելու, սա դժնդակ պահն ալ զուարթ անցընելու համար։
       Quelle est charmante!… կը փսփսայ Պ. Տիւփոնը, նշանացի ցուցնելով թխորակ տիկին մը, որ ճոխ մուշտակի մը մէջ փաթթուած, մառանին խաւարը կը ճեղքէ իր բոց աչքերով։
       Շատո՞նց կը ճանչնաք։
       Մեր յարկաբաժինը կը բնակի։ Մարթինիքցի է, ամուսինը Ֆրանսացի, երեք զաւակներով։
       Մարթինիքցի՞։ Վախնամ կը շփոթէք։
       Իր իսկ բերնէն լսած եմ։ Դուռդրացի, բոլորն ալ այդպէս կը ճանչնան։ Ի դէպ, Հայերն ալ այդպիսի գեղուհիներ ունի՞ն։ Միայն աչքերուն հմայքը…
       Վկայ՝ նոյն ինքն տիկին Մարթինիքը։ Ամէն պարագայի մէջ, կը շնորհաւորեմ ձեր ճաշակը։
       Օդարշաւը վերջացած, ահազանգը դադրած էր։ Ամէն մարդ իր բնակարանը։ Տիկին Մարթինիքն ալ անհետացաւ մութին մէջ։ Դեւ մը կը խռովէր հոգիս, վազէ ետեւէն, բռնէ թեւը եւ հարցուր, աչքդ աչքին մէջ.
       -Դուն Վարսենիկը չե՞ս, մեր վարժապետին աղջիկը։ Դո՞ւն ալ…
       Ձմրան տխուր այն գիշեր
       Սեփսեւ մթնած էր երկին…
      
       Ի զո՜ւր փորձեցի քնանալ։ Եւ այնուհետեւ, ամէն անգամ, որ ահազանգը հնչէր եւ վար իջնէի, կը թուէր թէ նկուղը աւելի կը խորանար, մութը աւելի կը թանձրանար, եւ պատերն անգամ լեզու ելած, կը մրմնջէին.
       -Դուն Վարսենիկը չե՞ս, վարժապետին աղջիկը։ Դո՞ւն ալ։
       Քսան տարուան մէջ, առաջին եւ վերջին անգամն էր, որ մեր փողոցէն կ’անցնէր տիկին Մարթինիքը, այն օրը պատահաբար մեր բնակարանին թաքստոցը ապաստանած, ֆրանսացի բարեկամի մը հետ։
      
       2.
      
