Բորչալուի գաւառ

ՍՊԱՍԱԼԱՐՆԵՐԻ ՏՈՀՄ

       Սպասալարների տոհմը յառաջացել է քուրդ ազգից, որ փախչելով Ձորագետի Բագրատունի, այսինքն Կիւրիկեան թագաւորի մոտ, քրիստոնէութիւն է ընդունել եւ պատուի արժանանալով բնակութեան համար ստացել Խոշոռնին * ։

       Այս տոհմի նախահոր անունը յայտնի չէ- ոչ էլ նրա Գուգարք գալու թուականը։ Ամենահին անդամը համարւում է Խոսրովը, որ յիշատակւում է Հաղբատի վանքի արձանագրութեան մէջ սրա որդին եղել է Աւագ Սարգիսը, իսկ թոռը՝ Զաքարէն։ Այս երեքի մասին էլ պատմութիւնը լռում է, յիշելով միայն նրանց անունները։ Իսկ Զաքարէն որդի Սարգսի մասին ասւում է, որ այս պատերազմում վարժուած նշանաւոր հերոս է եղել, եւ վրաց Թամար թագուհուց սպասալար կարգուել եւ իբր սեպհականութիւն ստացել է Լօռին «Մըթաւար Սոմխէթիս տիտղոսով ։

       Այս Սարգիսն ամուսնացել է Կայեան բերդի եւ նրա գաւառի վրայ իշխող Քուրդ իշխանի քրոջ հետ եւ վրաց Գէորգ թագաւորից այս Քուրդ իշխանի որդի Սադունի փոխարէն Անիի կառավարիչ կարգուել ։

       Սարգիսը մեռել է 1187 թուին եւ թաղուել իրենց տոհմական գերեզմանատանը՝ Սանահնում։ 

       Աւանդութեան ասելով այս Սարգիսը, այսինքն Զաքարէի եւ Իվանէի հայրը, եղել է Շեօշը, որ կոչուել է նաեւ Ջուջա-պապ (գաճաճ պապ) որովհետեւ գաճաճ է եղել։ Սա յայտնի է եղել իւր արտակարգ քաջութեամբ։ Մի անգամ վրաց Թէհմուրազ-խան թագաւորը նրան պատգամաւոր է ուղարկում Զիլի-սուլթան շահի մոտ։ Շահը նայել է նրան, նրա կարճ հասակին, չափազանց երկար պեխերին ու մորուքին եւ արհամարհանքով ասել. «Ձեր երկրում մարդ չկա՞ր, որ քեզ ուղարկեցին»։

       -Մարդը մարդկանց մոտ, ինձ էլ քեզ մօտ ուղարկեցին, պատասխանել է Շիօշը։

       Այս պատասխանը շահին դիւր չէ եկել, ուստի եւ կամենալով ծաղրել նրան, հրամայել է ճաշին մածուն տալ, որպէսզի նրա երկար պեխերն ու մորուքը մածնոտի։ Շիօշը այս հասկացել է եւ ասել, թէ մեր երկրում մածունը մեղրով են ուտում։ Իսկոյն մեղր են բերում։ Շիօշը մի բրդուջով մեղր է վերցրել, եւ յետոյ մեղրոտած մատերով պեխերն ու մորուքը սրել եւ առանց մածնի մէջ ձգելու կերել է։

       Շահը հաւանել է սրա հնարագիտութեանը, բայց չի մոռացել նրա համարձակ պատասխանը, ուստիեւ վերադարձին հինգ ձիաւոր է ուղարկել, որ նրան սպանեն։ Շիօշը քաշել է թուրը եւ հնգին էլ ըսպանել, ձիերն առել, դարձել շահի մօտ։ «Երկիրդ շատ անապահով է, ասել է նա շահին, ամեն քայլափոխում աւազակներ են յարձակւում, ահա հնգին սպանել եմ, բեր ինձ պահապաններ տուր, անունս էլ օքեօտկումը (գլխաւոր մատեան) գրիր, որ իմացուի, թէ ես մըտել եմ քո երկիրը, որպէսզի եթէ երկրումդ մի բան պատահի, դու լինիս պատասխանատու։

