Նոյեան Աղաւնի

Հեղինակ
ՏԱՏՐԵԱՆ ԱՐՇԱՄ  

Բաժին
Արեւմտահայ եւ սփիւռքի գրականութիւն  

Թեմա
Դիտել
ՏՐԱՄԱԽՕՍՈՒԹԻՒՆ. ԱՌԱԿԻՆ ՄԱՍԻՆ
      
       Սիրելի Բիւզանդ Եղիայեան,
      
       Երբ մարդ քիչ մը ուշադրութեամբ կը հետեւի մեր գրական եւ այլ թերթերուն, առաջին հաստատումը զոր կ’ընէ, սիրտի եւ միտքի ցաւագին սեղմումով մը՝ հետեւեալն է. մտածումի եւ զգացումի եւ կամքի ի՜նչ մեծ ու զուր վատնում մըն է, որ տեղի կ’ունենայ ներկայիս մեր մէջ, ինչպէս տեղի ունեցած է մէկ դարէ ի վեր։ Այս վատնումին պատճառները անշուշտ բազմաթիւ են. բայց գլխաւոր պատճառը, ըստ իս, այն արհամարհալից անտարբերութիւնն է, զոր կը պարզէ հայ մարդը եւ հայ գրագէտն ալ, գրուածին հանդէպ։ Ու գրուածը, գրողին նման ու հետ կը մնայ մինակ ու բանտարկուած՝ թերթի մը էջին պարապութեան մէջ։ Գրուածը՝ որ գրուած է ի խնդիր հաղորդակցութեան մը, նոյն իսկ հաղորդութեան մը ի խնդիր։ Ու հայ գրագէտին ցաւատանջ մինակութեան ակն իսկ այս վրիպած հաղորդակցութիւնն է։ Ո՛չ ոք կ’անդրադառնայ ու կը տառապի այն ահաւոր սրբապղծութեան համար, զոր հայ գրագէտը կը կատարէ, իր ամենէն մտերիմ, թանկագին ու սիրայորդ զգացումները ի յայտ բերելով անտարբեր ու մերթ թշնամական նայուածքներու առջեւ, բռնաբարելով իր սեփական գաղտնիքն իսկ։ Ո՞ր գիտակցութիւնը, ո՞ր խղճմտութիւնը կ’ընդունի յայտնաբերուած ճշմարտութիւնը կամ գեղեցկութիւնը եւ կը յուզուի, կը խռովի անով ու ինքն ալ ճիգ մը կ՛ընէ զայն շարունակելու, զայն ամբողջացնելու։ Ո՞ր գիտակցութիւնն է որ յայտնաբերուած ճշմարտութիւններուն ու գեղեցկութիւններուն միջեւ կենդանի յարաբերութիւն մը կը տեսնէ կամ կը ստեղծէ, կը միակցէ զանոնք, ամբողջական իրականութիւն մը կազմելով՝ առանց որուն մշակոյթը նշանակութիւն չունի ժողովուրդի մը համար։
       Միշտ մտածած եմ եւ այսօր աւելի քան երբեք գիտակցօրէն կը մտածեմ ու կը հաւատամ, որ գոնէ մենք, գրագէտներս, կենսական խնդիր մը պէտք է նկատենք ո՛չ միայն զիրար կարդալը եւ կարդալով բաւականանալը, այլ իրարու հետ տեւակա՛ն եւ ուղղամիտ հաղորդակցութեան մը մէջ մտնելն ու մնալը, այսինքն իրարու հետ տրամախօսելը։ Աւելի՛ն. այս տրամախօսութեամբ մեր զգացումները, գաղափարներն ու հաւատալիքները փորձարկութեան ենթարկելու, ճիշդ ու ճիշդ անոնց աճումը, զարգացումը ապահովելու համար նախ ու յետոյ՝ անոնց կենդանի գոյութեամբն իսկ մեր գոյութիւնն ու մեզ լուսաւորելու, արգասաւորելու եւ հաստատաւորելու համար։
       Այս տրամախօսութիւնը կը սկսիմ քեզմով՝ այն վստահութեամբ իսկ, զոր հեռուէն ունիմ քու լայնախոհութեանդ վրայ եւ որով առանց արժանապատուութեան դիւրախոց զգացումէն կուրնալու, ինչպէս կը պատահի գրեթէ միշտ մեր մէջ, կրնա՛ս հասկնալ հոս ըսուածները եւ ըսողին բարեմտութիւնը։ Յետոյ, քեզի պարտական եմ նաեւ մէկ կամ երկու նամակ, անպատասխանի ձգած ըլլալուս համար, տարիներ առաջ, քու նամակներդ, ըստ իմ մէկ գէշ սովորութեանս։ Ուրեմն ասիկա իմ առաջին նամակս է, ուղղուած քեզի. քեզի՛ զոր կը ճանչնամ միայն քու գրածներէդ։ Քու գրութիւններուդ հանդէպ իմ ունեցած յարգանքս զիս կը պարտադրէ խի՛ստ ըլլալ նոյն այս գրութիւններուն դէմ։ Խստութիւնը անհրաժեշտ է մարդուն համար եւ մանաւանդ հայ-մարդուն համար ու ներկայիս։ Միտքը, որ կը վախնայ խստութենէն՝ ազատ միտք մը չէ։
      
       «Առակը գրականութեան մէջ» ուսումնասիրութիւնդ, նման «իմաստին սէրը գրականութեան մէջ» գրութեանդ, (որուն մասին ալ այս նամակին հանգոյն նամակ մը գրած եմ վաղուց եւ զոր թերեւս օր մը հրատարակեմ, կամ քեզի ղրկեմ), մե՛ծ շփոթութեան մը հիման վրայ կը հանգնի։ Ու ամէն չարիք ծնունդ կ’առնէ հոս, ինչպէս ամէ՛ն գրութեան մէջ, մտածումի մէջ, գոյութեան մէջ, ընկերութեան մէջ՝ խառնաշփոթութենէն։ Հոս, խառնաշփոթութիւնը կու գայ նախ արագավազ այն թուումէն՝ որով կը յիշատակուին «ծնունդ»ները իմաստութեան, դիցաբանութեան, առասպելին, լիգէնտիդ եւ աւանդավէպին, դիւցազնավէպին եւ առակին եւ «ասկէ յետոյ բազմացող եւ աճող գրական բոլոր սեռերուն», որոնց սերնդագործումին շարայարութեան թոյլ տուր, որ համամիտ չըլլամ քեզի հետ։ Յետոյ, դիցաբանութեան եւ մասնաւորաբար առասպելին ու առակին տեւական շփոթութենէն։ Աւելի յետոյ՝ կենդանիները, բոյսերն ու աստուածները առակին տաղաւարէն դուրս վտարելու յեղափոխակա՜ն արարքէդ։ Ու վերջապէս, Քրիստոսի «առակները» մարդոց առակներուն հետ բաղդատելու եւ համահաւասարեցնելու քու անխոհեմ քաջութենէդ, որ զիս պարզապէս շշմեցուց - շշմեցուց, բաղդատումի եւ համահաւասարումի այս արարքը քու կողմէդ եղած ըլլալուն համար։ Որովհետեւ, ուրիշի մը կողմէ եղած, անիկա զիս պիտի լեցնէր զայրոյթով կամ արհամարհանքով։
