Պատմութիւն Հայոց

Յետ այսորիկ իբրեւ խաղաղացուցին զաշխարհս իշխանութեան իւրեանց յամենայն հինից, եւ բազմացան վանորայք, եւ պայծառացան պաշտամունք եկեղեցւոյ, այլ ինչ էած զմտաւ իշխանն Զաքարէ. զի տեսանէր զզօրս վրաց, որ ընդ թագաւորին իւրում, զի իւրաքանչիւր ոք ի նոցանէ ունէր ընդ իւր քահանայս, եւ յամենայն տեղիս մատուցանէին պատարագ, եւ ինքն ոչ ունէր եկեղեցի ի ճանապարհի, զի չէր սովորութիւն հայոց ի բազում ժամանակաց, յորմէ հետէ բարձան իշխանքն հայոց մեծամեծք ի պարսից եւ յիսմայէլացւոց բռնութենէն։ Եւ նախատէին վիրք զհայք՝ ոչ ունել եկեղեցի ի ճանապարհի եւ անհաղորդ մնալ նոցա, եւ ոչ տօնել զտօնս վկայիցն աստուծոյ յիւրաքանչիւր աւուր կատարման։ Վասն այսորիկ կարի յոյժ ցաւ էր նմա։

Ապա հարցանէր զմեծ վարդապետն Մխիթար, որ Գոշն կոչէին, զշինող վանիցն Գետկայ, որ էր հայր խոստովանութեան նորա։ Եւ ասէր, եթէ՝ «Ո՞չ երբէք եղեալ է թագաւորացն մերոց, կամ իշխանացն ի պէտս ճանապարհաց եկեղեցի, տեղի պաշտաման եւ պատարագիե։ Հարցանէր եւ զայլ վարդապետսն, եւ նոքա ասացին նմա զայն, որ առ մեծազօր արքայիւն Տրդատաւ վրանն եւ սեղանն, զոր շրջեցուցանէին յարքունական բանակին, եւ որ առ սրբովք Վարդանամբք, որք զմկրտութիւնն եւ զհաղորդութիւնն կատարէին ի մէջ բանակին. եւ զայն զոր գրեցին սուրբ վկայքն Հիպերիքոս եւ Փիլոթէոս առ Յակոբոս երէց, եթէ՝ «Առեալ ընդ քեզ զսպաս պատարագիդ եւ զեղջիւր իւղոյդ, եկեսցես առ մեզե։ Եւ այլ բազումք, որ նման են սոցին։ Ապա ասէ ցնոսա մեծ զօրավարն. «Տո՛ւք եւ ինձ հրաման, զի եւ ես շրջեցուցից զկնի իմ քահանայս եւ վրան պատարագիե։ Ասէ ցնա մեծ վարդապետն. «Մեք ոչ կարեմք առնել զայդ առանց հրամանի կաթողիկոսին Հայոց եւ թագաւորին Լեւոնիե։

Ապա գրէ թուղթ եւ առաքէ դեսպանս առ կաթողիկոսն Հայոց, Յովհաննէս անուն, որ ընդ այն ժամանակս ապստամբ էր ի թագաւորէն Լեւոնէ ի Հռոմկլայն վասն իրիք պատճառանաց։ Նմանապէս գրէ եւ առ թագաւորն Լեւոն եւ ծանուցանէ նմա զխնդիրն։ Եւ նա նստուցեալ է զտէր Դաւիթ կաթողիկոս փոխանակ Յովհաննիսի, որ ապստամբն էր յաշխարհէն Կիլիկեցւոց, ի վանքն, որ կոչի Արքակաղին։

Ապա ժողովեալ արքային Լեւոնի զվարդապետս եւ զեպիսկոպոսս իւրոյ իշխանութեանն, հարցանէր վասն խնդրոյն Զաքարէի։ Եւ նոքա յանձն առին, զի մի՛ ելցէ նա արտաքոյ ուղղափառ հաւատոյն, որպէս զեղբայր իւր, եւ գրեն թուղթ յԱրեւելս այսպէս.