       Շահն անճարացած պահապաններ է տուել եւ անվտանգ հասցրել մինչեւ սահմանը * ։

       Սարգիսը թողել է երկու որդի, Զաքարէ եւ Իւանէ, Զաքարէն, որ «մի քաջ եւ արժանաւոր զօրապետ էր» եւ իւր անձի մէջ ամենափայլուն կերպով միացրել էր մարդկային եւ աստուածային բոլոր առաքինութիւնները, իւր հօրը փոխարինեց Գամրեսել սպասալարի մահից յետոյ Թամար թագուհուց, ոչ ուշ քան 1191 թուականը սպասալար (զօրքի ընդհանուր հրամանատար) է կարգւում, իսկ Իւանէն՝ աթաբէկ (հայրիշխան)։ 

       Զաքարէն եւ Իւանէն վրաց եւ հայոց զօրքերի գլուխն անցած՝ առան թուրքերից Շիրակը, Անբերդը, (Արագածոտի մի մասը) Անին, Բջնին, Դուինը, Կարսը, Գետաբակը, Չարեքը։ Միայն Խլաթի պատերազմում Իւանէն գերի ընկաւ եւ ազատուեց Զաքարէի օգնութեամբ եւ իւր Թամթա աղջիկը Խլաթի տէր Մելիք Աշրաֆին կնութեան տալով * ։ Բացի այս տիրապետութիւններից, սրանք հարկատու դարձրին Կարնոյ սուլթանին աւերեցին՝ պարսից շատ քաղաքները եւ Ատրպատականը ։ Այսպիսի մեծ յաղթութիւններով Զաքարէն եւ Իվանէն դարձան վրաց արքունիքի առաջին նշանաւոր եւ սիրելի անձնաւորութիւնները, Հայոց ամենամեծ իշխանները, որոնց ենթարկւում էին վրաց ձեռքն անցած Հայաստանի մի մասը, Անի մայրաքաղաքով ։ 

       Սակայն յետին ժամանակներում Իւանէն «խաբուելով» կամ «հրապուրուելով» Թամար թագուհուց եւ կամ համոզուելով վրաց Յովհաննէս կաթողիկոսի հրաշքով ընդունեց վրաց օրդոդոքս կրօնը, եւ կառուց Ախտալայի հռչակաւոր վանքը։

       Իսկ Զաքարէն միանգամայն հաւատարիմ մնալով լուսաւորչական կրօնին, ցանկացաւ մի քանի փոփոխութիւններ մտցնել նրա մէջ եւ բանակում պատարագի շարժական վրան ունենալ, որի պատճառով եւ ահագին աղմուկներ բարձրացան։ Այս մասին կըխօսենք, երբ կաշխատենք որոշել ընդհանրապէս Բորչալուի գաւառի եւ մասնաւորապէս Հաղբատ ու Սանահին վանքերի հոգեւորականութեան կատարած դերը։ 

       Զաքարիան մեռաւ 1214 կամ 1215 թուին, եւ ամփոփուեց Սանահնում, իրենց տոհմական գերեզմանատանը։

       Նրա մահից յետոյ սպասալար կարգուեց եղբայրը՝ Իւանէ աթաբէկը։ Սա յաջողութեամբ մի քանի պատերազմներ վարեց Վրաստան եկած հոների դէմ, 1214 թ. առաւ Շամքորը, 1219 Որոտը իւր մերձակայ դղեակներով, բայց ոչ բոլորը։ Իսկ 1220 թուին վրաց Գեորգի Լաշա թագաւորի հետ ընկաւ մոնղոլ եւ թաթար զօրքերի յետեւից որոնք, թուով մոտ 20 000 մտել էին Գուգարք եւ կոտորում էին բնակիչներին։ Սակայն Կոտման գետի մոտ յաղթուեցան եւ հազիւ կարողացան փախչելով իրենց կեանքը ազատել։ Թաթարները յառաջեցին մինչեւ Շամշուլտէ, որի ճարակ անելով ամեն ինչ ։

