Պատմութիւն Հայոց

Յաւուրս ժամանակաց թագաւորութեանն Լեւոնի հայոց արքայի էին յԱրեւելս երկու եղբարք, որդիք Սարգսի բարեպաշտ իշխանի, որդւոյ Վահրամայ, որդւոյ Զաքարիայ, որ հատուածեալ ի քրդաց ի Բաբիրական խելէն, անուն առաջնոյն Զաքարէ, եւ երկրորդին՝ Իւանէ, արք քաջք եւ ճոխք իշխանութեամբ, պատուեալք ի թագուհւոյն վրաց, որ Թամարն կոչէր, դուստր Գիորգեայ քաջի, որդւոյ Դեմետրէի։ Եւ Զաքարէ էր զօրավար վրաց եւ հայոց զօրուն, որ ընդ ձեռամբ թագաւորին վրաց, իսկ Իւանէ՝ աթաբակութեան պատուով։ Սոքա բազում մարտս քաջութեան ցուցին, քանզի զբազում աշխարհս հայոց, զոր ունէին պարսիկք եւ տաճկունք, առին ի նոցանէ յինքեանս՝ զգաւառս, որ շուրջ զծովովն Գեղարքունւոյ, եւ զՏաշիր, եւ զԱյրարատ, զԲժնի քաղաք եւ զԴուին, եւ զԱնբերդ, եւ զԱնի քաղաք, եւ զԿարս, եւ զՎայոյ ձոր, եւ զաշխարհն Սիւնեաց եւ որ շուրջ զնովաւ են բերդք, եւ քաղաքք, եւ գաւառք. հարկատուս արարին եւ զսուլտանն Կարնոյ քաղաքին. աւերեցին եւ ըզբազում գաւառս Պարսից եւ զԱտրպատականու. ընդարձակեցին զսահմանս իւրեանց յամենայն կողմանց։ Այսպէս եւ միւս իշխանն, Զաքարէ անուն, եւ եղբայրն իւր Սարգիս, եւ միւս Սարգիս, հայրն Շալուէի եւ Իւանէի, ազգականք մեծ իշխանացն, ձեռնտուութեամբ նոցին՝ առին եւ նոքա բազում գաւառս ի պարսից եւ բերդս ամուրս՝ զԳարդման, զՔարհերձ, զԵրգեվանք, զՏաւուշ, զԿածարէթ, զՏէրունականն, եւ զԳագ, եւ զՇամքոր քաղաք ի նեղ էարկ, զոր յետոյ էառ որդի նորա Վահրամ, հայրն Աղբուղին, պապն Վահրամայ, Զաքարէի եւ Իւանէի։

Եւ այսպէս յաջողեցաւ նոցա ի վերուստ յաղթութիւն նոցա, զի համբաւ քաջութեան նոցա ել ընդ բազում գաւառս, եւ բազում ազգք հարկէին նոցա՝ ո՛ր սիրոյ աղագաւ եւ ո՛ր յերկիւղէ։ Շինեցան եւ բազում վանորայք, որ ի վաղուց ժամանակէ անտի աւերեալ էին ի հինիցն Իսմայէլի. վերստին նորոգեցան եկեղեցիք, եւ պայծառացան դասք պաշտօնէից. շինեցան եւ նոր վանորայք եւ եկեղեցիք, որ ի հնոցն չեւ էին լեալ վանք, ընդ որս եւ հռչակաւոր վանքն, որ Գետիկն կոչի, ի գաւառին Կայենոյ, զոր շինեաց սուրբ վարդապետն Մխիթար, զոր Գոշն կոչէին, շինեալ հրաշազան եկեղեցի գմբեթարդ երկնանման, եւ կնքեալ զեկեղեցին, եւ օծեալ յանուն սուրբ Աստուածածնին, տաճար փառաց տեառն՝ բնակարան բանաւոր հօտին Քրիստոսի։