       Զանց ընելով «սերնդագործումի» հանելուկը՝ որ արդէն որեւէ առնջութիւն չունի առակին հետ, պիտի փորձեմ վերջին երեք խառնաշփոթութիւնները քիչ մը լուսաբանել, ճշտորոշել, անոնց իւրաքանչիւրին յստակութիւն մը եւ կարգ մը տալով։ Ու ասիկա՝ կարելի եղածին չափ ամփոփ։
       Դիցաբանութիւնը սուտերու շարք մըն է։ Բայց այս սուտերը, դարերով, հաւատալիքներ եղած են մարդոց համար, ուստի մարդոց միտքին ու զգայնութեան մէջ ունեցած են իրականութիւններու եւ վարդապետութեանց արժէքը։ Աւելի՛ն. վարդապետութեան եւ իրականութեան պարունակութեան եւ ձեւին ներքեւ, դիցաբանութիւնը բոլոր դիցաբանութիւններն ու իրենց ածանցները ներշնչած է մարդերը ու գործի մղած զանոնք, արուեստագէտին ու բանաստեղծին ստեղծագործութեան գաղափարը հայթայթած է, կազմաւորած, պաշտպանած, պահպանած, ղեկավարած եւ տեւողութիւն տուած է հաստատութիւններուն, ինչպէս ներկայիս համայնավարութիւնը, ընկերվարութիւնը, եւ նոյնիսկ ռամկավարութիւնն ու իրենց նմանները։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ մարդուն բնութեան իսկ բերումով, բանականութենէն աւելի տենչանքն է, որ միշտ վարած է ու կը վարէ մարդը եւ այս պատճառով իսկ՝ ան միշտ կարիքը ունեցած է հաւատալիքներու՝ որոնք ամէ՛ն տեղ ու ժամ հանդիպած իր խորհուրդներուն եւ գաղտնիքներուն քողարձակումները թուած են իրեն։ Կրօնքը, փիլիսոփայութիւնը, գիտութիւնն իսկ, հասարակ մարդուն համար, ամէն բանէ առաջ հաւատալիքներ են, ուստի դիցաբանութիւններ՝ իրենց խորքին մէջ։ Ու ամէն հաւատալիք նախնական աշխարհ մըն է, խորհուրդով եւ կիսամութով ողողուած, բռնուած, կազմաւորուած։ Մարդն իսկ, ինքն իրեն համար, հաւատալիք մըն է, իր ամբո՛ղջ անգիտակցութեան եւ նախնականութեան մէջ։ Այս նախնականութեամբ է, որ ան կը պատկանի, ուստի կը կորսուի կուսակցութեան մը, համայնքի մը, ժողովուրդի մը մէջ։ Կը կորսուի, այսինքն կը դադրի ինքզինքը ըլլալէ, մարդկային անձ մը ըլլալէ։
       Ու մարդոց այս ներքին ու բնական շարժումը, որով անոնք կ’երթան ու կ’իյնան հաւատալիքներու հոսանքին մէջ, մարդոց իմացականութեան ու զգայնութեան մոլորանքները, շեղումները, ախտաւոր թիւրումները չեն եւ ոչ ալ իրենց միտքին ու սիրտին հնակոշտութիւններն ու նախապաշարումները։ Ո՛չ։ Այսպէ՛ս մտածել ու դատել, ինչպէս կ’ընեն շատերը, կը նշանակէ դատել մարդուն բնութիւնը, մարդուն հաւատալու ներքնայայտ պահանջն ու իր հաւատալիքները՝ իրենց արտաքուստ ներկայացումներուն մէջ միայն։ Նոյն սխալին մէջ կ’իյնանք, երբ զանոնք կը նկատենք թափանցիկ ու մեկին այլաբանութիւններ, ու կը բացատրենք զանոնք բնակազմական աշխարհին, մարդոց գոյութեան եւ գոյութեան պայմաններուն տուեալներովը։ Երկու պարագային ալ, ո՛չ իրականութեան մէջ ենք եւ ոչ ալ ճշմարտութեան առաջին պարագային՝ իրականութենէն եւ ճշմարտութենէն անդին եւ երկրորդ պարագային՝ ասդին։ Հին ու նոր բոլոր դիցաբանութիւնները, որոնք միշտ ընդունուած են ժողովուրդներուն կողմէ, շաղախուած են նաեւ մարդոց երեւակայութեամբը, հմահաճոյքովը, ծիսապաշտօնական եւ դիւանակալական անհրաժեշտութիւններովը, սնամտութեամբն ու սնափառութեամբը, սուտերովն ու կեղծիքովը մանաւանդ։ Ու բոլո՛ր դիցաբանութիւններուն դաստիարակութիւնը կը կայանայ այն կոյր գործելակերպին մէջ, որով անոնք կ’որոնեն մարդն իր տենչանքով ներմուծել իրականին եւ երեւակայականին միջեւ, առանց նշմարելու, որ մարդուն տենչանքը անկարող է հոն կենալու եւ իր սեփական շարժումովն իսկ դատապարտուած՝ իյնալու միշտ երեւակայականին մէջ։ Ու զայն խաբելու, ուստի այս անկումը քողարկելու համար է, որ զայն կը մղեն բուռն եւ վաղացրիւ արարքներու, անոր հայթայթելով իրականին պատրանքը։ Ու մարդիկ չեն սիրեր, գոնէ երեւութապէս, այն մարդը, որ կը քանդէ իրենց պատրանքները։ Զիս, օրինակի համար։
       ԴԻՏՈՂՈՒԹԻՒՆ. -
       Դիցաբանութիւնը, ըլլալով աստուածներու ուսումնասիրութիւնը, ուստի ուսումն եւ ուսուցումը, կրօնքը կ’ենթադրէ։ Ներկայ քաղաքական բոլոր վարդապետութիւններուն մէջ ամենէն աւելի խորապէս կրօնականը, համայնավարութիւնն է, որ «գիտական» կը կոչէ ինքզինքը, անորակելի զեղծարարութեամբ մը։ Իրապէս գիտական վարդապետութիւնը ռամկավարութիւնն է ու իր տկարութիւնը, անազդուութիւնը, անբաւարարութիւնը մարդուն համար, իր գիտական ըլլալն իսկ է - գիտութիւնը, ըլլալով բանականութիւնն իսկ, անբաւական է մարդուն բոլոր կարիքները գոհացնելու, քանի որ մարդը միայն բանականութիւն չէ։ Յետոյ, գիտութիւնը մարդուն տենչանքին չէ որ կ’ուղղուի, այլ բանականութեան։ Մեր մէջ, դաշնակցական կուսակցութիւնը, սկիզբէն իսկ, կրօնական էութիւն մը ունեցած է եւ համայնավարութեան հետ ունեցած իր խորունկ հանգիտութիւնը էաբանական է նախ։ Դաշնակցական ղեկավարները, մանաւանդ ներկայիս, զայն վերածած են կատարեալ դիցաբանութեան մը, անտեսելով եւ արհամարհելով ամէն հակասութիւն, ծիծաղելիութիւն, ժամանակավրիպութիւն։ Իրենց գործածած լեզուն իսկ դիցաբանական լեզու մըն է։ Ու իրենց դաստիարակութիւնը, ուստի գործելակերպը, նմա՛ն համայնավարութեան, նմա՛ն դիցահաւատ վարդապետներու գործելակերպին, մարդուն նախնական, ստորադաս եւ տգեղ տուեալներուն կ’ուղղուի։ Այսինքն կ’ուղղուի մարդուն բնազդներուն եւ ոչ իր զգացումներուն եւ իր մտածումներուն։ Ու ասիկա՝ գաղափարի դիմակին տակ։ Դաշնակցական կուսակցութիւնը հայ մարդը կ’անմարդկայնացնէ՛, զայն սահմանափակելով, շղթայակապ բանտարկելով իր բնազդներուն մէջ, մինչ ռամկավար կուսակցութիւնը զայն կ’անմարդկայնացնէ, բանականութեան մէջ սահմանափակելով զայն։ Ու երբ բանականութիւնը խզուած է մարդուն զգածումէն ու մտածումէն կարծեցեալ բանականութիւնն է միայն - աւելի պարապ ու անազդուարդիւն քան բնազդը։ Ու հոս ինչպէս ամէն տեղ, ո՛չ համայնավարութիւնը, ո՛չ դաշնակցութիւնը եւ ոչ ալ ռամկավարութիւնն է, որ զիս կը շահագրգռեն այլ միայն եւ միայն հայ մարդը, որ կը գտնուի այս սուտերուն ներգործութեան տակ։ Իմ միտքս անցուցած է դիցաբանութիւններու հաւատալ տարիքը։
      
       Դիցաբանութիւնը եւ առաւել կամ նուազ չափով բոլոր իր ածանցները, վիպականացած (այս բառը իր հին ու նոր երկու իմաստներով առնելով նոյն ատեն), ուստի դրութեան մը վերածուած առասպելներու կառուցում մըն է, իրերադրութիւն մըն է։ Ուրեմն առասպելը անջատ դէպք մըն է մերթ, մերթ արարք մը, մերթ տուեալ մը, որ չափազանցուած, գերազանցուած, հրաշալի, ըսել կ’ուզեմ հրաշքով կատարուած կամ հրաշք պարունակող իրականութիւն մըն է, որ թէեւ անճշտանման է, անիրական է ու անհաւատալի, բայց մարդը զայն ներքնապէս ճիշդ կը գտնէ, իրական կը նկատէ ու կը հաւատայ անոր: Առասպելներ են Լուսաւորեչի Կանդեղը, Արշակ Բ. ի նիզակն ու սիւնը, Մեծն Տրդատի կառքը իր անիւներէն կալանող արարքը մինչ Արտաւազդ Բ. եւ Վահագնի ծնունդը՝ առասպելավէպեր։ Առասպելը միշտ անհատականութիւն մը, բացառիկ նկարագիր մը ունի եւ այս պատճառով իսկ՝ օրինակ մըն է մարդոց համար, մինչ առակը՝ դաս մը եւ դաս մը միայն։ Մեր Փաւստոսին պատմութիւնը առասպելներու ցուցահանդէս մըն է։ Առասպելը իր իսկութեամբը բանաստեղծական է. անհամեմատօրէն աւելի բանաստեղծական քան առակն ու «իմաստութեան» բոլոր որդիները, զորս կը յիշատակես։ Մեր ամենէն աւելի էապէս զուտ երկու բանաստեղծները, Յ. Թումանեան եւ Վ. Թէքէեան, առասպելին պարփակած բանաստեղծութիւնը կանուխէն զգացած են ու զայն զգալով՝ գտա՛ծ մեր առասպելներուն մէջ։ Աւելին. - նոյն այս պատճառով՝ մարդը ներքին ու խորունկ ու անգիտակից ու անսպառ պահանջով մը, եւ տեւականօրէն, իր սիրած մարդերն ու անոնց գործերը, բնութիւնն ու իրերը կ’առասպելացնէ։ Մարդկային միտքին գլխաւոր ազդակներէն մէկն է, առանց կասկածի, առասպելացնելուն անհրաժեշտութիւնը։ Այս պահանջն է, որ դարերու ընթացքին մարդը տարած է միշտ վեր եւ առաջ ինքնիրմէն։ Փիլիսոփաներն ու փիլիսոփայութիւններն իսկ ունին իրենց առասպելացնելու ներքին զօրութիւնը։ Դո՛ւն իսկ փորձէ անգամ մը բանախօսութիւն մը ընել, օրինակի համար, Անդրանիկի կամ Վարդանի մասին ու պիտի տեսնես թէ ի՜նչպէս զայն կ’առասպելացնես, եթէ ոչ քու բառերուդ մէջ, գոնէ քու զգայնութեանդ եւ իմացականութեանդ մէջ։ Առասպելը, առակէն առաջ է մարդուն մէջ ու տեւակա՛ն։ Թերեւս մարդկութեան մէջ ալ։ Մարդուն ու մարդկութեան սկիզբը սքանչելի առասպել մըն է։ Մեր արդի գրականութիւնը, մասնաւորաբար ա՛յն, զոր «յեղեփոխական» կը կոչենք, առասպելներ ստեղծած է, ինչպէս մեր յեղափոխականները առասպելներու վերածած է ու կը վերածէ մեր յեղափոխական կուսակցութիւնը ու լաւ կ’ընէ։ Բայց ինչ որ գէշ է, ըսել կ’ուզեմ ինչ որ վտանգաւոր է ու վնասակար, հետեւեալն է. նոյն այս կուսակցութիւնը զանոնք եւ ամբողջ աշխարհը միայն առասպելի կը վերածէ ու բոլորովին կ’անտեսէ ու կ’ոտնակոխէ առակը, մինչ ռամկավար կուսակցութիւնը աշխարհն ու զանոնք կը վերածէ միայն առակի ու կ’արհամարհէ առասպելը։ Արդ, մարդը, ինչպէս ընկերութիւնը, ժողովուրդը, պատմութիւնը, ժամանակը ու աշխարհը առասպել է եւ առակ եւ ո՛չ թէ միայն առակ կամ միայն առասպել։ Առասպելներ չունեցող մարդը, կինը, ընկերութիւնը, ժողովուրդը դատապարտուած են մեռնելու։