       Վեց տարի յետոյ Իւանէն նորից Վրաց եւ Հայոց զօրքի գլուխն անցած 40, 000 զօրքով գնաց կռուելու խորազմէից թագաւոր Ջալալ-էդ-Դինի զօրապետ Իլեկ- խանի դէմ, որ եկել էր Լօռին աւերելու։ Սեւանայ լճի մոտ մի յաղթութիւն տանելուց յետոյ նա պարտութիւն կրեց, Լօռին պաշարուեց, բայց կարողացաւ ընդդիմադրել ։ Ապա երբ ինքը Ջալալ-էդ-Դինը իւր անթիւ զօրքով մտաւ հայաստան, Գառնի գիւղաքաղաքի մոտ Իւանէն պարտութիւն կրեց եւ յետ քաշուեց։ Ջալալ-էդ-Դինը յառաջելով առաւ Թիֆլիսը եւ որի ճարակ դարձրեց ինչպէս Վրաստանի, այնպէս եւ Գուգարք բնակիչներին։ Նա վերցրեց նաեւ Խլաթը եւ իրեն կնութեան առաւ Իւանէ աթաբէկի դուստր եւ Մելիք Աշրաֆին կին Թամթային, որ Ջալալ-Դինի սպանուելուց յետոյ փախաւ, Վրաստան եւ որովհետեւ այս ժամանակԼաշա թագաւորը մեռել էր՝ ուստի ապաւինեց նրա քոյր Ռուսուդան թագուհուն ։ Իւանէ աթաբէկը եւ Ռուսուդան թագուհին մի մի նամակով դիմեցին Հոնորիոս Գ պապին, օգնութիւն խնդրելով թաթարների դէմ, սակայն պապը պատասխանեց (1224) թէ չի կարող օգնել ։ 

       Այս անցքից երեք տարի յետոյ 1227 թուին մեռաւ Իւանէն եւ թաղուեց Ախտալայի իւր կառուցած վանքում ։ 

       Իւանէի մահից յետոյ սպասալար կարգուեց որդին Աւագը ։ Սրա ժամանակ թաթարները շարունակելով իրենց արշաւանքները՝ տարածուեցան ինչպէս մարախ Վրաստան, Թիիալէտ, Գուգարք (Սոմխէթ), Շաւշէթ, Ջաւախք, Կղարջք, Կարս, Անի եւ Դուին ։

       «Ամեն տեղ լիքն էր դիակներով, քաղաքները գիւղերը, դաշտերը, անտառները, ձորերը, բոլորը, բացի բերդերից, որոնք կարողանում էին խուսափել։ Ամենայն տեղ տիրում էր ողբն ու կոծը… հայերն ու մայրերը տեսնում էին իրենց որդիներին՝ կոտորած, որդիները՝ իրենց կեանք տուողների դիակները փռուած ուրիշները իրենց եղբայրներին, իրենց ծնողներին, իրենց քոյրերին, որպէս որս տարուած, իրենց կանանցը, իրենց որդոցը, իրենց բոլոր հարստութիւնը ցրուած իրենց աչքերի առաջ» * ։

       Այս ժամանակներում թաթարաց Չարմաղանը առաւ Գանձակը, իսկ Չաղատա զօրավարը պաշարեց Լօռի քաղաքը, որի տէր Շահնշահը, Զաքարէ սպասալարի որդին, առնելով Նազովդ կնոջն ու որդիներին, ծածկաբար իջաւ ձորը եւ թագնուեց մի քարայրի մէջ։ նա քաղաքի վերակացութիւնը յանձնեց իւր տներ աթաբէկ Սաթունին, իսկ սա յոյսը քաղաքի պարիսպների ամրութեան վրայ գրած՝ իրենների հետ ուտել խմելով էր ժամանակն անցկացնում։ Այս միջոցին թշնամիները պարիսպը քանդելով մտան քաղաքը եւ սպանեցին աթաբէկ Սաթունին 1237 թ. եւ բնակիչներին սրից անցկացրին, գտան Շահնշահի գանձերը եւ ապա յարձակուելով միւս քաղաքների վրայ առան Դումանիսը, Շամշուտէն, Թիֆ լիսը եւ այլն։

