Պատմութիւն Հայոց

Ամենայն բանք պատմութեանս մերոյ եւ նախաշաւիղ, որ մինչեւ ցայս վայր էր, վասն ազգիս այսորիկ էր, զոր շնորհօքն աստուծոյ հանդերձեալ եմք ճառել. կարծեմ թէ եւ յոլովք եւս զնոյնս պատմեսցեն, եւ ամենեքեան նուազեալ գտանին յարժանաւորութենէն. զի յաճախ են քան զպատմութիւնս՝ չարիքս, որ եկին կալան զաշխարհս ամենայն. զի ժամանակս ի վերջ հասեալ է, եւ կարապետք նեռինն գուշակեն զգալուստ որդւոյն կորստեան։ Երկեցուցանեն եւ զմեզ յայտնութիւնք սրբոց արանց եւ աստուածազգեստից, զոր հոգին սուրբ եցոյց նոցա ի զգուշութիւն ապագայիցն, եւ մանաւանդ անսուտ հրաման փրկչին մերոյ եւ աստուծոյ, որ ասէ՝ «Յարիցէ ազգ յազգի վերայ, եւ թագաւորութիւն ի թագաւորութեան վերայ, եւ այն, ասէ, սկիզբն է երկանցե <Մատթ. ԻԴ 7-8, Մարկ. ԺԳ 8-9>։ Այլ եւ սրբոյն Ներսիսի հայրապետին մերոյ, զոր մարգարէաբար ազգեաց վասն կործանման աշխարհիս Հայոց յազգէն նետողաց, զոր աչօք մերովք տեսաք զաւեր եւ զտառապանս, զոր անցուցին ընդ աշխարհս ամենայն։ Եւ եղեւ պատճառ ելից նոցա այսպէս.

Քանզի յաշխարհին հեռաւոր հիւսիսոյ յարեւելից, զոր կոչեն ի խժական լեզուն Ղարաղրում, ի սահմանս Ղատիայ, բարբարոս ազգացն բազմութիւն որ անդ են՝ անգիտելիք եւ անթուելիք բազմաց, գլուխ թագաւորացն ունելով ազգն, որ կոչի թաթար, - որում անուն էր Չանգզ ղան։

Դէպ եղեւ մեռանիլ նմա, եւ յառաջ քան զվախճանն՝ կոչեաց զզօրսն ամենայն եւ զերիս որդիս իւր, զոր ունէր, եւ ասէ ցզօրսն. «Ես աւասիկ մեռանիմ. զմի յորդւոց աստի իմոց՝ զոր կամիք, ընտրեցէք ձեզ թագաւոր, փոխանակ իմե։ Եւ նոքա ետուն պատասխանի. «Զոր միանգամ կամք քո ընտրեսցեն, նա լիցի մեր թագաւոր, եւ նմա ծառայեսցուք միամտութեամբե։ Յայնժամ ասէ ցնոսա. «Ես ասեմ ձեզ զբարս եւ զգործս որդւոց իմոց երեցունց։ Այս անդրանիկ որդիս իմ Չաղատայ. սա այր պատերազմող է եւ զօրասէր, բայց հպարտ է բնութեամբ եւ մեծ քան զպատահեալ բախտն։ Իսկ երկրորդ որդիս իմ, նմանապէս յաղթող է ի պատերազմունս, բայց ռիշտ է բնութեամբ։ Իսկ կրտսեր որդիս իմ, շնորհաւոր է ի մանկութենէ իւրմէ, եւ առատ բարոյիւք, եւ մեծատուր ի ձիրս, եւ յորմէ հետէ ծնաւ սա ինձ, օր ըստ օրէ յաւելաւ փառք իմ եւ մեծութիւն։ Արդ ահա ասացի ձեզ զամենայն ստուգութեամբ, ում եւ կամիք, պագէք երկիր յերեցունց աստիե։

Եւ նոքա մատուցեալ երկրպագեցին կրտսերոյն, որում անուն էր Հոքթա խաղան, եւ հայրն եդ զթագն ի գլուխ նորա եւ մեռաւ։