       Մեր Ոսկեդարու հեղինակները առասպելին հանդէպ շատ խիստ եղած են ու զայն մերժած՝ բուռն կերպով։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ առասպելները մեր ժողովուրդը, ինչպէս մեր դրացի ժողովուրդները, կը կապէին իրենց անցեալին։ Աւելի՛ն - այս առասպելներուն միջոցով, անցեալը կենդանի կը մնար ժողովուրդին լեզուին, զգայնութեան, իմացականութեան եւ բարքերուն մէջ ու անցեալը հեթանոսութիւնն էր։ Միւս կողմէն, քրիստոնէութիւնը ճշմարտութիւնը ըլլալով ու ճշմարտութիւնը ներքին՝ ինչ որ քրիստոնէական չէր սուտ էր անոնց համար ու արտաքին։ Ու աւելի յետոյ, հին առասպելներուն անհեթեթութիւնը՝ ճշմարիտ քրիստոնեային բանականութեան համար իսկ՝ անըմբռնելի է արդարեւ։ Ու առանց անդրադառնալու (?), անոնք քրիստոնէութիւնը կ’առասպելացնէին հայ մարդոց զգայնութեան մէջ հեթանոս առասպելները նոր առասպելներու վերածուած քրիստոնէութեամբ կը փոխարինէին։ Ագաթանգեղոսը ամբողջ այս տեսակ առասպելներու մեծ բուրգ մըն է։ Այսպէս է, որ Եղիշէ կ’ըսէ. - «Եւ եթէ հաւատալ արժանի է առասպելաբանութեանդ»։ Ուրիշ տեղ մը. «Մենք ոչ եւս առասպելացն հաւատամք»։ Ու Խորենացին. - «Աւելորդ համարելով զարտաքնոցն երկրորդել յաղանգս իսկզբանն առասպելս…»։ Ուրիշ տեղ. - «Բայց այս կամ եղիցի սուտ եւ առասպել»։ Աւելի ուրիշ տեղ. - «Զոմանք երգիչքն Գողթան առասպելաբանեն այսպէս…»։ Ու դեռ. «Բիւրասպի Աժտահակայ փծուն եւ անճոռնի առասպելիքն իցեն…»։ Այսուհանդերձ, յունական առասպելներուն դիմաց, նոյն Խորենացին կ’ըսէ. - «Զի՞նչ քեզ առ այսոքիկ կարօտութիւն առասպելի սուտի, կամ զի՞նչ պէտք անմիտ եւ անհանճար բանից յարմարանք։ Մի՞ արդեօք յունական պերճ եւ ողորկ առասպելիք իցեն հանդերձ պատճառաւ, որք զճշմարտութիւն իրացն այլաբանաբար յինքեանս ունին թաքուցեալ ( ես կը ստորագծեմ)։ Ու հայկական առասպելներէն մէկուն համար. - «Վասն որոյ արդարանալ թուի առասպելին, որ ասի ի մէջ գեղջկաց. »։ Ուրեմն Խորենացի որոշապէս կը զանազանէ առասպելը, որ «հանդերձ պատճառաւ» ճշմարտութիւնը այլաբանաբար իր մէջ կը կրէ եւ «փծուն եւ անճոռնի, անմիտ եւ անհանճար» առասպելը, որ «սուրտ» է եւ «յարմարանք»։ Աւելին ըլլալով, առաջին տեսակ առասպելին ուսումը՝ անհրաժեշտ։ ԱԳ դարու Գրիգոր Մագիստրոսի դասաւանդած «առասպելավարժութիւնը» «մեր արդի ըմբռնումով «առակի» իմաստով գործածուած չէ, ինչպէս հապճեպ դատումով մը կ’ըսես։ Մանուկ Աբեղեանի նոյն այս «առասպելավարժութիւն» բառին տուած մեկնաբանութիւնն ալ աւելի գոհացուցիչ չէ. - անոնց «ի բազում եւ զանազան տեղիս եղելոյ»ն ինչպէս «գիրքերու եւ ժողովրդական աւանդութիւններու» մէջ ըլլալը ապացոյցներ չեն եւ մեզ չեն արտօներ նաեւ «արդի սովորական իմաստով առակ նշանակում» է ըսելու։ Առասպելներն ալ «բազում եւ զանազան» տեղեր կը գտնուին եւ «գիրքերու եւ ժողովրդական աւանդութեանց» մէջ են եղած միշտ եւ առակներէն աւելի մեծ յարգ վայելած են մարդուն քով։
       Առակը հիմնապէս կ’ընդդիմանայ առասպելին։ Ու առակը եւ գրական բոլոր սեռերը ճշգրտօրէն ըմբռնելու համար, անհրաժեշտ է զանոնք տեսնել ու բռնել իրենց ընդդիմութիւներուն մէջ եւ ոչ թէ նմանութիւններուն մէջ միայն։ Ու առակը մակերեսային, չեմ ըսեր ձեւական - ձեւը երբեք մակերեսային չէ եւ ոչ ալ մակերեսայնութիւն մը - նմանութիւններ ունի առասպելին եւ գրական միւս սեռերուն հետ եւ նման։ Այս շփոթութիւնը այս մակերեսային նմանութենէն չէ, որ յառաջ եկած է միայն այլ նաեւ հետեւեալ իրողութենէն. - Առակ բառը, մանաւանդ մեր լեզուին մէջ, միշտ բազմիմաստ եւ անորոշ եղած է, կարծեմ։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ մեր լեզուն Քրիստոսի «առակներուն» եւ մարդոց առակներուն միջեւ տարբերութիւն մը չի դներ ինչպէս կ’ընեն ֆրանսերէն եւ անգլիերէն լեզուները՝ առաջինները կոչելով «բառապոլ» եւ միւսները «ֆապլը»։ Ինձ կը թուի թէ շփոթութեան ակը հոս իսկ կը գտնուի։ Ու Քրիստոսի «առակները» տեսակ մը այլաբանութիւններ են ու մարդկային ներքին ճշմարտութիւն մը կը յայտնաբերեն մարդուն։ Ու ամէն յայտնութիւն՝ որ ներքին է ու անմիջական միշտ, շնորհ մը կ’ենթադրէ։ Յայտնութիւնը իմ մէջս այն գիւտն է, որ ինքնաբերաբար տեղի կ’ունենայ եւ ճանաչումը այն գիւտը՝ զոր ես կը կատարեմ։ Առակին իմաստը, դասը, բարոյականը, միշտ մարդուն ըրած գիւտն է։