       Աւագ սպասալարը ամրացաւ Կայեան բերդում։ Գաւառի բնակիչներն էլ եկան ապաստանեցին բերդի շուրջը։ Այս իմանալով թաթարաց Իտուղատա զօրապետը մեծ զօրք առած եկաւ պաշարեց բերդը, եւ շատ անգամ պատգամաւորներ ուղարկելով Աւագի մոտ, առաջարկեց, անձնատուր լինել եւ չվախենալ։ Աւագ իխանը կամենալով բարեկամութեամբ հեռացնել նրանց, իւր աղջիկը եւ մեծ գանձ տուեց Իտուաղատային։ Սակայն սա աւելի եւս ստիպեց անձնատուր լինել։ այս ժամանակ թէ բերդի մէջ եւ թէ շուրջն ապաստանածները սկսեցին նեղուիլ ծարաւից։ Ճարահատուած շատ ձիեր եւ անասուններ տարան տուին թաթարներին, խնդրելով որ թոյլ տան մի քանիսին ջուր տանելու, նրանք էլ թոյլ տուին եւ շատերը դիմեցին դէպի ջուրը, այս ժամանակ նրանց արգիլեցին եւ պահանջեցին, որ իրենց կանանցն էլ համոզեն վայր իջնելու, ապա թէ ոչ բոլորին կը կոտորեն. կանայք իրենց ամուսիններին ազատուելու ցանկութեամբ վայր իջան։

       Աւագը յուսահատ որոշեց անձնատուր լինել, ուստի եւ իրենց տան վերակացու Գրիգոր Տղային պատգամաւոր ուղարկեց Չարմաղանի մոտ, որ բանակած էր Սեւանայ լճի ափին։ Սա անմիջապէս հրամայեց Իտուղատային վերցնել բերդի պաշարումը եւ Աւագին իւր մոտ ուղարկել։ Եւ երբ Աւագը ներկայացաւ նրան եւ իւր հպատակութիւնը յայտնեց, Չարմաղան վերադարձրեց նրան իւր երկրները եւ շատ գերիներ արձակեց * ։

       Շահնշահն էլ Աւագից խորհուրդ հարցնելով գնաց թաթարաց մոտ եւ իւր հպատակութիւնը յայտնեց։ Նրանք մեծ պատուով ընդուեցին նրան, եւ վերադարձրին թէ Անին եւ թէ նրա միւս երկրները * ։ Կարճ միջոցից յետոյ Աւագն ու Շահնշահը վրաց Ռուսուդան թագուհու կողմից պատգամաւոր գնացին Չարմաղանի մոտ եւ նրա հետ դաշն կապեցին այն պայմանով, որ Ռուսուդան թագուհին յանձնէ թաթարաց ձեռը իւր որդի Դաւթին, որին Չարմաղանը Թիֆլիսի եւ ամբողջ Վրաստանի վրայ թագաւոր կարգել կըտայ ։

       Ռուսուդան թագուհին ընդունեց այս պայմանը եւ Դաւիթը մի քանի թաւատներով գնաց դէպի Չարմաղանը։ Շահնշահ եւ Աւագը, որ «շատ յարգուած էին թաթարների մոտ» ընդառաջ եկան նրան եւ տարան ներկայացրին Չարմաղանին, որ յարգանօք ընդունելով նրան՝ վերադարձրեց ամբողջ Վրաստանը եւ Շամշուլդէն, որ վերցրել էին Իօզէր Նոյինն ու Անջուրգան, Աւագի մասնակցութեամբ * ։

