Պատմութիւն Հայոց

Կատարած աշխարհիս մօտեալ է, եւ վասն այնորիկ կարապետք նեռինն բազմացան, որպէս յառաջագոյն ասաց կենարարն, թէ՝ «Մերձ ի կատարածն յարիցեն սուտ քրիստոսք եւ սուտ մարգարէք տալ նշանս եւ արուեստս դիւականս, մինչեւ մոլորեցուցանել, թէ հնար ինչ իցէ, եւ զընտրեալսնե <Մատթ. ԻԴ 24, ԺԳ 22>։

Արդ ի ՈՂԹ թուականիս հայոց եղեւ այսպիսի ինչ. համբաւ հանին, թէ ի սահմանս Խաչենոյ կարկուտ եկն, եւ խառն ընդ կարկտին ձկունք բազումք անկան յերկիր, չափ թզոյ միոյ։ Աչօք մեք ոչ տեսաք, բայց բազումք էին, որ հաւատարմացուցանէին, թէ ականատես լեալ եմք։ Ընդ այսոսիկ եւ միւս ես յօդուած բանի հանգոյն առասպելեաց ասէին, թէ՝ «Յեզր ծովուն Գեղամայ աւան մի է, Կոթ անուն. ի սահմանս այնր գեղջ հուպ ի լեառն գտին մարդ մի հսկայաձեւ՝ մեռեալ եւ կիսաթաղ, նոր հանդերձ ունելով եւ կօշիկս նորս, եւ հանդէպ սրտին ծակ, որպէս թէ խոցած աշտէիւ, եւ ի վերայ սակաւ մի բամբակ։ Եւ յորժամ առնուին զբամբակն, սաստիկ վիժէր արիւն ի նմանէ. եւ իբրեւ դնէին դարձեալ ի վերայ զբամբակն, արգելոյր զարիւնն. եւ թէ այլ նո՛ր բամբակ դնէին եւ ոչ զիւրն, նոյնպէս հոսէր արիւնն, մինչեւ դնէին զառաջինն։ Զայսոսիկ յոլովք շաղակրատէին, թէ ճշմարիտ եւ թէ սուտ, մեք ոչ գիտեմք։

Բայց այս եղեւ ստուգութեամբ, զի ի սոյն ամի յարեաւ մոլար ոմն, Դաւիթ անուն, դիւական հոգւով շարժեցեալ՝ հանգոյն Յուդային եւ Թեւդայ <Գործ. Ե 36-37> մոլորեցուցչաց։

Գիւղ մի է ի սահմանս Գեղարքունւոյ ծովուն, ի կողմ Խաչենոյ, հուպ ի բերդն Հանդաբերդ, ուր ջերմուկն է՝ Ծար անուն։ Ի նմա էր այս այր ի չքաւորաց եւ ի տնանկաց, պահէր զջրաղաց նոցա եւ յայնմանէ կերակրէր ինքն եւ կին իւր եւ որդիք։

Եւ ի գիշերի միում երեւեալ նմա սատանայ ի կերպ լուսոյ եւ իշխեաց ասել, թէ՝ «Ես եմ Քրիստոս, եւ եկի առնել զքեզ ինձ քարոզ, եւ ածից առ քեզ յամենայն կողմանց զմարդիկ, եւ որք գան առ քեզ ի պէտս բժշկութեան, համարձակ դիր զձեռն քո ի վերայ նոցա. եւ ա՛ռ զգերան ձիթահանաց գեղջդ եւ արա՛ խաչ եւ կանգնեա՛ ի դուրս եկեղեցւոյն»։ Եւ զայլ ամենայն հնարս խորամանկութեան ուսոյց նմա։

Եւ նա սկսաւ քարոզել, թէ՝ Քրիստոս երեւեցաւ ինձ եւ ասաց, թէ՝ «Դարձո զաշխարհս եւ բժշկութիւնս կատարեա՛»։

