Պատմութիւն Հայոց

Այր ոմն առաքինի, զարմանալի վարուք, գործող պատուիրանացն աստուծոյ եւ լծաբարձ ի մանկութենէ, արժանացեալ քահանայական պատուոյ, կուսակրօն, Յովհաննէս անուն, ի քաղաքագիւղէն Գառնւոյ, ուր զարմանալի սարաւոյթն է Տրդատայ, ի սուրբ ուխտէն Այրիվանաց։ Սա ի մանկական տիոցն արհամարհեալ զամենայն ինչ կենցաղոյս, լքեալ զազգ եւ զտուն, յանապատ տեղիս բնակէր. սիրէր առանձին լինել եւ անզբաղապէս խօսել ընդ աստուծոյ՝ տուեալ զինքն ազգի ազգի ճգնութեան, պահոց եւ աղօթից գետնատարած անկողնօք եւ անհանգիստ աշխուժութեամբ՝ շրջելով ի տեղւոջէ ի տեղիս եւ լուսաւորելով զպատահեալսն։

Տուան նմա եւ շնորհք բժշկութեանց, զի ձեռն դնելով եւ աղօթելով՝ բժշկէր զբազում ախտաժէտս։ Խնդրէին ի նմանէ եւ գիր պահապան անձանց իւրեանց, եւ նա անյապաղ տայր ամենայն խնդրողացն։ Եւ զայս ո՛չ միայն հաւատացեալքն առնէին, այլ եւ բազումք յանհաւատիցն։ Եւ նա գրելով զանուն սրբոյ երրորդութեանն եւ խորհրդական բանս աղօթից, տայր նոցա։ Եւ նոցա առեալ հաւատով՝ կապէին յանձինս իւրեանց։

Վասն սորա բազումք բազում ինչ պատմէին, բայց առաւել հարազատն մեր եւ սքանչելին Վարդան վարդապետն, որոյ բանքն արժանի էին հաւատարմութեան, զի նոքա սիրով կապեալ էին ընդ միմեանս։ Զի մեք մարմնով զնա ոչ տեսաք վասն հեռաւորութեան, նա ի մխիթարութիւն մեզ պատմեաց ինչ ի վարուց նորա մասնաւոր եւ ասաց. թէ՝ «Ինքն իսկ Յովհաննէս ասաց մեզ. թէ՝ «Չոգայ ես ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ երկրպագել տնօրինական տեղեացն, եւ յամեցի անդ աւուրս՝ իջաւան կալեալ ի սուրբն Յակոբ։

Եւ ի գիշերի միում կանխեալ նախքան զհարկանել ժամուն ազդարարի, որ յաղօթս զարթուցանէր զամենեսեան. եւ մինչդեռ աղօթէի ի սուրբ եկեղեցին, վարդապետն, որ իշխանն էր սուրբ Յակոբայ, կոչեաց զիս եւ ասէ. «Ե՛կ, լո՛ւր զարմանալի իրս, զոր պատմէ քահանայս իմ մանկագոյն»։ Եւ իբրեւ չոգայ առ նա, կոչեաց զերէցն, որ ետես զտեսիլն զարմանալի, եւ ասէ. «Արդ ասա՛, զոր յառաջագոյն պատմեցեր ինձ, զի լուիցէ եւ սաե։ Եւ երէցն սկսաւ պատմել, թէ՝ «Նախ քան զգալդ ձեր յեկեղեցիս՝ էի ես յաղօթս ի վերնատան սուրբ եկեղեցւոյն, եւ յանկարծակի նկարեալ պատկերն Գաբրիէլի հրեշտակապետի, որ կայ հանդէպ պատկերի ամենասրբուհւոյ աստուածածնին, բարբառեցաւ եւ ասէ. «Ուրախ լեր բերկրեալդ, տէր ընդ քեզ» <Ղուկ. Ա 28>. «Օրհնեալ ես դու ի կանայս, եւ օրհնեալ է պտուղ որովայնի քո»։ Սկսան եւ ամենայն սրբոց նկարեալ պատկերքն զնոյն բարբառել ցմեծ ժամս՝ «Ուրախ լեր բերկրեադ, տէր ընդ քեզե <Ղուկ. Ա 42>...