       Յետոյ երբ այս մասին իմաց տուին Բատու խանին, հրաման եկաւ, որ սրանց գլխաւորներին ուղարկեն իւր մոտ։ Ուստի եւ Չաղատա Նոյինը ուղարկեց աթաբէկ սպասալար Աւագին եւ Խլաթի սուլթանին։ Աւագի հետ գնաց եւ նրա սենեկապետ (chambellan) Դաւիթը, Ախալցխայի կառավարիչ Իւանէին որդին։ Ճանապարհին Դաւիթը առաջարկեց Աւագին՝ թոյլ տալ իրեն խանի մոտ ձեւանալ իբր տէր, իսկ ինքը Աւագը՝ իբր ծառայ, որպէսզի եթէ սպանել տայ, ինքը գոհ գնայ, որովհետեւ սովորաբար տիրոջն են սպանում եւ ծառային ազատ թողնում։ Աւագը դժուարացաւ համաձայնել, բայց երբ հասնում են Բատու խանին, Դաւիթը առաջ է անցնում եւ ներկայացնում է իբր տէր։ Խանը հիանում է նրանց տեսնելով եւ շատ պատուով պահում իւր մոտ բաւական ժամանակ։ Տեսնելով Բատուի բարութիւնը, նրանք համոզւում են, որ կեանքից զրկուելու ոչ մի երկիւղ չի սպառնում։ Ուստի երբ մի օր խանը նրանց կանչեց, Աւագը առաջ անցաւ, խանը զարմացած նկատեց նրան, թէ չգիտէ՞, որ իրեն հետեւող նրա տէրն է եւ որ նա նրանից առաջ է անցնում։- Մեծ եւ յաղթող տէր, պատասխանեց Դաւիթը ժպտալով, սա է տէր եւ ես նրա ծառան։ Խանը բացատրութիւնը լսելով գովեց Դաւթի տիրասիրութիւնը, գրեց այդ մասին Մանգու խանին եւ ուղարկեց նրանց նրա մոտ՝ Ղարաղուրում։ Կարճ միջոցից յետոյ թաթարները Ռուսուդանի որդի Դաւթին էլ ուղրկեցին Բատու խանիտ մոտ, որ երկու տարի պատուով իւր մոտ պահելուց յետոյ, ուղարկեց Մանգու խանին, Ղարաղուրում։ Այստեղ նա բաւական լաւ ընդունուեց խանից եւ բնակուեց Աւագի հետ, որ աւելի առաջ եկած էր այնտեղ։

       Սրանք այստեղ հինգ տարի մնացին։ Այս միջոցին Ռուսուդան թագուհին, որ ամէն միջոցների դիմել էր Լաշայի որդի Դաւթին սպանելու, որպէսզի իւր որդի Դաւիթը թագաւորէ, մեռաւ (1247) գահը մնաց թափուր։ Ուստի եւ Շահնշահը, սրա որդի Զաքարէն, որ այդ ժամանակ սպասալար էր կարգուած, «փիլիսոփայ եւ հռետոր» Սարգիս Թմոկվելու եւ մի քանի ուրիշ իշխանների հետ Լաշայի որդի Դաւթին տարան Բատու խանի մոտ, որպէսզի թագաւոր կարգել տան։ Բատու խանը սրանց պատուով ընդունեց պահեց իւր մոտ Զաքարէին, իսկ միւսներին Դաւթի հետ ուղարկեց Մանգու խանի մօտ Ղարաղուրում։ Այստեղ երկու հայ իշխաններ, հօրեղբօր որդիներ, աշխատում էին թաղի տարբեր թիկնածուների համար։ Շահնշահը կամենում էր թագաւորեցնել Գէորգի Լաշայի որդի Դաւթին, իսկ Աւագը՝ Ռուսուդանի որդի Դաւթին։

       Վերջապէս խանը յարգեց երկու հայ իշխանների խնդիրներն էլ եւ երկու Դաւիթներին էլ թագ տուեց եւ ուղարկեց Վրաստան * ։

       Վերադարձաւ եւ Աւագը, որին ընդառաջ եկան բոլոր թաւատներն ու իշխանները, որոնց մէջ եւ Շահնշահը, ինչպէս եւ Եգարսլան, «որին միմիայն թագաւորի տիտղոսն էր պակասում» ։ Երբ սրանք մօտեցան, Աւագը կարծում էր թէ Եգարսլանը կիջնի ձիուց, բայց սա, որ սաստիկ հպարտ էր, չկամեցաւ ցոյց տալ այս յարգանքի նշանը եւ ոչ էլ գրկախառնել Աւագին։ Այս տեսնելով Աւագը զայրացաւ, մտրակի մի հարուած տուեց նրան եւ հրամայեց իւր ստորադրեալներին նրան ամօթաբար վայր գլորել գետնին, որ եւ իսկոյն կատարեցին, որով այս յարգելի մարդը կորցրեց իւր յարգանքը եւ վռնտուեց, պատուից ձգուեց եւ այդ օրից արհամարհանքի ու ծիծաղի առարկայ դարձաւ վրաց իշխանների համար ։