       Աւելի՛ն։ Առակը ստրուկ մարդուն ըրած գիւտն է եւ Եզեբոս, առակախօսներուն կամ առակագիրներուն հայրը՝ ստրուկ մըն էր եւ ստրուկ մը միայն կրնար ըլլալ։ Մինչ Քրիստոս աշխարհի ամենէն աւելի խորապէս եւ ամբողջութեամբ ազատ մարդն է ու իր «առակները» մարդկային էակը իր ստրկութենէն ազատագրելու համար միայն խօսուած են, ըսուած են։ Եզեբոսի եւ մարդոց առակները մարդուն կը յիշեցնեն իր գոյութեան պայմանները, ուստի արտաքին աշխարհին ներկայութիւնը, դաժանութիւնը, զօրութիւնը, իրականութիւնը, մինչ Քրիստոսի «առակները» իր էութեան իրականութիւնն է, որ կը յայտնաբերեն իրեն. անոնք էաբանական են ու միւսները՝ գոյաբանական։
       Առակը ստրուկին իմաստութիւնն է. - խոհեմութիւն, հեռատեսութիւն, զգշութիւն, համակերպութիւն եւ խորամանկութիւն, հնարամտութիւն եւ նոյնիսկ չարաճիճութիւն։ Բոլոր ստրուկ ժողովուրդները, ուստի նաեւ մեր ժողովուրդը, միշտ առակներով զգացած, մտածած, գործած են. - չեն գործած՝ այսինքն։ Մեր մեծ մայրերն ու մարերն իսկ առակներով կը խօսին մեզի հետ ու մենք իրենց այս արարքին մէջ կը գտնենք իրենց յետամնացութիւնը՝ որ մեզ կ’ընդվզեցնէ, ինչպէս ընդվզեցուցած է ան, ամէն տեղ եւ բոլոր ժամանակներուն մէջ՝ մարդկային միտքը։
       Գիտեմ թէ Պղատոն, բանաստեղծները դուրս վտարելէ ետք իր «հանրապետութենէն», կ’ընդունի ու կը պատուէ հոն Եզեբոսը ու չեմ զարմանար։ - Յոյն միտքը ազատութեան անծանօթ է։ Արիստոտել ստրկութիւնը «անհրաժեշտ» կը գտնէ ու Սոկրատ որեւէ ընդվզում, ըմբոստութիւն եւ մերժում չունի մարդուն ստրկութեան առջեւ՝ ինչ որ զիս կ’ըմբոստացնէ Սոկրատին դէմ։ Ու յոյն ժողովուրդը՝ որ գրական բոլոր սեռերուն համար աստուածներ հնարած է, ուստի զանոնք երկինքէն իջցուցած, առակին հայրը, աստուածը կը նկատէ նոյն այս Սոկրատը, որ մարդ մըն էր եւ իր կեանքին վերջին ժամերը Եզեբոսի առակներուն մասին մտածելով, խորհրդածելով անցուց, մահուան սպասելով։ Ու յոյն ժողովուրդին այս ընթացքը առակին այս աշխարհէն ըլլալուն ապացոյցն է, ըստ իս։ Առակին թագաւորութիւնը «այս աշխարհին» մէջ է ու Քրիստոս կ’ըսէ. «իմ թագաւորութիւնս այս աշխարհին մէջ չէ»։ Մարդուն թագաւորութիւնը ե՛ւ «այս աշխարհին» մէջ է ե՛ւ մէջը «միւս աշխարհին»։
       Ֆրանսացի մեծ առակագիրը, Լա Ֆոնթէն, առակը բարձրացուց ո՛չ միայն մինչեւ արուեստի կատարելութեան այլ ան ներքնապէս զայն առաջնորդեց եւ հասցուց քաղքենութեան իմաստութեան։ Ու շատ խորունկ ու ճիշդ խօսք մըն է զոր կ’ըսէ Հ. Թէն, երբ Լա Ֆոնթէնը կը կոչէ Ֆրանսայի «ազգային բանաստեղծը»։ Ֆրանսացին քաղքենի մըն է, քաղաքին մէջ ինչպէս գիւղին ու մեծով եւ պզտիկով։ Երեք դարէ ի վեր, ամէ՛ն ֆրանսացի, դպրոցէն իսկ, Լա Ֆոնթէով կը սնանի, Լա Ֆոնթէնը «կաթի մը պէս կը ծծէ»։ Ուստի կը սնանի առակին քաղքենի իմաստութեամբը։ Քաղքենիութիւնը քաղաքը կ’ենթադրէ ու քաղաքը՝ քաղաքականութիւնը։ Երեք բառերն ալ նոյն արմատը ունին ու մեր լեզուին միշտ նոյն սքանչելի յայտնատեսութիւնն է, որ թափանցած է նաեւ այս մեծ ճշմարտութեան մէջ։ Առակը, իսկապէ՛ս, քաղաքականութիւն մըն է ու առակագիրը՝ քաղաքագէտ մը՝ բառը առնելով իր ամենէն հասարակ ու վարկաբեկիչ իմաստովը։ Այս քաղքենութիւնը յատկանիշներէն մէկն է նաեւ Ֆրանսական գրականութեան վէպէն, թատրերգութեան եւ բանաստեղծութեան։ Մինչդեռ անգլիական վէպը ինչպէս բանաստեղծութիւնը ու մանաւանդ սկանտինաւեան երկիրներուն վէպը, իրե՛նց իսկութեան մէջ, առասպելէն է, որ կը մեկնին։ Սկանտինաւեան երկիրներու վիպագրութեան մէջ առասպելը, առասպելայինը, առասպելականը, խորունկ ու կենդանի հանգիտութիւններ եւ առնչութիւններ ունի բնավայրին, եղանակներուն եւ մարդոց հետ ու իր մարդկայնութիւնը այս հանգիտութեան եւ առնչութեան մէջ կը գտնուի։ Նաեւ գերմանական վէպն ու բանաստեղծութիւնը։
       Ուրեմն առակը դաս մըն է, խրատ մըն է, տրուած մարդուն՝ ի խնդիր այս աշխարհի մէջ իր բռնելիք ընթացքին եւ երբե՛ք յայտնութիւնը իր ներքին ճշմարտութեան, մարդու իր ոգեկան արժէքին։ Առակը անձը կ’անտեսէ։ Առակին դասը միշտ ուղղուած է անհատին, որպէսզի ան ինքզինքը կարգաւորէ ընկերութեան մէջ։ Առակը ընդհանուրէն կու գայ ու կ’երթայ ընդհանուրին։ Քրիստոսի «առակները» դասեր չեն, խրատներ չեն եւ ոչ ալ օրինակներ. անոնք երբեք չեն ուղղուած ընդհանուրին այլ միայն եւ միայն անձին։
       Բանաստեղծութի՞ւն՝ առակին մէջ։ Չեմ տեսներ։ Նախ, Եզեբոս, իր առակները ոտանաւոր ալ չէ պատմած այլ արձակ։ Զանոնք ոտանաւորի ձեւին մէջ փորձած է դնել Սոկրատ, բանտին մէջ, միշտ սպասելով մահուան։ Նոյնիսկ ոտանաւորի ձեւին մէջ դրուած՝ առակը զուրկ է բանաստեղծութենէ, իր իսկութեամբն իսկ։ Լա Ֆոնթէ՞նը։ Բայց Լա Ֆոնթէն բանաստեղծ եւ մե՛ծ բանաստեղծ մըն է։ Ուրե՞մն։ Ուրեմն ահա. Լա Ֆոնթէնի առակներուն մէջ բանաստեղծութիւնը ուղղակի առակէն չէ, որ կը բխի այլ միշտ եւ միայն այն քանի մը տողերէն, որոնք առակին հետ որեւէ առնչութիւն չունին - Amants, heureux amants, voulez - vous voyager? - Et don’t les pieds touchaient a l’empire des morts, եւ այլն։ Լա Ֆոնթէն առակագիր մը ըլլալով չէ որ բանաստեղծ է այլ ինք բանաստեղծ է ու գրած՝ առակներ։ Ան ի՛նչ ալ գրէր, պիտի ըլլար բանաստեղծական, ինչպէս է արդէն, իր այլ բանաստեղծութիւններուն մէջ։