       ՀԱՅԿՈՒՀԻՆ
      
       Երեք տարու կար ու չկար, երբ հայրիկն ու մայրիկն ալ միացան խուճապահար բազմութեան։ Փարի՜զ, Փարի՜զ։ Դուռ դրացի գացին։ «Մենք ինչո՞ւ մնանք։ Ինչո՞վ ենք պակաս»։
       Ինչո՞վ պակաս էին։ Հայրիկը ուսումնական, մայրիկը՝ բան մըն ալ աւելի, քանի որ կարուձեւի դաս առած էր, Բերայի արհեստանոցին մէջ։ Ան ընկերութեան մը պաշտօնեայ կը դառնայ, դրամատուն մը կը մտնէ կամ գործ մը կը բանայ, ես ալ ի հարկին պատրաստ եմ կար կարելու։ Միայն թէ շուտ հասնինք։ Հապա թէ ճամբաները փակուին եւ Պոլիս մնա՞նք…
       Մասնաւոր դժուարութիւն մը չկրեցին, տուն-տեղ ըլլալու համար Փարիզի մէջ։
       Այր ու կին կը բանէին, Հայկուհին ալ կը ծաղկէր իրենց աչքին առջեւ, նորածին աղբարիկի մը հետ։ Տարբեր միջավայրի մը մէջ, երջանիկ եղած պիտի ըլլային երրորդ, չորրորդ զաւակով մը։ Փարիզը ուրի՜շ իմաստութիւն կը թելադրէր։ Ուրեմն Հայկուհին մնաց մէկ աղբարիկով։
       Արդէն եօթը տարեկան, ստիպուած էին դպրոց ղրկել։ Թէեւ ուշիմ, ինչպէս առ հասարակ բոլոր Հայկուհիները, այդ աղջնակը այնքան ալ փափաք չունէր բան սորվելու։ Կը սորվէր այնքան որքան պէտք էր հարցումի մը պատասխանելու, պարտականութիւն մը կատարելու համար։ Սովորական գիտելիքներն անգամ դասընկերներու տետրակներէն կ’ընդօրինակէր։
       Իբրեւ մայրենի լեզու գիտէր պանիր-հաց հայերէն մը, հայրիկին եւ մայրիկին հետ եւ անոնց տարեկիցներուն հետ խօսելու համար։ Եւ մէկ տարիէն միւսը, գիտցածն ալ կը մոռնար։ Հայերէն կարդալգրելու որեւէ խրատ վայրենի տեսարան մը պարզել կուտար։ Հայրիկն ու մայրիկը ճարահատ կը նախընտրէին համակերպիլ։
       Առտու մը հայրիկը թաղեցին։ Հիւանդութիւն մը կրծած էր թոքերը։ Տիկին Պայծառ դարձաւ ե՛ւ հայրիկ ե՛ւ մայրիկ։
       Բարեբախտաբար բանուկ էին գործերը, Հայկուհին լիուլի կը վայելէր խանդակաթ խնամք։ Ամէնէն անմիտ քմայքներն անգամ հրամաններ էին մայրիկին համար, որ գոհացում կուտար անտրտունջ։
       Պատերա՜զմ։ Թշուառութիւն համատարած։ Ինչպէս եւ միլիոններ միլիոններու վրայ դիզուած, դիւային քրքիջով մը։ Ամէն ինչ բաժնեչափով։ Ամիսը չորս տուփ գլանիկ, երեք շիշ գինի։ Հագուստկապուստն անգամ կտրօնով։ Եւ ըստ կարգի։ Պո՛չ, պո՛չ։ «Քու կարգդ յառաջիկայ Սեպտեմբերին է, ոչ թէ այսօր, 25 Մայիս»։
       Բայց կօշիկ չունիմ, պարոն քաղաքապետ։
       Այդ իմ գիտնալիք բանս չէ։ Երիտասարդ ես, գնա ճար մը գտիր, մինչեւ որ կարգդ գայ։ Օրէնք ունինք։
       Քուրջի կտոր չէր մնացած տուները։ Ափ մը թաւիշ, հին շրջազգեստի թեւ մը, կոտրած կահկարասի մը, մաշած տաբատ մը ողջ մասը յարգի նիւթեր էին, ոտնամանի վերածուելու համար, իրար կարելով, յղկելով, տաշելով, գամելով։ Արեւելեան բաղնիքներու հասարակ «նալըն»ը, որ քաղաքակրթուելով «սանտալ» կը կոչուէր, քալելու նոր վարժութիւններ կը սորվեցնէր մշտաժպիտ Փարիզուհիներուն։ Ահա մէկը սահելով ինկաւ մայթին վրայ։ Միւսին ոտքը դարձաւ։ Սա երրորդը յայտնապէս կը կաղայ, սրունքներուն հետ ոտքերն ալ գրեթէ բաց։ Ոչինչ։ Թող վարժուին։ Պատերազմ է։ Միլիոններ կան, որ այդքանն ալ չունին։ Հաց անգամ չունին։
