Պատմութիւն Հայոց

Աշխարհակալք եւ մեծ զօրավարքն, որ կային յարեւելս եւ ի հիւսիս, ազգականք էին ղանին Մանգուի, որ մեռաւ յետ պատերազմին Նենգրանայ։ Եւ երկու եղբարք նորա հակառակէին ընդ միմեանս վասն թագաւորութեանն՝ Արիք Բուղայն եւ Ղոպիլայն։ Եւ յաղթեաց Ղոպիլայն՝ կոտորելով եւ սպառելով զզօրս Արիք Բուղային, եւ փախստական հանելով զնա յաշխարհէն, եւ ինքն թագաւորելով։

Եւ Հուլաւուն եղբայր էր նոցունց եւ Մանգու ղանին. օգնէր նա Ղոպիլային։ Եւ Բերքայն, որ ի կողմանս հիւսիսոյ, օգնէր Արիք Բուղային. եւ միւս եւս ազգական նոցին, այլ զօրագլուխ՝ որդի ղան Չաղատային՝ անդրանիկ որդւոյն Չանգըզ ղանին, Ալղու անուն, նա պատերազմէր ընդ Բերքային, թէ նոցունց խրատովն կոտորեաց Մանգու ղանն զազգս նորա. եւ առաքեաց առ Հուլաւուն օգնել նմա յայսմ կողմանէ ընդ դուռն Դարբանդայ։ Իսկ մեծն Հուլաւու ել զմեծամեծ եւ զփառաւորագոյն իշխանսն՝ հանգոյն ինքեան, որ կային առ նմա, ի կողմանց Բաթոյին եւ Բերքային՝ զՂուլն, զԲալախայն, զՏութարն, զՄեղանն, զորդի Ղուլին, զՂատաղանն, եւ զայլս բազումս՝ հանդերձ զօրօք իւրեանց, կոտորեաց յանխնայ անողորմաբար զծերս եւ զտղայս, եւ սպառեաց զնոսա կոտորմամբ սրոյ, զի առ նմա կային եւ խառնէին ընդ միմեանս իշխանութեամբ։ Եւ սակաւք ի նոցանէ մազապուրծ զերծեալ առանց կանանց եւ մանկանց եւ ընչից, գնացին փախստական առ Բերքայն եւ առ այլ ազգականսն։

Եւ լուեալ զայն Բերքային, ժողովեաց զօրս անթիւս եւ անհամարս գալ առնուլ զվրէժ արեան ազգականացն ի Հուլաւուէն։ Իսկ մեծն Հուլաւու ժողովեաց նոյնպէս զզօրս իւր բազմաձեռն եւ արար երիս յառաջս. զմինն ետ ի ձեռս որդւոյն՝ Աբաղա ղանին, գումարեաց ընդ նմա եւ զոստիկանն Արղուն, եւ առաքեաց ընդ Խորասան օգնել Ալղուին յայնմ կողմանէ. եւ զմի բաժինն գումարեաց ի դուռն Ալանաց, եւ զայլ զօրսն ընդ իւր առեալ՝ գնաց եմուտ ի ներքս քան զդուռն Դարբանդայ, զի այս երկու մուտք են յԱլանս եւ ի Դարբանդ։ Եւ աւերելով զմասն բաժնի Բերքային, եհաս մինչ ի գետն մեծ եւ անհուն, ասպնջական յոլովից գետոց, զոր կոչեն Թերքն Եթիլ, որ ծովօրէն ընթանայ եւ մտանէ ի ծովն Կասբից։

Եւ ել ընդդէմ նորա Բերքայն հզօր ձեռամբ. եւ եղեւ խառնուրդ պատերազմին առ մեծի գետոյն։ Եւ բազումք անկան յերկոցունց կողմանցն. եւս առաւել ի կողմանէ Հուլաւուին, զի պաղեցան ի սաստկութենէ ձեանն եւ ցրտին, եւ բազումք գետամոյն եղեն։

Եւ ապա դարձաւ Հուլաւուն եւ եկն ել ի դուրս քան զդուռն Դարբանդայ։ Եւ մի ոմն ի զօրագլխաց Հուլաւուին, այր քաջ եւ պատերազմող, զօրօքն իւրովք, Սիրաման անուն, որդի Չարմաղունին, առաջին գլխաւորի թաթարին, ընդդէմ կացեալ զօրացն Բերքային՝ յետս նահանջեաց. եւ ի նա պատսպարեցան փախուցեալքն եւ ապրեցան։ Եւ մեղմով ընդդէմ կալով, ել եւ նա ի դուրս քան զԴարբանդն։ Եւ կացուցին պահակս ի դրանն Դարբանդայ, եւ ինքեանք եկին ի դաշտն Մուղան ի ձմերոց։

Եւ այսպէս զամս հինգ պատերազմեալք ընդ միմեանս՝ սկսեալք յՉԺ թուականէն մինչ յՉԺԷ թուականն հայոց՝ յամենայն ամի զօր ժողովելով եւ ընդ միմեանս բախելով ի յեղանակս ձմեռնային, զի յամարայնի ոչ կարէին վասն տօթոյն եւ գետայարոյց լինելոյն։