       Հոս հասնելէ վերջ կրկին ու կրկին կը կարդամ այն բազմաթիւ ու գրեթէ նոյնիմաստ սահմանումները, զորս առատօրէն կու տաս առակին, առասպելին ու Ֆապլին՝ զոր առասպել կը կոչես։ Ու բոլոր այս տողերուն առջեւ ընելիք բազմաթիւ առարկութիւններ ունիմ, զորս զանց կ’ընեմ, որովհետեւ ցարդ ըսածներս կը նկատեմ բաւարար։ Բայց չեմ կրնար զանց ընել նաեւ հետեւեալ առարկութիւնները։
       Ա. - Առակը, ըլլայ անիկա առասպել կամ ֆապլը ու ըլլայ նաեւ «Քրիստոսի խօսած» առակը, մի՛շտ այլաբանօրէն կ’ակնարկէ «մարդու կեանքին» եւ երբե՛ք ուղղակիօրէն։ Անմիջապէս, որ ուղղակիօրէն ակնարկէ «մարդու կեանքին»՝ առակ ըլլալէ կը դադրի։ Կ’ըսեմ ուղղակի՝ որովհետեւ քու գործածած «իրականօրէն» բառդ հոս տեղին չէ, ուստի անիմաստ է։
       Բ. - Եզեբոսի եւ Լա Ֆոնթէնի Առակները առակներ կոչուած են, այսինքն Ֆապլը եւ ոչ թէ առասպելներ, այսինքն լէժանտ, որովհետեւ անոնք իսկապէս առակներ են։ Շփոթութեան ակերէն մէկն է, ամբողջ գրութեանդ մէջ, լէժանտին եւ Ֆապլին իրարու տեղ փոխն ի փոխ ու անտարբերօրէն գործածումըդ միշտ։ Մեր լեզուն Եզեբոսի ու Լա Ֆոնթէնի ինչպէս Կրիլոֆի գործերը Առակներ թարգմանած է եւ ոչ թէ առասպէլներ։ Նոյն լեզուն, Վ. Հիւկոյի Լա Լէժանտ տէ սիէքլը թարգմանած է «Դարերու Առասպելը» եւ արդարօրէն։ Յետոյ, նոյն իսկ եթէ պահ մը «չմոռնանք» եւ ընդունինք իսկ, «թէ կենդանական ու բուսական աշխարհներու մէջէն բարձրացուած պատկերները Առակ չեն այլ Առասպել» դարձեալ չենք կրնար Եզեբոսի եւ մանաւանդ Լա Ֆոնթէնի բոլոր առակները առասպել կոչել, քանի որ անոնք յաճախ «ուղղակի մարդկային եւ աշխարհի իրական բեմադրութենէն» ալ կու գան։ Ու աւելի յետոյ, Եզեբոսի ինչպէս Լա Ֆոնթէնի Առակները, ու եթէ կը պնդես՝ առասպելները «աստուածներու եւ մարդու կեանքի պատմութիւններ կու տան» նաեւ եւ ո՛չ թէ միայն «կենդանական եւ բուսական աշխարհի պատմութիւններ»։ Անգամ մը բաց Լա Ֆոնթէնը ու կարդա՛ «Մահն ու փայտահատը», «Երկու բարեկամները», «Մարդն ու իր պատկերը», «Հողագործն ու իր զաւակները», «Կաթնավաճառուհին եւ կաթին ամանը» եւ ուրիշ բազմաթիւ առակներ։ Կը զարմանամ թէ ի՞նչպէս կը համարձակիս գրելու. - «հարազատ ֆապլին մէջ մարդ եւ Աստուած դեր չունին։ Մարդ միայն հանդիսական է, ո՛չ թէ դերակատար»։ Գիտեմ թէ Արիստոտել, տեսաբանօրէն, առակին մէջ կենդանիները միայն կ’ընդունի եւ առակին մուտքը կը փակէ բոյսերուն եւ մարդոց առջեւ։ Բայց ո՛չ Եզեբոս եւ ոչ Լա Ֆոնթէն եւ ոչ ալ Կրիլոֆ չեն հետեւած Արիստոտելի տեսացոյցին եւ անշուշտ լաւ ու ճիշդ բան մը ըրած են։
       Գ. - Ո՛չ. առակը, կամ առասպելը չի՛ «բռնաբարեր բնական օրէնքներու կարելիութիւնները»։ Նախ սա՛ «կարելիութիւն» բառն ալ դժբախտ բառ մըն է հոս եւ նշանակութենէ զուրկ։ Յետոյ, «բնական օրէնքները բռնաբարուած» պիտի ըլլային առակին մէջ, ինչպէս անոնք են առասպելին, հէքեաթին եւ մնացեալին մէջ եթէ, օրինակի համար, երբ ագռաւը կը բանայ իր բերանը՝ պանիրի կտորը փոխանակ ծանրութեան օրէնքը յարգելով վար իյնալու՝ մնար օդին մէջ կամ հրաշքով մը թռչունի մը փոխակերպուէր ու փախչէր եւ կամ ուրիշ որեւէ… արկածի մը, ըսել կ’ուզեմ հրաշքի մը հանդիպէր իր ճամբուն մէջ։ Բայց ան կ’իյնայ ինչպէս կ’իյնայ շունին բռնած ոսկորը ջուրին մէջ, շունին՝ որ բնական օրէնքով իսկ իր պատկերը կը տեսնէ նոյն ջուրին մէջ։ Պիտի ըսեմ աւելին. - գրական ո՛չ մէկ սեռի մէջ «բնական օրէնքները» չե՛ն յարգուած այնքան ճշգրտօրէն որքան առակին մէջ։ Ու այս յարգանքը առակին պայմաններէն մէկն է։ Կենդանիներուն եւ ծառերուն խօսի՞լը, մտածելն ու զգա՞լը՝ «բնական օրէնքներու բռնաբարում»։ Տէ՜ր Աստուած…։
