Գրական էջեր

*
      
       Քառամեայ գերութիւն։ Ստորերկրեայ երկունք։ Յեղափոխական, դաւադրական խլրտումներ։ Ապա կռիւ ճակատ ճակտի, ներքին ու արտաքին ուժերով։
       Եւ անգամ մը եւս, այս անգամ եւս փրկուեցաւ Փարիզը։ (Ամբողջ Ֆրանսան)։
       Փարիզը՝ լուսացնցուղ ոստան լպրծուն պողոտաներով.
       Բոցավառ հնոց յեղափոխութեան եւ ազատութեան.
       Վառարան ստեղծագործ աշխատանքի եւ լուսապայծառ իմացականութեան.
       Շնորհք։ Քմայք։ Պչրանք։ Համայնագիտարան սանձակոտոր վայելքի.
       Կապիտալ եւ Տարպեան Ժայռ.
       Ներդաշնակութիւն եւ լաբիւրինթոս.
       Արգանդ խօլական փորձութեանց եւ խոր վիրապ համայնակուլ.
       Պատնէշ հոգեւոր եւ ժամանակակից Անի հազարումէկ եկեղեցիներով.
       Մշտավառ ատրուշան գիտութեան եւ արուեստի։
       Ծաղկաստան ազգային եւ միջազգային մշակոյթի։
       Բաբելոն ոսկեթաթախ եւ պանթէոն փառաց։
       Բոյն սկեպտիկ անիշխանութեան և ակադեմական իմաստութեան։
       Հանճար խաղաղական եւ փոթորիկ տիեզերական։
       Հորիզոն անծայրածիր եւ բարձունք անվախճան։
       Տապան յաւիտենական, որ «կը տատանի, բայց չընկղմիր»։
      
       *
      
       Դեռ երէկ չէ՞ր, - 1944 Օգոստոս 19-25։
       Կ’ըսես՝ ընտանի երգի մը արձագանգն էր, որ կը սարսէր քաղաքը.
       Մենք չենք ուզեր ազատ կամքի բռնութիւն…
       Եւ «պատնիշամարտ»։ Ըմբոստացում եւ ծառացում բոլոր փողոցներուն մէջ։ Սլացք շանթարձակ եւ գրոհ դէպի մահ։ Ճակատամարտ անհաւասար ուժերով։ Ճգնաժամ արեան եւ մահուան քրտինքներու մէջ։
       Ու պատնէշներ, պատնէշնե՜ր։ Բոլոր անցքերուն եւ բանուկ փողոցներուն մէջ։ Հրապարակներու վրայ։
       Ծառեր արմատախիլ հաստաբուն կոճղերով։ Այլազան կահկարասիներ, խոհանոց եւ մառան եւ շտեմարան փողոց թափած։ Սալայատակներ քարուքանդ։ Կիսակործան կառքեր, սայլեր, ինքնաշարժներ, հեծելանիւներ, մեքենաներ, սնտուկներ, երկաթի կտորներ, ձողեր, գերաններ խառնիխուռն։ Գամեր։ Ցիցեր։ Պայթուցիկներ։ Ու գնդացիր։
       Սպառազէն, սպառնալի ցանց մը ամէն տեսակ խոչընդոտներու, որպէսզի թշնամին չկարենայ ճամբան շարունակել։ Ամրոց։ Թաքստոց։ Նշանառութեան կայան։ Խարիսխ։
       Allons enfants de la Patrie!
       Եթէ հայերէ՜ն գիտնային.
      