       Վախուշտի ասելով՝ (եր. 6), Աւագը ամուսնացել էր մի թաթար իշխանուհու հետ, որից ունեցել էր մի դուստր Խոշաք անունով։

       Մի առ ժամանակ էլ ապրելով իւր հայրենի երկրում, Աւագը մեռաւ եւ թաղուեց Ախտալայի վանքում, իւր հօր մօտ * ։ Նրա մահուան թուականը ըստ Վարդանի 1250 է ։

       Աւագի մահից մի քիչ յետոյ Լաշայի որդի Դաւիթ թագաւորը Հուլաւու խանի մօտից վերադառնալով՝ անցաւ աթաբէկ Աւագի երկրով, մտաւ Բջնի, լաց լինելու Աւագի վրայ։ Այստեղ տեսնելով նրա այրուն, Գոնցային, որ Ռադշայի էրիստաւ Կախաբերի գերդաստանից էր եւ շատ գեղեցիկ, սիրեց նրան թագուհու տիտղոս տուեց եւ տարաւ իւր թագաւորութիւնը եւ նրանից ունեցաւ Դիմիտրի որդին, որ թագաւորեց իրենից յետոյ ։ Աւագի մահից յետոյ թաթարները նրա կալուածները տուին Շահնշահի որդի՝ Զաքարիա Գին, որովհետեւ Աւագը որդի չունէր, այլ միայն մի աղջիկ Խոշաք անունով, ինչպէս եւ մի ապօրինի որդի, որին Խոշաքը առնելով իւր մօտ սնուցեց իբր հարազատ եղբօր։ Բայց կարճ միջոցից յետոյ թաթարները առան Աւագի երկիրը Զաքարէից եւ տուին Աւագի կին՝ Վարոյշ Գոնցային։ Սակայն Սմբատ Օրբելեան իշխանը կամենալով տիրապետել Աւագի երկրներին, թաթարների թոյլտուութեամբ սպանեց նրա կին Գոնցային, իսկ սրա դուստր Խոշաքին թաթար Սահիբ իշխանին կնութեան տուեց ։

       Զաքարիա Գ Աւագի փոխարէն սպասալար կարգուեց եւ բացի մանր մունր պատերազմներից, 1257 թուին Հալաւուն խանի, եւ Կիւրիկեան թագաւորութեան վերջին շառաւիղ Թաղիադին իշխանի հետ արշաւեց Ասորեստան եւ Միջագետք ։

       Զաքարիա Գ. սպասալարը, այս «նշանաւոր եւ ամենայն առաքինութեամբ լի մարդը», մտածեց ապստամբիլ թաթարների դէմ. եւ փախաւ վրաց նարին - Դաւիթ (Ռուսուդանի որդի) թագաւորի մօտ, Ղութաթիս։ Թագաւորը նրան մեծ յարգանքով ընդունեց, բայց մի առ ժամանակ նրա մօտ մնալուց յետոյ խանը (ըստ Վարդանի Հուլաղու) երդուելով որ ոչ մի վնաս չի հասուցանիլ նրան՝ կանչեց իւր մօտ եւ սպանել տուեց նրան, այս «նշանաւոր եւ յարգելի» մարդուն ։ Նրա մահուան վրայ դառնապէս սգացին վրացիներն ու հայերը՝ եւ մանաւանդ նրա Հայրը Շահնշահ, որ եւ նոյն օրը սրտակտուր լինելով մեռաւ եւ թաղուեց Քոբայրում ։
       Բայց Զաքարիայից Շահնշահն ունէր երեք որդի՝ Իւանէ Բ. Արտաշիր, Աւագ Բ. 7)։ Սրանցից Իւանէն chef des mandators էր, որի մօտ հաւաքուեցան վրաց թաւատները եւ նրա հետ ուղեկցեցին Դիմիտրուն խանի մօտ, թագաւոր նշանակելու * (1272 թուին)։