       Տիկին Պայծառ գլուխը քարին կը զարնէր, որպէսզի Հայկուհին բանէ մը չզրկուի։ Ոչ ուտելիքէն, ոչ ալ հագուստ կապուստէն։ Երբեմն կը յաջողէր շոքոլա եւս ճարել։
       Իր բախտէն, աշխատանք չէր պակսեր։ Նոր հարուստներ պատրաստ էին մէկ ձեռքով յիսուն, հարիւր հազար տրամադրելու իրենց կիներուն կամ սիրուհիներուն, որպէսզի ամէնէն ընտիր շրջազգեստը շինել տան հարսնիքի, պարահանդէսի, շքեղ երեկոյթի մը համար։ Քառասուննոցներ իրենց կիները լքած, քսան տարեկան գեղուհիներ կը հետապնդէին հարսանեկան օժիտներով, մետաքսեայ, ժանեկահիւս ճերմակեղէններու բուրումներով։ «Այս գլխա՞րկը, սա մանեա՞կը, պայո՞ւսակը, մուշտա՞կը, ուզածդ այդ ըլլայ»։
       Անշուշտ կարուձեւի շուկային մէջ ալ առիւծի բաժինը «փաթրոն»ներուն կ’իյնար։ Բայց տիկին Պայծառ միշտ ալ ապսպրանք մը կ’ունենար, յաճախ գիշերաջան տքնութեան գնով։
       Հայկուհին ունէր քանի մը ձեռք հագուստ, արդիական ճաշակով։ Միշտ կրնար ունենալ իր ուզածը։ Կօշի՞կ։ Ունէր զոյգ մը դեռ նոր գնուած։
       Տարեկից դպրոցականներ պար բռնած էին իր շուրջը։ Օ՜հ, խարտիշահեր գեղուհին արեւելեան կրակոտ աչքերով։
       Գիտակից՝ իր հմայքին, Հայկուհին հետզհետէ կը դառնար աւելի պահանջկոտ։ Իր ճաշակին հետ, վայելքի ծարաւն ալ կը նրբանար։ Տանսինկ, սուինկ, փռոմընատ, փիսին, սիւրփրիզփարթի։ Մայրը անձկութեամբ կը սպասէր իր վերադարձին, իրիկունը ուշ ատեն։
       Շատոնց էր, որ չէի տեսած։ Պատերազմ։ Այցելութիւններն անգամ հաշուով։ Լոյսն ալ կանոնի տակ։ Թերեւս նեղուին, մտածելով թէ սիսեռէ յարմարցուած սուրճ մը անգամ չունին, հիւրերուն հրամցնելու համար։
       Իրիկուն մը հանդիպեցանք։ Հայկուհին բազմոցին անկիւնը կծկուած, սոխ ու սխտոր դէմքով մը։ Մայրը ապսպրանք մը հասցնելու աճապարանքին մէջ։
       Ի՞նչ ունիս, Հայկուհի, դպրոցէն դիտողութի՞ւն լսեցիր։ Հիւա՞նդ ես, ինչո՞ւ չես խօսիր։
       Հայկուհին հազիւ բարեհաճեցաւ գլուխը վերցնել։ Քանի մը բառեր մռլտաց, իրար խառնելով հայերէնի պաշարը եւ պուլվառներու ֆրանսերէնը։ Յետոյ յանկարծ շտկուեցաւ, հերարձակ, աչքերը կրակ։ Եւ ցուցամատը ուղղելով հագուցեալ հօրը լուսանկարին, որ կախուած էր պատէն, ճչաց դիւահար (բարեբախտաբար ֆրանսերէն).
       Այս մարդը (սէթ օմ), այս կինը (սէթ ֆամ) առած գրկած է իր հաճոյքին համար, եւ զաւակ մը ձգած։ Եւ այս կինը կօշիկ մը անգամ չի կրնար առնել իր աղջկան…
       Տիկին Պայծառ ինքզինքը խոհանոց նետեց, արցունքը ծածկելու համար։ Հազիւ կրցաւ բացատրել թէ պիտի առնէր, նոր զոյգ մըն ալ պիտի առնէր սեւ շուկայէն, բայց հարկ էր մէկ ամիս սպասել, մինչեւ որ ստանար աշխատավարձքը։ Հայկուհին կը շարունակէր ճուալ.
       -Cet homme, cette femme…
       Աղբարիկը շատոնց քնացած էր։
      