Եւ յարեցան ի նա այլք. եւ նոքա սկսան համբաւել զնա եւ կոչէին նմա Դաւիթ Միայնակեաց եւ Սքանչելագործ։ Եւ առեալ բռնութեամբ զգերան ձիթահանացն ի տանէ իւրմէ, արարին խաչ բարձրաբերձ, եւ կանգնեցին զնա ի դուռն եկեղեցւոյն. եւ զենին նմա զուարակս, եւ տային ի մսոյն եւ յոսկերաց զուարակին, եւ ի տաշեղէ խաչին, եւ ի հատէ կորեկոյն, որ ի ջրաղացքն, որպէս նշխարս օրհնութեան ամենայն ուխտականացն, որք գային յամենայն կողմանց։ Քանզի նոյն բանսարկուն, որ յորդորեաց զնա յայն, դրդեաց եւ զամենայն գաւառս երթալ ի համբաւն յայն՝ արք եւ կանայք եւ մանկտի, նաեւ երիցունք եւս, եւ ազատ մարդիկ, եւ ամենայն ախտացեալք եւ ցաւագնեալք։

Եւ նա զառաջինն կեղծաւորեալ ոչինչ առնոյր յումեքէ։ Ըստ նմանութեան դերաքրիստոսին՝ այսպէս քարոզէր. «Ո՞վ եմ ես աղքատ եւ մեղաւոր. բայց Քրիստոս հրամայեալ է ինձ քարոզել՝ զերկուշաբաթ օրն պահեցէ՛ք, եւ յիշոցք մի՛ ասէք. եւ եկա՛յք, համբուրեցէ՛ք զիս, եւ թողեալ լիցին մեղք ձեր եւ ազգի ձեր մինչեւ յեօթն ազգսե։

Եւ յորժամ դիւահարքն գային, առնոյր բիր մի հաստ, եւ հարկանէր անխնայաբար, եւ կոխէր ոտիւք զփողսն, եւ ասէր. «Ե՛լ, շուն, ե՛լ, շուն, Դաւիթ Միայնակեացն հրամայէ քեզ»։ Եւ ասէր ցայրն այսակիր. «Ահա այլ մի՛ երկնչիր, բժշկեցարե։ Եւ նա երթայր՝ ունելով զնոյն չար եւս բազմացեալ ի նմա. եւ ուր երթայր եւ հարցանէին, ոչ իշխէր ասել թէ՝ «Ո՛չ բժշկեցայ». քանզի պատուէր տայր. թէ՝ «Յորժամ ասես, թէ՝ «Ո՛չ բժշկեցայ», առժամայն լլկիս ի դիւէն»։ Եւ նա թէպէտ ոչ իշխէր ասել, թէ՝ «Ո՛չ բժշկեցայ», արդիւնքն իսկ յայտ առնէին, որ հանապարզ լլկէին։ Որ յառաջն ամսով եւ շաբաթով կրէին զնեղութիւնսն, յետ գնալոյն առ նա յամենայն աւուր չարչարէին։ Եւ լեկրոտք, որ երթային առ նա, ասէր, թէ՝ «Խաղացէ՛ք առաջի իմ եւ պարեցէ՛քե։ Եւ նոքա առնէին զայս յօժարութեամբ, քանզի այս ազգ դիւաց ախորժեն զխաղ եւ զպար։ Եւ ասէր. «Եկա՛յք, համբուրեցէ՛ք զիս եւ զկին իմ, եւ երթայք, եւ այլ մի՛ երկնչիք»։ Եւ գոդեացն ասէր. «Այդ ցաւոյդ յաստուծոյ հրաման չկայ բժշկելոյ, բայց զմեղս քո թողում քեզ, զի եկիր առ իսե։ Եւ զկարկամեալսն եւ զկզացեալսն հրամայէր արանց չորեցունց ունել՝ երկուցն զգլուխն եւ երկուցն զոտսն, եւ ասէր. «Ձգեցէ՛ք եւ պարզեցէ՛ք»։ Եւ նոցա ձգեալ ուժգնակի, ճարճատէին ամենայն յօդուածք մարմնոյն. եւ այրն վայէր ուժգնակի առ վտանգի ցաւոցն։ Եւ նա ելեալ՝ կոխէր զթիկունսն եւ զմկանունսն, եւ ցաւագնեալն անշնչանայր իբրեւ զմեռեալ, եւ կամ մեռանէր իսկ։ Եւ նա ասէր վասն այնոցիկ, որ մեռանն, եթէ՝ «Չափ ժամանակի դորա լցեալ էր, եւ չէր մարթ կեալ դմա. բարւոք է, զի մեռաւ, որ հանգչի ի վշտացն»։ Եւ որք ապրէինն կիսահամ եւ ոչ բժշկէին, ասէր. «Ո՛չ ունին կատարեալ հաւատս առ մեզ, վասն այնորիկ ոչ բժշկին»։ Եւ դիւահարացն զորոց զփողսն կոխէր եւ նոքա մեռանէին, ասէր. «Սա վաղուց է մեռեալ, եւ այն, որ շրջեցուցանէր զդա, դեւն էր, զոր հանի այժմ»։ Եւ կուրացն ասէր. «Լաւ է քեզ այն, որ բանամ զա՞չս քո, թէ՞ թողում զմեղս քո. եւ ես գիտեմ, զի ժամանակդ քո կարճ է, վաղվաղակի մեռանիս»։ Եւ նա ասէր. «Թէ այդպէս է, լա՛ւ է ինձ, որ թողուս զմեղս իմ»։ Եւ ասէր ցնա. «Թողեալ եմ զմեղս քո»։