Եւ իմ զարմացեալ՝ փառս ետու աստուծոյ եւ քննեալ գտի տոմարական արուեստիւ, զի երեսուն էր այն օր արեգ ամսոյ, եւ եօթն ապրիլ ամսոյ, եւ հնգետասան նիսանայ։ Վկայէ այս տեսիլ եւ ցուցմունք հրաշիցս՝ հայոց անսուտ տօնին, որ ասեմք զօր աւետեաց սուրբ կուսին յերեսուն արեգի, եւ ապրիլի եօթն, եւ հնգետասան նիսանու եւ ոչ որպէս հակառակին այլ ազգք, եւ մանաւանդ յոյնք՝ ասելով ի քսան եւ հինգն մատի՝ անխորհուրդե։

Զայս պատմեաց ճշմարտախոհ այրն ի հաստատութիւն ուղղափառ հաւատոյս։

Դարձեալ միւս եւս սմին հանգոյն, զոր պատմեալ է սուրբ այրն այն Յովհաննէս։

«Էի ես, ասէ, ի կողմանս Յորդանան գետոյ՝ աղոթելով ի տեղւոջ մկրտութեան տեառն եւ սրբոյն Յովհաննու Կարապետի»։ Եկին առ իս արք երեք, տաճիկ տոհմաւ, եւ խնդրէին զկնիք սուրբ մկրտութեանն։ Եւ ես յապաղէի տալ յայլում աւուր, եւ կամ առցեն յայլոց, զի տեսանէի զնոսա արս խուժադուժս եւ համարէի կեղծաւորիլ։

Եւ որ աւագն էր ի նոցանէ, պատմեաց ինձ եւ ասէ. «Մեք ի Զանգիանայ եմք, ի քաղաքէ Պարսից, եւ եմք մուղրի դենիւ։ Շինեցաք մեք մինարայ մեծ եւ գեղեցիկ եւ պատրաստեցաք, որ ինչ պետք են նաւակատեացն։ Եւ ելի ես ի ծայր գմբեթին ըստ դենին տաճկաց տալ զանարժան ձայնն։ Եւ ահա տեսի յարեւելից կուսէ զերկինս պատառեալ եւ զվայրն լի անբաւ լուսով, եւ թագաւոր մի ահեղ եւ զարմանալի՝ յաթոռ փառաց նստեալ, եւ շուրջ զնովաւ բազմութիւն լուսեղինաց, որք օրհնէին զնա անճառելի ձայնիւ։ Գային նմա յերկրպագութիւն ամենայն ազգք քրիստոնէից իւրաքանչիւր առաջնորդօք ուսմանն, որք զարդարեալ էին երեւելի փառօք. եւ յորժամ երկրպագէին նմա, ընդունէր զողջոյն նոցա։ Ի վերջոյ եկին այլ ազգ մի, որ կարի առաւել էին փառօք քան զառաջինսն, եւ առաջնորդքն նոցա կարի զարմանալիք։ Եւ յորժամ եկին եւ երկրպագին թագաւորին, նա յարեաւ յաթոռոյն ընդ առաջ նոցա, եւ համբուրեաց զնոսա՝ առաջնորդօքն իւրեանց, եւ մեծարեաց քան զամենայն ազգսն։