       3.
       ԼՈՒՍՎԱՐԴ-ԺԱԳԼԻՆԸ
      
       Ո՞վ չի ճանչնար վարպետ Խաչիկը, տոկուն եւ նրբաճաշակ արհեստաւոր, Փոքր Ասիայէն գաղթած։
       Օրն ի բուն կը տքնի, միշտ նորութիւն մը հնարելով։ Եւ երբ յոգնած-դադրած տուն դառնայ, իր միակ վայելքն է հայերէն խօսիլ, հայերէն կարդալ, Վարդապետին երգերէն երգել կամ երգել տալ։ Եթէ բաժակ մը «գաղթական» օղի ալ կրցաւ ճարել, աշխարհքը իրն է։
       Ունի երկու աղջիկ եւ մէկ տղայ, երեքն ալ հասակ նետած Սէնի ափերուն վրայ։ Երեքն ալ դպրոց աւարտած։ Մանաւանդ Օր. Լուսվարդը, որ, թէեւ շրջանաւարտ, կը շարունակէ ուսանիլ։ Կը թուի թէ ուխտած է կարդալ ու սերտել իր իսկ հաճոյքին համար։ Ուրիշ որեւէ մտահոգութիւն՝ կը նշանակէ տափակութիւն։ Առ նուազն յետադիմութիւն։ Ատոր համար ալ, ընդհանրապէս կը խուսափի հայկական հաւաքոյթներէ, եւ արգահատանքով կը դիտէ գրական-գեղարուեստական ձեռնարկներն իսկ։ Ի՞նչ կ’արժէ հայկականը…
       Ի՞նչ կ’արժէ, երբ Սորպոնն ու Օփերան, Լուվռը կամ Օփերա Քոմիքը, Ազգ. Մատենադարանը եւ Ակադեմիաները եւ ուրիշ այնքան հոյակապ հաստատութիւններ իրենց համայնակուլ ճառագայթները փռած են ճամբուդ վրայ… Դո՛ւն, հայկական մշակոյթ, Չորեքշաբթի եւ Ուրբաթ օրուան պահք, փառաւոր Զատիկի մը դիմաց։ Կարմիր հաւկիթ անգամ չունիս, որ չափուիս։
       Այսպէս ինքն իր մէջ կծկուելով, դասընթացքէ դասընթացք, դասախօսութենէ դասախօսութիւն, մատենադարանէ մատենադարան վազելով, Լուսվարդը այլեւս անհանդուրժելի կը գտնէր տասը վայրկեան իսկ հայերէն խօսիլ կամ լսել։ Եւ կը փորձէր փրկե՜լ նաեւ այն ընկերուհիները որ կը յամառէին «հայկականութեան» ճամբան բռնել։ Անոնց ընդդիմութիւնն անգամ կ’ըմբոստացնէր զինքը։
       Հետզհետէ անունն ալ խորթ երեւցաւ եւ հասարակ։ Լուսվա՞րդ։ Վա՞րդ։ Ընդհակառակն սուր փուշ մը իր նուրբ ջիղերուն, փափկասուն ականջներուն համար։ Եւ նախընտրեց կո՞չուիլ Ժագլին։
       Պատահական հանդիպում մը, երբ դուրս կ’ելլէր ՕփերաՔոմիքէն։ Ինքն էր, որ բացաւ վարագոյրը, թափելով կուտակուած լեղին։
       Անտանելի, անտանելի՜։ Պիտի ձգեմ հեռանամ։ Ամէն անգամ, որ հայերէն երգ մը լսեմ, ջիղերս թունդ կ’ելլեն։ Հայ մարդ, հայ վարդ. «Ա՜յ վաղդ» (Ա՜յ վարդ)։ Երբ հայերէն կ’երգեն կամ կը խօսին, ռատիօն կը բանամ, որպէսզի ուրիշ բան լսեմ, - եւրոպական միւզիք, ասուլիս, դասախօսութիւն։ Պիտի ձգեմ հեռանամ…
       Բայց դուք, օրիորդ, դեռ գարնան վարդ, այս ծով քաղաքին մէջ։ Գոնէ ամուսնանայիք…
       Գտիր մէկը, որ Պերկսոն, Մոնթերլան, Վալեռի կամ Ժիտ կարդացած, հասկցած ըլլայ։ Իսկ անոնք, որ Հիւկօ, Զոլա կամ Տօտէ կը կարդան, չեն կրնար շէնք շնորհք ֆրանսերէն մը խօսիլ դէմ դիմաց։ Էնթելիժան չեն. հորիզոն չունին։ Զօղապ, Վաղուժան, Կուժն աղա, Ծիղանի ծաղ։ Մեղա՜յ, մեղա՜յ, (մեռա՜յ, մեռա՜յ)…
       Երկրորդ հանդիպումս՝ պարահանդէսի մը մէջ։
       Կազմակերպիչները ճառ մը եւ քանի մը հայերէն երգեր սահեցուցեր էին գեղարուեստական բաժնին մէջ, շոյելու համար ներկաներուն հայրենասիրական ջիղերը։ Երգի մը երկրորդ տունը չաւարտած, անհամբեր, գռեհիկ շարժուձեւեր պարամոլներու խումբի մը մէջ, անշուշտ ֆրանսերէն.
       -Լա միւզի՜ք, լա միւզի՜ք։ Մենք պարելու եկած ենք, երգ չենք ուզեր։
       «Զազու»ներու այս շքախումբին մէջ, ամէնէն բարձր կը ճչար Լուսվարդ-Ժագլինը։
       Վերջերս իմացայ թէ չուեր է անծանօթ ուղղութեամբ, անծանօթի մը հետ, որ ամէն պարագայի մէջ Հայ չէ։
      
       «Նայիրի», Հալէպ, Փետր. 1948