       Յառաջ ընթանանք եղբայրներ,
       Մարտի հրաւէր կարդալով…
      
       Շատո՜նց արձակուած էր հրամանը, հատու եւ անդիմադրելի։ Մարտակոչ՝ բերնէ բերան։ Լեռնէն։ Անտառէն, - այլեւս պատմական «մաքի»էն։ Ազդանշան ձայնասփիւռ ալիքներով։ Բազմալեզու թռուցիկներով։ Ականջ ականջի եւ աչք աչքի։
       Դեռ ՅունիսՅուլիսին՝ խանգարուած էր առօրեայ կեանքը։ Երկաթուղիները կրճատուած։ Յետոյ յանկարծ դադար ամբողջ գիծերու վրայ։ Փապուղին կանգ առած։ Թղթատարը պատահական։ Ոստիկանութիւնն իսկ ձեռնթափ։ Գործադուլ։ Օգոստոս 18ին՝ վերջին թերթերը գերմանաշունչ։
       Իսկ շաբաթներէ ի վեր՝ անվերջ կարաւաններ իրարու ետեւէ, նահանջի ճամբուն վրայ։ Հրասայլերով, թնդանօթներով, սպաներով եւ զինուորներով։ Լեռնակուտակ բեռներով։ «Կ’երթա՜ն կոր»…
       Եւ Օգոստոս 18ի գիշերն իսկ՝ յարձակում նախաձեռնութեամբ Ներքին Ուժերու։ Գրոհ դէպի Ոստիկանութեան Վերատեսչութիւն եւ Քաղաքապետարան։ Ապստամբութիւն։ Եռագո՜յն։ Մարտագոռ կանչեր Փարիզի քսան թաղամասերուն մէջ։ «Կռուեցէ՛ք, տղե՛րք»։
       Տարերային էր շարժումը եւ վարակիչ։
       Խմորուած՝ նախնական միջոցներով։ Խրախուսուած ներսէն եւ դուրսէն։ Ե՛ւ բարոյապէս, եւ նիւթապէս։ Հետզհետէ յարաճուն, ծաւալուն ալիքի մը վերածուած։ Գիւղէն լեռը, լեռնէն քաղաքը։ Ծայրագաւառէն մինչեւ կեդրոնը, հազարումէկ շօշափուկներով։ Դպրոցէն, պահականոցէն, դարբնոցէն մինչեւ պետական պաշտօնատունն ու առեւտրական գրասենեակը։ Զօրանոցէն մինչեւ շուկան։ Ակադեմիայէն, թատրոնէն, Օփերայէն, Թանգարանէն մինչեւ ընտանեկան բոյները եւ Շան զ’Էլիզէի «գիշերաբոյները»։ (Քանի՜ հերոսուհիներ, ըմբոստներու բազմութեան մէջ)։
       Ոչ մէկ բացակայ որեւէ հոսանքէ։ Բացական իրաւունք չունի։
       Եւ ատոր համար ալ՝ ազգային միութիւն։ Միաբանութիւն խօսքի եւ գործի։
       Երբեք այսքան միախառնուած չէին թացն ու չորը։ Աջն ու ձախը։ Կաթոլիկն ու բոլշեւիկը։ Բանաստեղծն ու քահանան։ Կոշկոռ կապած ափերով բանուորն ու ճերմակ ձեռնոցներով քաղքենին։ Գիւղացին եւ գիտունը։ Զօրավարն ու ակադեմականը։
       Ու երբեք այնքան սրտառուչ համերաշխութեամբ արտասանուած չէին սովորական կանչեր ու նշանախօսքեր, - Ազգ եւ Հայրենիք։ Ժողովուրդ եւ Ազատութիւն։ Ազգային Ճակատ եւ «անցուկը մոռցուկ»։ Հաւասարութիւն եւ եղբայրութիւն…
       Եւ բազմազգի բազմութիւններ՝ կրակի գիծերուն վրայ։ Անոնք որ «օտար» կը կոչուին ամէն երկրի մէջ։ Ու նաեւ Հայեր։
       Պատահա՞ծ է, որ հայկական արիւնը եփ չելլէ, որեւէ յեղափոխութեան մէջ։ Որեւէ ճակատի վրայ։
       Չմշկածագցի Աշոտ մը չէ՞ր, որ Ամերիկայէն Սպանիա թռաւ 1936ին, զոհուելու համար յեղափոխութեան կրակին մէջ։
       Ու դեռ Հայաստանեայց գերիներ, - «լեգէոնական» - բնազդաբար լեռը բարձրացած, թեւ թեւի մաքիականներուն հետ, մինչ կը կարծէին թէ զանոնք թեւատելու պիտի ծառայեն։
      
       *
      
       Լրագրական ցիրուցան տեղեկութիւններն ու զանազան գրքոյկներ դեռ չեն պարզեր Ֆրանսայի Դիմադրական Ճակատին գործունէութեան ամբողջ պատկերը։ Ձեռնհաս պատմագիրներու յանձնախումբ մը հում նիւթեր կը հաւաքէ, լրացնելու համար անոր վաւերական յիշատակարանը։
       Այստեղ ալ միայն բազուկը չէր, որ ճակատ ճեղքեց անհնարին յանդգնութեամբ, այլ եւ գրիչը։ Ինչպէս ամէն յեղափոխական շարժումի ատեն։
       Ամբողջ գաղտնի գրականութիւն մը խմորուեցաւ թաքստոցներու եւ թաւուտքներու մէջ։ Երգեր տառապանքի, ատելութեան ու վրէժի։ Տաղեր, որ յաճախ կը յիշեցնեն մեր նախնական շրջանի ազգասիրական, հայրենասիրական, յեղափոխական տենչերն ու խոյանքները.
       Դպրոցականի տետրակներուս վրայ,
       Գրասեղանիս եւ ծառերուն վրայ,
       Աւազին եւ ձիւնին վրայ
       Քու անունդ կը գրեմ,
       Ազատութիւն ( Փոլ Էլիւառ).
      