Մեծ սպարապետ եւ շահնշահ արեւելեան կաղմանցն Զաքարիայ. ի խնդիր եղեալ եղծեալ եւ աղաւաղեալ կարգաց քրիստոնէից, որ ի ստրկութենէ այլասեռից, ժողով արարեալ վարդապետաց եւ եպիսկոպոսաց, եւ հարց, եւ երիցանց, որք քննեալ գտին զխնդիրս նորա համաձայն աստուածային գրոց։ Ապա առաքեաց առ քրիստոսապսակ արքայն հայոց Լեւոն, որ ի կողմանս արեւմտից, յաշխարհին Կիլիկեցւոց։ Եւ նորա ժողով արարեալ ի մայրաքաղաքն Սիս զկաթողիկոսն Դաւիթ հանդերձ վարդապետօք եւ եպիսկոպոսօք եւ ճգնաւոր միանձամբք, գտին զխնդիրս նորա համաձայն առաքելական կանոնաց, եւ ոչ արտաքոյ։ Վասն որոյ գլուխս կանոնաց դրոշմեալ առաքեցին թուով ութ, որ են այսոքիկ.

«Առաջին. Մատուցանել զպատարագն սուրբ դպրաւ եւ սարկաւագաւ, որպէս օրէնն է։

Երկրորդ. Տօնել զտօն աւետեաց սրբոյ աստուածածնին ի վեցն ապրիլի ամսոյ, յորում աւուր եւ հանդիպի. եւ զտօն փոխման նորին ի հնգետասանն օգոստոսի ամսոյ, յորում աւուր եւ հանդիպի. եւ զտօն սրբոյ խաչին ի չորեքտասանն սեպտեմբերի ամսոյ, յորում աւուր եւ հանդիպի։ Նոյնպէս եւ զայլ տօնս վկայից, յորում եւ հանդիպի՝ ըստ իւրաքանչիւր յիշատակի։

Երրորդ. Պահել զճրագալոյցս սրբոյ յայտնութեանն եւ զատկին մինչեւ ցերեկոյն պահօք եւ ոչ այլ իւիք լուծանել, բայց միայն ձկամբ եւ ձիթով։

Չորրորդ. Ընդունել զնկարագրութիւն պատկերի փրկչին, եւ ամենայն սրբոց. եւ մի՛ խոտել զնոսա իբրեւ զպատկերս հեթանոսաց։

Հինգերորդ. Պատարագ մատուցանել եւ կենդանեաց։

Վեցերորդ. Կրօնաւորաց միս ո՛չ ուտել։

Եւթներորդ. Ձեռնադրել դպիր եւ ապա յետ բազում աւուրց սարկաւագ, եւ ի կատարեալ հասակի ապա քահանայ։

Ութերորդ. Միաբան կալ ի վանսն, եւ առանձին իրս ո՛չ ստանալե։

Զայսոսիկ եւ որ նման սմին գրեցին ի ժողովն յարեւմտից եւ առաքեցին յարեւելս առ Զաքարիայ։

Իսկ կաթողիկոսն Յովհաննէս՝ որ ի Կլայն Հռոմայական, վասն ընդ միտ մտանելոյ իշխանացն արեւելից, առաքեաց վրան մի գմբեթարդ եկեղեցաձեւ եւ կազմողս եւ յօրինողս նմին, եւ սեղան մարմարեայ, եւ այլ սպաս պատարագաց, եւ եպիսկոպոս մի, Մինաս անուն, եւ սարկաւագս եւ դպիրս, եւ քահանայս գեղեցկաձայնս, ասացողս պատարագին։ Որք եկեալ յանդիման եղեն ամիր սպասալարին ի քաղաքն Լօռէ, եւ առաջի կացուցին նմա զհրամանս կաթողիկոսին եւ զթուղթս նորին եւ զընծայսն։ Նոյնպէս եւ յարքայէն Լեւոնէ եւ ի կաթողիկոսէն Դաւթէ եկին դեսպանք եւ հրամանաբերք։

Ընդ որ յոյժ ուրախացեալ Զաքարիայ, ժողով հրամայեաց առնել ի Լօռէ քաղաք՝ զեպիսկոպոսն Հաղբատայ զԳրիգորէս, զիւրեանց ազգական, եւ զեպիսկոպոսն Անւոյ, եւ զեպիսկոպոսն Բջնոյ, եւ զԴունայ, եւ զԿարուց, եւ զայլս որք դիպեցան։ Նոյնպէս եւ զվարդապետս եւ զառաջնորդս վանորէից հանդերձ քահանայիւք եւ այլ աշխարհական ամբոխիւ, կամէր կանգնել զվրանն եւ պատարագ մատուցանել։