Յաւուրս յայսոսիկ սկսաւ մեծն Հուլաւու շինել քաղաք բազմատար եւ բազմամարդ ի դաշտին Դառնոյ. եւ եդ հարկս ի վերայ ամենայն հնազանդելոցն՝ բազմութիւն փայտից բերել յամենայն կողմանց ի պէտս շինուածոյ տանց եւ ապարանից քաղաքին, զոր շինէր ի տեղի հովոցաց իւրոց յաւուրս ամարայնւոյ։

Եւ տառապէին մարդ եւ անասուն ի խիստ եւ ի դառն վերակացուացն, որ դառնագոյնք էին քան զփարաւոնին ի վերայ որդւոցն Իսրայելի, քանզի լուծս հարիւր եզանց լծէին ի փայտ մի յամենայն կողմանց եւ ոչ կարէին շարժել վասն մեծութեան եւ հաստութեան փայտիցն, եւ հեռաւորութեան եւ դժուար ճանապարհացն ընդ գետս եւ ընդ լերինս. եւ յանխնայ հարկանելով՝ մեռանէին մարդիկ եւ անասունք։

Այլ եւ տունս մեծամեծս կռոց շինեաց՝ անդր գումարեալ զամենայն արուեստաւորս՝ քարանց եւ փայտից եւ նկարուց. զի ազգ մի, զոր տոյինքն ասեն, են դիւթք եւ կախարդք, որք տան խօսել ձիոց եւ ուղտուց, եւ մեռելոց, եւ թաղեայ պատկերաց, դիւթական արուեստիւ։ Եւ են ամենեքին քուրմք, գերծեալք գլխօք եւ մօրուօք, եւ ունին փիլոն դեղին զկրծօքն. եւ պաշտեն զամենայն ինչ, եւ առաւել զՇակմոնիա եւ զՄադրին։

Նոքա խաբեցին զնա եւ ասէին պահել զնա անմահ. եւ բանիւ նոցա կայր եւ շարժէր, եւ հեծնոյր՝ տուեալ զինքն ամենեւին կամաց նոցա։ Եւ խոնարհեալ երկիր պագանէր գլխաւորին նոցա յոլով անգամ յաւուրն, եւ ուտէր ի նուիրական սեղանոյն ի տան կռոցն, եւ առաւել մեծարէր քան զամենեսին զնոսա։ Վասն որոյ զտաճար կռոց նոցա առաւել մեծարգի յարդարէր։

Իսկ աւագ կանանց նորա քրիստոնեայ էր, որում անուն էր Տօղուս խաթուն. թէպէտ բազում անգամ յանդիմանէր զնա, ոչ կարաց զերծուցանել զնա ի դիւթացն, այլ ինքն աստուածպաշտութեամբ կեցեալ՝ ձեռնտու եւ օգնական էր քրիստոնէից։

Իսկ յՉԺԴ թուականին նշան մեծ երեւեցաւ յերկինս. աստղ մի երեւեցաւ՝ գալով ի կողմանց հիւսիսոյ յարեւելս եւ ի հարաւ։ Եւ երկայն ճառագայթք լուսոյ սիւնաձեւ երեւէին առաջի նորա, բայց աստղն նուազ երեւէր եւ երագ ընթանայր. եւ երեւէր իբրեւ աւուրք ամսոյ միոյ եւ այլ ոչ եւս՝ իբրեւ զաստղն գիսաւոր, որ ընդ ժամանակս ժամանակս երեւի՝ ընթանալով յարեւմտից ի հիւսիս. այլ սա երկայնաձիգ շառաւիղօք, եւ օր քան զօր աճէին շառաւիղքն՝ մինչեւ կորեաւ։

Եւ ի սոյն ամի վախճանեցաւ Հուլաւուն եւ կինն իւր Տօղուս խաթունն։ Եւ կալաւ զտեղի նորա որդի իւր Աբաղա ղանն յՉԺԴ թուականին, եւ առ կին զդուստր հոռոմոց թագաւորին, որում անուն էր Դեսպինա խաթուն, որ եկն երեւելի փառօք. ե՛ւ պատրիարքն Անտիոքու, եւ այլ եպիսկոպոսք ընդ նմա. զոր եբեր տէր Սարգիս Եզնկային եպիսկոպոսն, եւ Բեներ վարդապետն. եւ մկրտեալ զԱբաղա ղանն՝ ետուն զաղջիկն նմա կին։

Եւ նորա զօր գումարեալ բազում յոյժ, գնաց ընդդէմ կալ պատերազմաւ զօրաց Բերքային, որք ելին ընդ դուռն Դարբանդայ. եւ հարին զբանակս իւրեանց առ ափն Կուր գետոյ. եւ կալան սոքա աստի, եւ նոքա՝ անտի, ամրացուցեալ զեզր գետոյն ցանկով եւ փոսիւք խորագունիւք։