Եւ մինչ ես հիացեալ կայի զարմացմամբ եւ ապշեալ, եկն առ իս ի վեր այս աւագ որդի իմ եւ ասէ. «Ընդէ՞ր յամեցեր, զի քեզ մնան ամենայն ժողովուրդն»։ Հայեցաւ եւ սա յարեւելս, եւ ետես զնոյն տեսիլ, եւ եկաց յիմարեալ։ Ապա իբրեւ կարի յամեցաք, նեղացաւ ամբոխն ընդ յամելն մեր. եկն ել այս կրտսեր որդի իմ եւ մեղադրէր մեզ վասն յամելոյն մերոյ։ Եւ քանզի անցեալ էր տեսիլն ի գալ սորա, պատմեցաք սմա զպատճառն յամելոյն եւ զիրս տեսլեանն, եւ իսկոյն կամեցաք ի բարձանց անտի քարոզել զՔրիստոս ճշմարիտ աստուած եւ զմեզ քրիստոնեայս։ Սա արգել զմեզ եւ ասէ. «Որովհետեւ այդպէս է, իմաստութեամբ գործեսցուք. թէ այժմ քարոզեմք մեք զՔրիստոս, իսկոյն սպանանեն զմեզ ամբոխս տաճկաց եւ դնեն բարուրս, թէ վասն յանցանաց իրիք սպանաք, եւ ո՞վ գիտէ զմէնջ, այլ երթիցուք, տացուք նոցա զկերակուրսն, զոր պատրաստեցաք, եւ ապա մեք երթիցուք ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ եւ անդ լիցուք կատարեալ քրիստոնեայք ի ձեռն կնքոյ աւազանին, եւ մանաւանդ յայնց քրիստոնէից, զոր դուք ասէք, եթէ կարի խնդութեամբ ընկալաւ զնոսա թագաւորն եւ նշանակեցաւ ձեզ ի տեսլեանն, եթէ ազգն հայոց էին այնոքիկ, որք վիճակ հասին Թադէոսի եւ Բարդուղիմէոսի եւ սրբոյն Գրիգորի»։

Եւ մեր ունկնդիր եղեալ բանից սորա, իջաք առ նոսա՝ ոչ ինչ պատմելով ումեք։ Թողաք զամենայն գոյս մեր՝ զշարժուն եւ զանշարժուն, եւ եկաք յԵրուսաղէմ, եւ աղաչէաք զաստուած պատահիլ մեզ այն ազգի, որ փառաւորք էին ի տեսլեանն։ Եւ եցոյց մեզ աստուած զքեզ, եւ զնոյն նշան տեսաք ի վերայ քո։ Արդ աղաչեմք զքեզ, տո՛ւր մեզ զկնիքն Քրիստոսի եւ արա՛ զմեզ կատարեալ ծառայս աստուծոյն քոե։

Եւ իմ տեսեալ զյօժարութիւն նոցա, եւ թէ ի տեառնէ է կոչումս, մկրտեցի զնոսա ի սուրբ գետն Յորդանան յանուն հօր եւ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ, եւ հաղորդեցուցի զնոսա ի պատուական մարմին եւ արիւն որդւոյն աստուծոյ։ Եւ ողջունեալ զմեզ, ելին ի քաղաքէն՝ գնալ ի մեծն Հռոմ ի տեսութիւն գերեզմանի սուրբ առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի՝ ի փառս Քրիստոսիե։

Ասէր եւ զայս նոյն սքանչելին Յովհաննէս, եթէ՝ «Արք քառասուն, հայ ազգաւ, չոգան յանապատն Սինայ, ի լեառն, ուր երեւեցաւ աստուած Մովսիսի եւ ետ զտախտակսն քարեղէնս, յոր գրեալ էին տասն պատգամքն, երկիր պագանել աստուծոյ եւ տեսանել զսուրբ տեղիսն։

Եւ էր ի ստորոտ լերինն վանք մի, հոռոմ ազգաւ, խստակրօն վարուք անդ օթեւանս կալան։ Եւ մինչ կամէին ելանել ի լեառն, պատուիրեցին նոցա բնակիչք վանիցն եւ ասեն. «Զգիշերս մի՛ ագանիք անդ, քանզի ահագին արհաւիրս տեսանեն անդ, որք օթագային. այլ եւ կորուստ անձանց բազմաց պատահեալ է»։

Իսկ նոքա ելին համարձակութեամբ, ոչ ինչ կերակուրս բարձեալ ընդ իւրեանս. եւ յամեցին անդ աւուրս։ Եւ զարմացեալ էին բնակիչք վանիցն, թէ զի՛նչ եղեն, զի ընդ այլ անց ոչ կայր. եւ համարէին, եթէ կորեան յարհաւրաց անտի։