Եւ էին ի ժամանակին յայնմիկ վադապետք երեւելիք՝ Մխիթար, որ Գոշն կոչիւր, շինող վանացն Գետկայ, այր իմաստուն եւ հեզ, եւ վարդապետական ուսմամբ հռչակեալ, Իգնատիոս, Վարդան, Դաւիթ Քոբայրեցին ի Հաղբատայ, Յովհաննէս, հայր Սանահնին, որ էր զկնի մահուան վարդապետին Գրիգորոյ, զոր Տուտայ որդին կոչէին, սնուցող նոցուն իշխանացն, Գրիգոր, զոր Մոնոնիկն կոչէին, ի Կեչառուաց, Տուրքիկն ի Թեղենեաց, որ բարւոք կարգաւորեաց զվանքն՝ զամենայն ինչ հասարակաց լինել եւ առանձին ոչ ինչ ստանալ. Եղիայ ի Հաւուց թառոյ, ա՛յն, որ գեղեցիկ կարգաւորեաց զպաշտօն վանից իւրոց, որպէս թէ ամենեցունց ընդ մի բերան հնչել՝ եթէ բարձր եւ կամ ցած, եւ ո՛չ հարստահարել ընկեր զընկեր. Գրիգոր Դունացին, Սարգիս միակեացն ի Սեւանայ։ Այսոքիկ արք երեւելիք եւ այլք բազումք՝ Գրիգորէս եպիսկոպոս Հաղբատայ, Վրթանէս Բջնոյ եւ Դունայ, Սարգիս աթոռակալ Անւոյ, Յովհաննէս Կարուց եւ այլք յոլովք աստի եւ անտի՝ հանդերձ երեւելի քահանայիւք վանաց եւ քաղաքաց եւ գիւղից։

Իսկ իբրեւ լուան եւ գիտացին զհրամանս կաթողիկոսին եւ թագաւորին, ոմանք հաւանեցան, եւ կէսքն ոչ։ Եւ այսպէս անմիաբանք լեալ, քակտեցան ի միմեանց. ոմանք գիշերի գաղտագողի գնացին եւ զկէսսն արգել բռնութեամբ մինչեւ մատուցաւ պատարագն. եւ այսպէս անմիաբանք լեալ՝ գնացին միմեանց մեղադրելով։

Իսկ իշխանն Զաքարէ առաքաց ի վանորայսն, որ ընդ իւրեանց իշխանութեամբ էին, եւ տայր բռնութեամբ առնել զտօն փոխման աստուածածնին, եւ վերացման սուրբ խաչին, ո՛չ ի կիրակէի, որպէս սովորն էին, այլ զպատկերն զինչ օր եւ էր։ Բազում անմիաբանութիւնք եւ կռիւք էին յեկեղեցիս, եւ լինէր փոխանակ ուրախութեան՝ տրտմութիւն, եւ փոխանակ սիրոյ ընդ միմեանս՝ ատելութիւն, մինչեւ ի սուր եւս մտաբերել միմեանց։

Ապա առաքեաց Զաքարիայ զեպիսկոպոսն Մինաս, որ եկեալ էր ի կաթողիկոսէն ի Հաղբատ պաշտօնէիւքն իւրովք, զի եւ անդ զնոյն արասցեն։ Եւ մինչ գայր նա հուպ ի վանքն, առաքեաց Գրիգորէս եպիսկոպոս Հաղբատայ արս, որք սաստիւ հարին զնա բրօք, եւ զպաշտօնեայս նորա եւ սաստիկ վէրս ի վերայ եդեալ՝ թողին կիսամահ, եւ զջորիսն, որք էին ընդ նմա բեռնակիրք, գահավէժ արարեալ՝ սատակեցին։ Եւ բարձեալ զեպիսկոպոսն մահճօք տարան առ Զաքարէ. եւ նորա տեսեալ բարկացաւ յոյժ ի վերայ Գրիգորիսի եպիսկոպոսի եւ հրամայեաց ըմբռնել զնա՝ մահու չափ սպառնացեալ ի վերայ նորա։ Եւ նա փախստական գնաց յաշխարհն Կայենոյ, ի վանքն Գետիկ առ մեծ վարդապետն Մխիթար, ապաւինութեան աղագաւ, զի գիտէր, թէ մեծ համարձակութիւն ունի նա առ Զաքարէ։ Եւ ճողոպրեցաւ այն անգամ ի ձեռաց նորա, եւ յետոյ ըմբռնեալ զնա ի Կեչառուս՝ եդ զնա ի բանտի, եւ զՅովհաննէս կացոյց փոխանակ նոա եպիսկոպոս Հաղբատայ, ա՛յն, որ յառաջն եթող զաթոռն եւ գնաց ի Խաչէն։ Եւ այր առաքինի էր Յովհաննէս, եւ բազում գործս արժանի յիշատակի գործեաց նա ի Հաղբատ, ընդ որս եւ զհռչակաւոր գաւիթն եկեղեցւոյն շինեաց, որ հիացուցանէ զտեսողսն։