       Եւ երբ մեռաւ Աբաղա խանը եւ թագաւորութիւնը անցաւ նրա եղբայր Ահմէդին, Խորասանի Նոյինն ապստամբեց։ Իւանէն Դիմիտրի թագաւորի հետ գնաց Ահմէդին օգնելու, եւ յաղթութեամբ վերադարձաւ։
       Արտաշիրի եւ Աւագ Բ. մասին տեղեկութիւններ չկան։

       Իւանէ Բ ունեցաւ մի դուստր եւ երկու որդի, Շահնշահ եւ Աղբուղա ։ Դուստրն ամուսնացաւ Տարսայիճի որդի Ջալալի հետ։ Շահնշահը ամիր սպասալար կարգուեց, իսկ Աղբուղան, որ ամուսնացած էր Սիթի-խաթունի հետ , յայտնի չէ, թէ ինչ եղաւ։

       Շահնշահի որդին էր Մխարգրձէլը, որ ամուսնացած էր Սաթուն աթաբէկի դուստր Վանանէի հետ եւ 1245 թուին դեռ եւս կենդանի էր եւ որի սերնդից են այժմեան Պաւլինով Մխարգրձելի վրաց իշխանները *, իսկ Աղբուղայի որդին էր Շահնշահ Գ )։

       Սակայն սրանք հետզհետէ կորցրեցին իրենց նախկին մեծութիւնը եւ հեռացան քաղաքական ասպարէզից։ Բայց յետին ժամանակներում կրկին սկսեցին փայլել եւ Արղութէն իշխանի անունով վերակոչուեցին Արղութեան Երկայնաբազուկ։ Իբրեւ կալուածատէրեր տիրապետելով Սանահին գիւղին եւ սրա շրջակայքին, սրանք մեծ խնամք տարան Սանահնի վանքի վրայ՝ դարերի ընթացքում վերանորոգելով եւ պահպանելով նրան։ Նոյն իսկ այժմս նրանց օժանդակութեամբ է վերանորոգութիւններ կատարում։

       Եւ որովհետեւ այս տոհմի նշանաւոր անձերի գործունէութիւնը չի վերաբերում մեր ուսումնասիրելիք վայրին, ուստի եւ մենք լռում ենք նրանց մասին, յիշատակելով միայն Յովսէփ արքեպիսկոպոսին, որ 1795 թ. այցելելով իւր հայրենի Սանահնի եւ Հաղբատի վանքերը, տեսաւ նրանց ամայութիւնը եւ «մղկտաց նրանց վրայ» ինչպէս եւ Դաղստանի հերոս Մովսէսին, որի արձանը կանգնած է Թեմուր Խան Շուրայում։ 

       Սպասալարների տոհմի ընկնելով կրկին բարձրացաւ Օրբէլեանների տոհմը, որոնցից Տարսայիճին վրաց Դիմիտր թագաւորը Այրարատի հետ միասին տուեց նաեւ Աւագի ու Շահնշահի կալուածները 1284 թուին ։ Այդպիսով Օրբէլեանները, որ շահ հին ժամանակից իվեր որպէս Օրբէթ ամրոցի տէրեր բաւական նշանաւոր դեր էին խաղացել ընդհանրապէս Վրաստանի եւ մասնաւորապէս՝ մեր ուսումնասիրելիք վայրի հասարակական կեանքում, վերստին հասան իրենց նախկին բարձրութեան, եւ խլեցին սպասաւորների տոհմից առաջնութիւնը։

       Նրանց գործունէութեան միմիայն մի փոքր մասն է վերաբերում մեզ զբաղեցնող վայրին, ուստի եւ մենք չենք պատմիչ ոչ նրանց ծագումը եւ ոչ զարգացումն ու անկումը եւ բաւականում ենք միայն ասելով՝ որ ընդունում ենք Պատկանեանի այն կարծիքը, թէ Օրբէեանները մեր Մամիկոնեաններին են, որ Տայքից Գուգարք անցնելով՝ մի մասը Վրաց արքունիքում այնպէս մեծ պատուի է հասել, իսկ միւս մասը բնակուել է Դսեղում ուր նրանց դամբարան Ս. Գրիգորի վանքը մինչեւ այսօր էլ վկայում է նրանց մասին։