Իսկ նոքա յետ կատարելոյ զպաշտօնն իւրեանց՝ իջին ի լեռնէ անտի, փառաւորեալ եւ հրաշալի երեսօք։ Եւ էին քառասուն եւ երկու։ Եւ զարմացեալք բնակիչք վանիցն, ելին ընդ առաջ նոցա ջահիւք եւ լապտերօք, եւ մեծաւ պատուով տարեալ հանգուցին։ Եւ զարմանային, զի, յորժամ ելին ի լեառն՝ քառասուն էին, եւ իբրեւ իջին՝ քառասուն եւ երկու, զի գիտէին, թէ այլ ոք ո՛չ չոգաւ ի վեր՝ բա՛ց ի նոցունց։

Եւ իբրեւ եդին սեղան առ ի կերակուրս, յարեան երկու արքն փառաւորք, որք աւելի էին քան զքառասունսն, պաշտել զնոսա ի սեղանն եւ ոչ տային թոյլ արանց վանիցն ծառայել նոցա, այլ ասէին. «Մեր սովորութիւն է զեղբարս մեր մեզ պաշտել»։

Եւ իբրեւ կերան, որ ինչ պատշաճն էր, ողջունեալ զնոսա, եղեն աներեւոյթ. որք էին Մովսէս եւ Եղիա։ Եւ ահիւ մեծաւ ըմբռնեալ բնակիչք վանիցն, պատուէին զնոսա իբրեւ զհրեշտակս. եւ յուղակեցին մեծաւ պատուովե։

Զայս պատմէր սրբասէրն Յովհաննէս ի դէմս այլոց վասն անձին խոնարհութեան, զի մի՛ գիտասցեն, թէ եւ ինքն ընդ նոսա էր։

Յետ այսորիկ շրջեալ նորա ընդ բազում գաւառս եւ ընդ քաղաքս, եհաս ի քաղաքն Կողոնիա։ Եւ բազումք ի թուրքացն եւ ի տաճկացն գային առ նա եւ մկրտէին վասն սքանչելի վարուց նորա եւ բժշկութեանցն, զոր առնէր։

Ապա նախանձեցան ընդ նա պարսիկքն, եւ իշխան քաղաքին Կողոնիայ ըմբռնեաց զնա եւ զերէց մի, եւ կուտեալ փայտ չոր, եդեալ զնոսա ի միջի՝ վառեաց հրով։ Եւ լայր երէցն՝ որ ընդ նմա, եւ նա քաջալերէր զնա եւ ասէր. «Մի՛ երկնչիր, կարող է աստուած ապրեցուցանել զմեզ ի հրոյս, որպէս զերիս մանկունսնե։

Եւ մինչ բորբոքէր բոցն, մանուկ իշխանին անկաւ ընդ պարիսպ բերդին եւ յարեաւ անվնաս։ Եւ ի հարցանելն, թէ՝ «Ո՞րպէս կաս կենդանի»։ Պատասխանի ետ, թէ՝ «Այրն այն, զոր ընկեցիք ի հուրն, նա եբարձ զիս ձեռօք իւրովք եւ ոչ ետ ինձ անկանիլ յերկիր»։ Եւ առժամայն առաքեաց իշխանն, եւ հրամայեաց հանել զնոսա ի հրոյն, եւ թոյլ ետ երթալ, ուր եւ կամեսցի։

Եւ նորա շրջեալ ընդ բազում գաւառս, գնաց ի Հռոմկլայն առ մեծ կաթողիկոսն Հայոց տէր Կոստանդին. եւ նա ուրախութեամբ ընկալաւ զնա մեծաւ պատուով եւ ոչ ետ թոյլ երթալ յայլ ուրեք։ Եւ անդ եկաց մինչեւ փոխեցաւ առ Քրիստոս եւ թաղեցաւ ի նմին. զընթացս իւր կատարեալ եւ զհաւատս պահեալ՝ եհաս անթառամ պսակին եւ անվախճան կենացն։ Աղօթք նորա մեզ ի սատարութիւն եւ ի թողութիւն մեղաց, եւ յիշատակ նորա ընդ սուրբս ամենայն ի Քրիստոս Յիսուս, ի տէր մեր, որում փառք յաւիտեանս։