Եւ այսպէս շփոթումն ունէր զեկեղեցիս արեւելից, քանզի ի բազում ժամանակաց հետէ չէին սովոր առնել, զոր խնդրէր նա, եւ ո՛չ զտօնսն իւրաքանչիւր աւուր, զի մի՛ պատճառաւ տօնին լուծցին պահքն. եւ զպատարագն սուրբ ոչ մատուցանէին սարկաւագաւ եւ դպրաւ, այլ միմեանց քահանայքն սպասաւորէին։ Կարծեմ թէ զայս սովորութիւն էին կալեալ ի բռնութենէն տաճկաց, որ ոչ տային համարձակ պաշտել զպաշտօնս իւրեանց քրիստոնէից, այլ եւ ո՛չ զդրունս եկեղեցեաց իշխէին թողուլ ի բաց ի ժամ սոսկալի խորհրդոյն, զի մի՛ ոճիրս ինչ գործեսցեն այլազգիքն, եւ ոչ զայլսն, զոր նա ախորժէր։

Դարձեալ հրամայէր ժողով առնել ի մայաքաղաքն յԱնի, որ ի Շիրակ գաւառի. եւ ժողովեցան վերոգրեալ եպիսկոպոսքն եւ վարդապետքն եւ եւս յոլովք։ Գրեաց Զաքարիայ առ վարդապետն Մխիթար, զի եւ նա գայցէ ի ժողովն։ Իսկ նա պատճառեաց զհիւանդութիւնն եւ զանկարութիւնն եւ գրեաց պատասխանի այսպէս, եթէ՝ «Զոր ինչ առնեն դոքա եւ կամին, համաձայն եմ եւ ես այնմ, եւ աղաչեմ զքեզ, մի՛ ինչ աւելի աշխատ առներ զիս, զի չեմ կարողե։

Իսկ Զաքարէ կոչեաց զժողովն եւ խնդրէր ի նոցանէ ձեռագիր, զի արասցեն, զոր խնդրէր նա։ Եւ նոքա ասեն. «Անհնար է մեզ առանց մեծ վարդապետին առնել զայդե։ Զի այսպէս կոչէին զնա սակս պատւոյ։ Իսկ նա ցուցեալ զթուղթն, ասէ՝ «Աւասիկ նա, զի այս ձեռագիրս նորա է. սա նա է եւ նա սաե։ Եւ զթուղթն ոչ ետ ցնոսա, եթէ զինչ գրեալ էր նմա։ Իսկ ժողովն խնդրեաց ի նմանէ ներումն, մինչ ինքեանք առաքեսցեն առ նա, գալ նմա ի ժողովն։

Եւ առաքեցին առ վարդապետն Մխիթար եւ աղաչէին զնա գալ ի ժողովն, զի միաբան պատասխանի արասցեն զօրավարին. եւ գրեցին, թէ՝ «Զանկարութիւն մարմնոյ մի՛ ինչ պատճառեր. եթէ ի ճանապարհի հասանէ քեզ վախճան, ընդ առաջին սուրբ վարդապետացն եկեղեցւոյ կարգեսցուք զյիշատակս քոե։ Եւ իբրեւ ընթերցաւ զթուղթն ժողովոյն, վաղվաղակի յարեաւ եւ գնաց զկնի կոչնականացն։

Եւ էր աւուրքն ձմեռնային, եւ տօն ծննդեան եւ յայտնութեան Յիսուսի Քրիստոսի մերձեալ։ Իբրեւ գիտաց զօրավարն, եթէ գայ նա, առաքեաց իշխան մի արտաքս քան զդուռն քաղաքին, զի յորժամ գայցէ՝ մի՛ թողացուսցեն նմա երթալ ի ժողովն, այլ առ ինքն տարցեն։ Նախ քան զգալն նորա, կէսք հաւանեալ էին առնել զխնդիրն, այնոքիկ, որ եպիսկոպոսք էին յիշխանութեանն, զի մի՛ անկցին յաթոռոյն, եւ կէսք՝ ոչ։