Իսկ նա իբրեւ առ զիշխանութիւն թագաւորութեան, զօր գումարեաց անթիւ բազմութեամբ, իբրեւ զաւազ ծովու անհամար ի բազմութենէ, զիւր սեպհական ազգն, զոր մուղալ թաթարն անուանեն, եւ զխազրաց, եւ զհոնաց, եւ զղատիացիս, եւ զանկիտանս, եւ զայլ բազում ազգս բարբարոսաց, աղխիւք եւ բանակօք, կանամբք եւ որդւովք իւրեանց եւ խորանօք, եւ բաժանեաց զնոսա յերիս առաջս. զմինն ընդ կողմն հարաւոյ առաքեաց, գլխաւոր վերակացու կարգեաց յիւրոց հաւատարմաց եւ ի սիրելեաց. եւ զմիւսն ընդ արեւմուտս, եւ զորդի իւր ընդ նոսա, եւ ի կողմանս հիւսիսոյ. եւ զերրորդն ընդ արեւելս հիւսիսի, եւ վերակացու կարգեալ յաւագացն զայր մի, որում անուն էր Չարմաղուն, այր խորագէտ եւ իմաստուն, եւ յաջողած ի գործս պատերազմի, պատուէր տուեալ նոցա, աւերել քանդել զամենայն աշխարհս եւ զթագաւորութիւնս տիեզերաց, եւ ոչ եւս դառնալ առ նա՝ մինչեւ բովանդակեսցեն զամենայն աշխարհս նուաճել ընդ տէրութեամբ նոցա։ Եւ ինքն անդէն զետեղեալ յաշխարհին, ուտելոյ եւ ըմպելոյ, զբօսանաց եւ շինութեան պարապեալ՝ անհոգ յամենայն կողմանց։

Իսկ զօրացն նորա երթեալք ընդ կողմանս կողմանս աշխարհին՝ աւերէին զաշխարհս եւ զգաւառս, բառնային զիշխանութիւնս ազգաց, առնուին զինչս եւ զստացուածս՝ զկանայս նորահասակս եւ զմանկունս գերի առեալ ի ծառայութիւն ստրկութեան. է՛ր՝ զոր առաքէին անդէն ի հեռաւոր յօտարութիւն յաշխարհն իւրեանց առ խաղանն թագաւոր իւրեանց, եւ է՛ր՝ զոր առ իւրեանս կալեալ ի պէտս ծառայութեան աղխից իւրեանց։

Իսկ այս զօր, որ ել ընդ արեւելս, որոց գլխաւոր էր Չարմաղուն նուինն, չոգաւ սա ի վերայ Ջալալադին սուլտանին, որ իշխէր Խորասանայ եւ գաւառացն՝ որ շուրջ զնովաւ, եհար վանեաց զնա եւ զզօրս նորա. եւ արար զնա փախստական, որպէս ցուցաք վերագոյն։ Եւ ինքեանք կարգ առեալ՝ աւերեցին զամենայն աշխարհս Պարսից եւ զԱտրպատականու եւ զԴիլմաց. կարգաւ սրբեցին զամենայն, որպէս զի մի ինչ մնասցէ խոչընդոտն գայթակղութիւն նոցա. առին եւ զմեծամեծ քաղաքսն եւ զհոյակապ, ամենայնիւ լցեալ զՌԷ եւ զԱսպահան, եւ յիւրեանց անուն վերստին շինեցին։ Այսպէս առնէին ամենայն երկրի, ընդ որ անցանէին։

Եւ ապա եկին հասին յաշխարհն Աղուանից ամենայն աղխիւք բազմութեամբ իւրեանց, եւ ի բերրի եւ յարգաւանդ դաշտին, որ կոչի Մուղան, լի ամենայն բարութեամբ՝ ջրով, փայտիւ, մրգով եւ որսով, անդ զետեղ առեալ՝ հարին զխորանս իւրեանց։ Այսպէս առնէին զամենայն աւուրս ձմերայնոյն, եւ ի ժամանակս գարնանայինս սփռէին ընդ կողմանս կողմանս ասպատակաւ եւ աւերմամբ, եւ դարձեալ դառնային, անդրէն բանակէին։