       Ձա՛յն տուր, Միքայէլ (Նալբանդեանց).
      
       Ես անբարբառ մի մանուկ՝
       Երկու ձեռքս պարզեցի,
       Եւ իմ անզօր թեւերով
       Ազատութիւն գրկեցի։
      
       Սրբազան ատելութեան եւ ցասումի գերագոյն պահու մը, Պետրոս Դուրեան կը մռնչէր ( Երգ պատերազմի).
       …Արդ քաջալանջ
       Նետուինք յառաջ։
       Սուր մը յագուրդ
       Վատ եւ անգութ՝
       Թող թշնամւոյն
       Խմէ արիւն…
      
       *
      
       1942- նոյնպէս օտարի լուծին տակ ըմբոստացած ֆրանսացի բանաստեղծն է, որ կը մրմնջէ.
      
       Բարեկամ, կը լսե՞ս
       Ագռաւներուն սեւ թռիչքը
       Մեր դաշտերուն վրայ։
      
       Բարեկամ, կը լսե՞ս
       Խուլ աղաղակները
       Շղթայակապ երկրին։
      
       Օ հէ՜յ, ռազմիկներ,
       Բանուորներ եւ գիւղացիներ,
       Մարտակո՛չն է։
      
       Այս իրիկուն թշնամին
       Պիտի ճանչնայ արեան գինը,
       Եւ արցունքները…
      
       *
      
       Չեմ գիտեր հրատարակուա՞ծ է գիրք մը, որ պատմէր լերան դերը ժողովուրդներու ազատագրական պայքարին մէջ։ Լեռը՝ խորհուրդ եւ խարիսխ ազատութեան եւ ներշնչարան երկնասլաց։
       Լեռը՝ իր բարձրաբերձ քարաժայռերով, որոնց կատարներուն վրայ հերոսները «Փառք ի բարձունս» կ’երգեն արծիւներուն հետ։ Լեռը՝ անդաւաճան թաքստոց եւ յաւիտենական պատնէշ։ Լեռը, ուր ըմբոստ հոգիները կը պայծառանան, կը ծաւալին ու կը ճարճատին փոթորկաձայն, ի խնդիր ազատութեան։
       Այս անգամ ալ, քաղաքին հետ, քաղաքէն առաջ լեռն էր, որ պոռթկաց, այն որ «մաքի» կը կոչեն, փոխ առնելով Քորսիքայէն։
       «Լեռնե՜ր, սէգ լեռնե՜ր» Հոթ Սավուայի եւ Իզէրի, Իոնի եւ Ռոտէզի, անդնդախոր ձորերով եւ անմատչելի բարձունքներով, ինչպէս մեր հայրենի աշխարհին մէջ։ (Ողջո՜յն ձեզ, Սասուն կամ Զէյթուն կամ Սիւնիք)։ Վերքո՜ր։ Թաւուտք։ Մացառուտք։ Անտառ ամեհի եւ անթառամ։
       Լեռներ, ուր, ինչպէս ամբողջ Եւրոպայի տարածութեան վրայ, բոլոր ապստամբ երկիրներուն մէջ, ազատութեան կանչերը կ’ուռէին, կ’աճէին, կ’արձագանգէին սահմանէ սահման։ Ուր, փոխան ամենակալ այլ անկար Աստուծոյ մը, օդանաւերն ու անկարգելներն էին, որ երկիր կ’իջնէին, ահեղ եւ արդիական սպառազինութիւններով։ (Մեր հայրերուն Աստուածը ո՛չ օդանաւ նստիլ գիտէր, ո՛չ ալ անկարգել)։
       Fluctuat nec mergitur. Միայն Սէնի՞ վրայ։
       Նոյն գաղտնիքը չունի՞ն մեր գետերն ալ, - Արա՜քս, Եփրատ, Արածանի…
      
       1944