Իբրեւ եկն վարդապետն՝ առեալ իշխանն զերասանակս երիվարի նորա, տարաւ զնա առ զօրավարն։ Իբրեւ գիտացին ժողովն, եթէ՝ ոչ թողին զնա առ մեզ, առաքեցին զվարդապետն Ներսէս՝ զայր առաքինի եւ ողջախոհ, որ յետոյ առաջնորդ եկաց Կեչառուաց զկնի մահուան վարդապետին Գրիգորի, որ Մոնոնիկն կոչիւր, զի երթիցէ ասիցէ նմա, նախ՝ ի ժողովն գալ, զի խորհեսցին ի միասին, թէ զինչ պարտ իցէ առնել, զի ի դիպահոջ էին եւ հանդերձեալ էր զօրավարն աքսորել զնոսա յօտարութիւն։

Եւ նա երթեալ հանդիպի նմա յայնմ տեղւոջ, զի հանդերձեալ էր նա մտանել յապարանս զօրավարին. եւ արտաքուստ ձայնեաց առ նա եւ ասաց զպատգամս ժողովոյն։ Իսկ իշխանն ստիպով տարեալ եմոյծ զնա ի ներքս, եւ զօրավարն եկեալ ընց առաջ նորա, ողջոյն ետ նմա եւ ասէ. «Որովհետեւ եկիր դու, ինձ ոչ ինչ փոյթ է զնոցանէե։

Եւ լուեալ զբանս զայս ժողովն, նախանձաբեկ եղեն. եւ յաչաղելով ասէին. «Զայս ամենայն, զոր գործէ զօրավարն ընդ մեզ, խրատու նորա գործէ. մեք իբրեւ զանասուն համարեալ եմք յաչս նորաե։ Եւ բազում բանիւք բամբասէին զնա։

Իսկ նա իբրեւ իմացաւ զիրսն, որ եղեալ էին առ ժողովն, մեղադիր եղեւ զօրավարին, թէ իշխանաբար ոչ էր պարտ առնել զայդպիսի իրս։ Եւ առաքեաց առ ժողովն եւ ասէ. «Դուք հոգայք վասն ազգիս, զի մի՛ այդպիսի սովորութեամբ խառնեսցին ընդ վիրս, եւ ես հոգամ վասն զօրավարիս, զի մի՛ լիցի սա վրացի, իբրեւ զեղբայր իւր, որում սպասեն վիրք։ Արդ՝ թէ այսպէս է, ապա զի՞ մեղադրէք ինձ, զի հրաման ունի ի կաթողիկոսէն եւ ի թագաւորէն Լեւոնէ առնել զայս. եւ մեք թէ կամիմք եւ թէ ոչ, սա ոչ դադարէ զայս առնելոյ։ Արդ դուք դարձջիք յիւրաքանչիւր բնակութիւնս եւ մեք աղաչեսցուք զսա ոչ հանել զձեզ յեկեղեցեաց ձերոց եւ ի տեղեաց. եւ մեք զպաշտօնն, զոր մինչեւ ցայսօր պաշտեալ եմք, զնոյն պաշտեսցուքե։

Իսկ ամիրսպասալարն Զաքարէ հրաման ետ գաղտնի, առանց գիտելոյ վարդապետին, մերժել զնոսա յօտարութիւն։ Զոր գիտացեալ վարդապետին՝ զբազումս ի նոցանէ թափեաց դառնալ ի տեղիս իւրեանց, եւ զայլսն յետ սակաւ ինչ աւուրց Իւանէ եղբայր զօրավարին հրաման ետ դառնալ ի տեղիս իւրեանց։

Իսկ Զաքարիայ զժամանակս կենաց իւրոց ո՛րչափ եկաց՝ նոյնպէս վարեցաւ, որպէս կամէր, բայց եկեղեցիքն ամենայն առաջին պաշտամամբք վարեցան։

Զբովանդակ իրս եւ զբան եւ զգործ այս ժողովոյ գրեաց մեծիմաստ եւ առատամիտ վարդապետն Վանական յիւրում պատմութեանն, զի ականատես էր նա իրացն եղելոց եւ ականջալուր, յաշակերտի կարգի գոլով յայնժամ առ մեծ վարդապետին։ Այս եւ այլ յոլով իրք գտանին ի գիրս նորա, որք կամին մտադիւրութեամբ ուսանել.