       Դ. - Դարձեալ ո՛չ։ Առակին «ներկայացնել ուզած բարոյական դասը երբեք չի կրնար աւելի բարձր ըլլալ քան կեանքի առօրեայ եւ գործնական իմաստութեան սահմանները ու մանաւանդ երբեք չի կրնար բարձրանալ մինչեւ հոգեկան ճշմարտութեանց սահմանները» ինչպէս ճիշդ կերպով կ’ըսես։ Բայց ոչ թէ անոր «բնական օրէնքներուն կարելիութիւնները բռնաբարելուն պատճառով», այլ այն բոլոր պատճառներով, զորս յիշեցի երբ փորձեցի առակը կամ քու առասպելդ՝ սահմանել։ Ճիշդ ու ճիշդ «մինչեւ հոգեկան ճշմարտութեանց սահմանները բարձրանալու» անկարող ըլլալուն համար է, որ կ’ընդդիմանամ առակին դաստիարակչական տարողութեան եւ զօրութեան դէմ նախ ու յետոյ՝ հետեւեալ պատճառով. - առակին «բարոյականին մէջ», ստորադաս իրերուն ծանրութեամբն ու զօրութեամբը, միշտ զօրաւորն է, որ կը յաղթէ տկարին եւ խորամանկութիւնը՝ վեհանձնութեան, «քաղաքականութիւնը»՝ մշակոյթին, անասնամտութիւնը՝ մարդամտութեան, անհատը՝ անձին։ Որովհետեւ, առակին մէջ իրը, իրողութիւնը, ընկերայինը, քաղաքականը կը տիրապետեն մարդուն ու մարդկային միտքին, զանոնք խոնարհեցնելով, կորաբեկելով, նուաստացնելով, ինչպէս «կեանքին մէջ», աշխարհին մէջ։ Մինչ առասպելին ու հէքեաթին բարոյականին մէջ մանաւանդ՝ երիտասարդական հաւատքը, սէրը եւ առաքինութիւնը միշտ կը յաղթանակեն ու կը վարձատրուին։ Առակին «բարոյականը»՝ միշտ փորձարական է, «փորձառութիւն» մըն է միշտ, մինչ հէքեաթին բարոյականը՝ ամէ՛ն փորձառութենէ զուրկ։ Առակը «գիտական» է ու հէքեաթը, առասպելը եւ միւսները՝ «բանաստեղծական»։ Արդ, մարդը նոյնքան կարիքը ունի, մարդկօրէն ապրելու համար ե՛ւ գիտութեան ե՛ւ բանաստեղծութեան։ Ուրեմն առակին դաստիարակչական պաշտօնին դէմ իմ ծարացումս կը կայանայ ո՛չ թէ առակին դէմ այլ միայն առակով կատարուած կամ կատարել փափաքուած նեղմտութեան դէմ, որ կ’անտեսէ մանուկին, պատանիին եւ մարդուն բնութեան ամբողջականութիւնը ու կը խաթարէ նոյն այս բնութիւնը։ Միա՛յն փորձառութեան մէջ բանտարկուիլ կամ անտեսել փորձառութիւնը, կը նշանակէ մարդուն գոյութիւնը բաժնել, մարդը անջատել աշխարհէն։ Արդ, բաժնուած գոյութիւնը վերացական ու երազայինօրէն յարմարցուած գոյութիւն մըն է ու անջատուած մարդը՝ նոյնքան վերացական ու երազային։ Ու աւելին ըլլալով՝ մինակ, ուստի դժբախտ։ Մարդը գոյութիւն ունի ինքզինքին համար այն չափով իսկ, որով կը ճանչնայ աշխարհը ու զայն կը ճանչնայ այնչափ իսկ, որով մաս կը կազմէ, կը մասնակցի աշխարհին։ Նայէ անգամ մը հայ-մարդուն ու պիտի հասկնաս այս բոլորը։
       Ցարդ քու բուն գաղափարդ, ըսել կ’ուզեմ առակի ըմբռնումդ չհասկնալու կամ անտեսելու երեւոյթը ունիմ։ Բայց ասիկա երեւոյթ մըն է միայն, քանի որ զայն հասկնալուս համար է, որ կ’ընդդիմանամ անոր ու մերժելով կը մերժեմ զայն։ Առակը սահմանափակել միայն «ուղղակի մարդկային կեանքին եւ աշխարհի իրական բեմադրութեան» մէջ կը նշանակէ զայն սպաննել իբրեւ առակ, իր մարմինովն ու իր հոգիովը։ Կը հասկնամ նաեւ՝ որ դուն այս ըմբռնումին կ’երթաս նկատի ունենալով «Յիսուսի խօսած առակները, որ տիեզերական բարձր արժեք ունին»։ Կը հասկնամ նաեւ քեզ, երբ կ’ըսես. - «ես կը սիրեմ առակով խօսիլ, որովհետեւ դարերու իմաստունները խօսած են առակով։ Արեւելքի իմաստունները առակով խօսեցան, Յիսուս առակով խօսեցաւ…։»։ Ու հոս է, որ չեմ հասկնար ոչ քեզ ոչ ալ ըսածդ ու կը պոռամ քեզի, ինչպէս վտանգի մէջ գտնուող մարդու մը - կանգ առ ոճիրիդ մէջ։ Որովհետեւ ասիկա սխալ մը չէ միայն, այլ մտաւորական ոճիր մը։ Քու եւ իմ հասկցած իմաստովս՝ մեղք մը։ Ո՞ր սատանան քեզ կը տանի մարդոց եւ Յիսուսի առակները իրարու հետ բաղդատելու, նմանցնելու, համահաւասարեցնելու կուրութեան ներքին խաւարումին, քե՛զ, իմ լուսամիտ եղբայրակիցս, որ աւելի քան մեզմէ ոեւէ մէկը, հոդ, վանքին պարիսպներուն մէջ, պաշտպանուած ես սատանային դէմ։
       Յիսուսի «առակները» հիմնապէս, ըսել կ’ուզեմ իրենց իսկութեանը մէջ իսկ, կը տարբերին, կը զատորոշուին մարդոց խօսած ու գրած առակներէն հետեւեալ պատճառներով։
       Ա. - Այն զոր արդէն հաստատեցի - անոնք մարդուն էութեան խորունկ եւ հարազատ իրականութիւնը, ուստի մարդուն ոգեկանութիւնը կը յայտնաբերեն մարդուն, տալով իրեն մարդկային էակի իր անկորնչելի, անխորտակելի ինքնագիտակցութիւնը։
       Բ. - Երբ մեր ըմբռնած առակը կը նմանցնենք Քրիստոսի խօսած «առակներուն» եւ առակը, մեր ըմբռնած, խօսած ու գրած առակը կը բացատրենք, իբրեւ առակ, Քրիստոսի խօսած «առակներով», մենք չարաչար կը սխալինք։ Ու կը սխալինք, մեր խեղճ ու կրակ մարդկային բնութիւնը Քրիստոսի բնութեան համահաւասարեցնելու մեր սնամտութեան մէջ, մեր խօսքը, այսինքն մեր մտածումը, զգացումն ու կամքը համահաւասար կարծելով Քրիստոսի մտածումին, զգացումին ու կամքին հետ։
       Գ. - Քրիստոսի խօսած «առակները» տարազներու մէջ դրուած, ամփոփուած, յարմարցուած, ներկայացուած մտածումներ, գաղափարներ, կեանքին փորձառութեամբը ձեռք բերուած խոհեմութեան, խորամանկութեան եւ զգշութեան դասեր չեն, ինչպէս են մարդուն գրած ու խօսած բոլոր առակները, աշխարհի սկիզբէն ի վեր։ Ընդհակառակը։ Անոնք հրահանգներ են, մարդո՛ւն ուղղուած, որպէսզի մարդը խորտակէ իր շղթաները, որ ընկերութիւնը, արտաքին աշխարհը, կեանքն ու իր փորձառութիւնը ամէն վայրկեան ու ամէն տեղ կը դնեն իր ձեռքերուն եւ ոտքերուն եւ վիզին եւ ուսին։ Անոնք ուղղածագ, ներքնածագ, ինքնածագ տեսիլքներ են ու տեսիլքի նկարագրութիւններ եւ ոչ թէ վերացական յղացքներու կուռ ու վերլուծուած պատկերներ։