Եւ իբրեւ այսպէս յաջողեցաւ նոցա իշխանութիւնն, հարին զսուլտանն, որ Շահի Արմէնն կոչիւր։

Ապա կամեցան առնուլ եւ զհոյակապ քաղաքն Բզնունեաց՝ զԽլաթն, եւ զօրս գումարեալ՝ պաշարեցին զնա եւ մերձ էին յառնուլ։ Ապա ելեալ իշխանն Իւանէ, եղբայր զօրավարին, զբօսանաց ինչ աղագաւ ի զնին պարսպին. եւ յանիմաստ շրջելն՝ գթեաց ոտք երիվարին ի խորխորատն, որ թաքուցեալ էր, եւ ընկէց զնա յերկիր։ Եւ տեսեալ արանց քաղաքին, յարեան ի վերայ նորա, եւ ձերբակալ արարեալ՝ տարան զնա ի քաղաքն։ Եւ եղեւ քաղաքին ուրախութիւն մեծ. եւ իսկոյն ազդեցուցին սուլտանին զըմբռնումն նորա. ընդ որ կարի յոյժ ուրախացեալ՝ հրամայեաց առ ինքն ածել։

Եւ լուեալ զօրավարին Զաքարիայի՝ յղեաց առ քաղաքացիս բանս սպառնալեաց եւ ասէ. «Եթէ հանէք զեղբայրդ իմ ի քաղաքէդ յայդմանէ եւ կամ կորուսանէք՝ զհող երկրիդ ի կողմանս Վրաց տամ տանել եւ անմարդ արարից զձեզ ի մարդկանէե։ Եւ երկուցեալ նոցա՝ ոչ ետուն տանել առ սուլտանսն, որք էին ի կողմանս Դամասկոսի եւ յԵգիպտոսի, որոց անուանքն էին Կուզ եւ Մելիք Քեմլ եւ Աշրափ, յազգէ Սալահադնին, որ առ զԵրուսաղէմ։

Ապա արարեալ սէր ընդ միմեանս, խնդրեցին զդուստր Իւանէի ի կնութիւն։ Եւ եղեւ որպէս խնդրեցին. առին պատանդս եւ արձակեցին զԻւանէ։ Եւ նորա երթեալ ի տուն իւր, առաքեաց զդուստրն իւր, որ եղեւ կին Կզոյ, եւ յետ նորա Աշրափին։

Բազում օգուտ եղեւ գալ կնոջն ի տուն սուլտանացն, զի դիւրեցին քրիստոնէիցն, որ ընդ իշխանութեամբ իւրեանց էին, եւս առաւել երկրին Տարօնոյ, զի վանորայքն, որ անդ էին, ընդ հարկիւ էին, թեթեւացուցին զսակ հարկին, եւ կիսոց զամէնն իսկ թողին։ Եւ հրամայեցին այնոցիկ, որ ընդ իշխանութեամբ իւրեանց էին, ոչ զրկել կամ նեղել զճանապարհորդս, որք աղօթից աղագաւ երթային յԵրուսաղէմ։ Եւս առաւել ընդարձակեցին ազգին վրաց, զի Իւանէ խոտորեցաւ յաղանդն Քաղկեդոնի, յոր կործանեալ էին վիրք, զի սիրեաց նա զփառսն մարդկանց առաւել քան զփառսն աստուծոյ, հրապուրեալ նա ի թագուհւոյն՝ որ Թամարն կոչէր, ի դստերէն Գիորգեայ, իսկ Զաքարէ յուղղափառութեանն եկաց, զոր դաւանեն հայք։ Վասն այսորիկ առաւել մեծարէին զվիրս, զի անհարկ էին նոքա յամենայն քաղաքս նոցա եւ յԵրուսաղէմ եւս։ Եւ էր անուն կնոջն Թամթայ։

Եւ այսպէս եղեւ սէր եւ միաբանութիւն ընդ թագաւորութիւնն վրաց եւ ընդ իշխանութիւնն սուլտանաց։