       Դ Քրիստոսի «առակները», ինչպէս իր բոլոր խօսքերը, արարքներ են, իր կողմէ իսկ եւ անմիջականօրէն գործադրուած, իրագործուած, իրենց կատարելութեան մէջ եւ ոչ թէ «խօսքեր», «բառեր», դասեր, խրատներ, օրինակներ, ինչպէս են մարդոց բոլոր առակներն ու պատմութիւնները, որոնք միշտ միջակ միտքերու թանձր ողջմտութիւնը միայն կրնան սնուցանել, դաստիարակել, կազմել, նոյնքան թանձր պատեանի մը մէջ։ Մարդուն առակները արարքներ չեն, այլ յարմարցուած, պատշաճեցուած ու լաւագոյն պարագային իւրացուած վերացականութիւններ միայն։
       Ե. - Ու վերջապէս, վերջին հիմնական զանազանում մը եւս ահա։ Ճիշդ է, որ Յիսուս իր «առակները» խօսեցաւ, այսինքն զանոնք արտայայտեց լեզուով մը, որ մարդոց լեզուն է։ Բայց բա՛ց Նոր Կտակարանը ու կարդա որեւէ «առակ» մը։ Կարդալէդ ետք կամ առաջ կարդա՛ նաեւ Եզեբոսը, Լա Ֆոնթէնը, Կրիլոֆը, Մ. Գօշը եւ Բ. Եղիայեանը. տարբերութիւնը կը պոռայ՝ սարսափած մարդու մը պէս։ - Յիսուսի «առակներուն» լեզուն այնքան քիչ վերացական է, իր անվերացականութեան ծայրագոյն կատարելութեան հասած, վերածուած է որ՝ կարծես թէ անիկա լեզու մը չէ, մարդու մը կողմէ խօսուած լեզու մը չէ այլ առակին պարունակած իրականութիւնը ինքն իսկ կը խօսի իր մասին։ Ու ստեղծագործութիւնը այս լեզուին մէջ իսկ ի յայտ կու գայ, իր ամբողջ խորհուրդովն ու կատարելութեամբը։ Ու Ժիտի մէկ սոփեստութիւնը որոշ նշանակութիւն մը կը ստանայ հոս. - «Աստուած իմ, կը հաւատամ, որ Դուն Աստուծոյ որդին ես ո՛չ թէ որովհետեւ մարդիկ կ’ըսեն թէ Դուն Աստուծոյ որդին ես, այլ որովհետեւ ինչ որ Դուն ըսիր եւ ըրիր՝ Աստուծոյ որդին միայն կրնար ըսել եւ ընել»։ Յիշողութեամբ է, որ մէջ կը բերեմ այս տողերը, ինչպէս բոլոր նախորդները. բայց անոր իմաստին համար յիշողութեանս պատասխանատութիւնը կը ստանձնեմ։ Մարդավայել գրադարան մը իսկ չունենալով, գիրքերս սնտուկներու մէջ են մեծ մասամբ ու գիրք մը գտնալու համար՝ երբեմն օրեր պէտք են ինծի։ Ներող եղիր։
       Սիրելի Եղիայեան, բոլոր այս տողերը գրեցի ոչ թէ միայն առակին սեռը սահմանելու, գրականութեան մէջ առակն ու իր սեռը զատորոշելու համար գրական միւս սեռերէն, այլ նաեւ եւ մանաւանդ՝ նկատի ունենալով առակին դաստիարակչական արժէքը, տարողութիւնը, անհրաժեշտութիւնը, որոնց այնքան մեծ կարեւորութիւն կ’ընծայես, ինչպէս քեզմէ առաջ ուրիշներ ընծայած են, կ’ընծայեն ու պիտի ընծայեն դեռ, առանց կասկածի։ Դուն ու քեզի նման բոլոր անոնք որ հայկական վարժարաններու մէջ ուսուցիչ էք ու ձեր աչքին, խօսքին, զգացումին ու մտածումին առջեւն ու մէջը տեւականօրէն հայ մանուկներ ու պատանիներ ունիք, իրապէս երջանիկ արարածներ էք։ Ես զրկուած եմ այդ երջանկութենէն ու այս զրկանքն իսկ իմ դժբախտութիւններէս մէկն է, ու թերեւս մեծագոյնը։ Հոս մարդիկ պէտք չունին ինծի եւ ոչ ալ իմ գիտցածիս, ըրածիս եւ ընել կրցածիս։ Ներկայիս, մեր մէջ, ամէն մարդ իր գիտցածովն ու ըրածովը կը կշտանայ, կը յագենայ։ Ի՜նչ կ’ըսեմ - սորվելէ առաջ, ընելէ առաջ, արդէն կշտացած է, յագեցա՜ծ է արդէն։ Ու հայ-մարդուն, մանաւանդ իշխանաւոր հայ-մարդուն ի յառաջագունէ միտքով եւ հոգիով յագեցած այս վիճակը զայն ըրած է ու կ’ընէ անմարդկային ու անմարդկային նաեւ՝ մեր ներկայ գոյութիւնը, «ազգային գործերը», հոստատութիւններն ու ապագան ու անցեալը։ Մարդը, ինքնագիտակից մարդը, անօթի մարդ մըն է միշտ։
       Ուրեմն կը զգուշացնեմ քեզ ու քեզի հետ բոլոր անոնք, որ միայն «առակով կուզեն խօսիլ», ուստի դաստիարակել մանուկը, պատանին ու մարդը առակով միայն։ Ու ասիկա՝ բոլոր այն պատճառներով, զորս յիշեցի եւ ուրիշներով ալ՝ զորս զանց կ’ընեմ եւ որոնք կը բխին մանուկին, պատանիին եւ մարդուն բնութենէն։ Այս բնութիւնը նոյնքան կարեւոր է որքան իր սնունդները առակը, առասպելը, հէքեաթը եւ մնացեալը։ Արդէն որոշ բաներ ըսի անոր մասին, բայց պիտի փափաքէի այս նամակին չափ երկար նամակ մը եւս գրել քեզի ու նկարագրել այս բնութեան տարրերը՝ որոնք մարդուն ոգեկանութիւնը կը կազմեն։
       Կը սեղմեմ ձեռքդ՝ եղբայրօրէն։
      
       Յ. Գ. - Թոյլ տուր, որ ուշադրութեանդ յանձնեմ հետեւեալ հիմնական իրականութիւնն ալ. Առանց քու գրութեանդ ու իմ քեզի հետ տրամախօսելու որոշումիս, այս էջերը պիտի չգրուէին։ Անոնց գրուիլը, գրուած ըլլալն իսկ տրամախօսութեան արտադրոյթներէն մէկն է։