Եւ այսպէս զամենեցուն միտս յինքն ձգէր. մինչեւ այնքան լինէր առ նա ժողով բազմութեան, մինչեւ տեղիք վայրացն ոչ բաւէին տանել զմարդիկ։ Եւ զի ամառնային էր ժամանակն, ի մարգս եւ ի սարս ելեալ՝ անդ ագանէին եւ գործէին զամենայն չարիս. զի կանայք, որք ոչ իշխէին յարանցն եւ ի ծնողացն եւ յորդւոցն ի տան իւրեանց շնալ եւ պոռնկիլ, ելանէին ուխտի պատճառաւ, եւ շնային համարձակ, ընդ որս կամէին։ Նոյնպէս եւ արքն չարք զնոյն առնէին, որոց ցանկայինն։ Եւ գնային բազում պատարագօք՝ ոսկւով եւ արծաթով եւ զուարակաւ եւ ոչխարօք։ Եւ որք երթային եւ գային, զայնոսիկ, որք ոչ էին երթեալ, կշտամբէին եւ գարշէին ի նոցունց, որպէս ի մեղաւորաց եւ յանարժանից նորա տեսութեանն։

Այլ եւ երիցունք եկին եւ յարեցան ի նա ընչից եւ զօշոտութեան աղագաւ. եւ կային նմա ի սպասու, լուանալով զոտս նորա, եւ զջուրն ցանէին ի վերայ ինքեանց եւ ժողովոցն բազմութեան։

Եւ ինքն կեղծաւորեալ՝ ինչ որ առնոյր յումեքէ, այլ ի ձեռն քահանայիցն եւ արբանեկացն իւրոց առնոյր։ Եւ տէր գեղջն, քանզի պարսիկ էր, առնոյր զբաժին իւր յընչիցն, քանզի յոյժ բազումս տանէին եւ յօժարութեամբ տային։ Եւ թէ ոք ի վարդապետաց կամ յերիցանց արգելոյր կամ խափանէր զնոսա յերթալոյ, հայհոյէին եւ բամբասէին՝ իբրեւ զնախանձոտս եւ զյաչաղկոտս, թէ՝ «Ինքեանք ոչ կարեն գործել զգործս նորա եւ ոչ կամին զբարեգործութիւն սրբոյն այնորիկե։

Ապա գրեաց գիր սաստից եւ մեղադրանաց մեծ վարդապետն Վանական, որ բնակէր ի վանս Խորանաշատոյ՝ հանդէպ Երգեվանից բերդին, թէ՝ «Ընդէ՞ր զերեւումն դիւին՝ Քրիստոսի համարիք, ո՛վ քրիստոնեայք. զի եւ սատանայ սովոր է կերպարանիլ ի հրեշտակ լուսոյ»։ Եւ բանադրեաց զայնոսիկ, որ ի պիղծ մսոյ անտի կերեալ էին, եւ կամ ունէին նշխար ի տաշեղէն եւ ի կորեկոյն. մի քառասունք պահք եւ հինգ հարիւր ծունր եդ ի վերայ նոցա եւ ապա արժանի լինել սուրբ խորհրդոյն։ Գրեցաք եւ մեք նմանապէս նովին սաստիւ եւ բանադրանօք, եւ առաքեցաք ի յոլով տեղիս։ Նոյնպէս գրեաց եւ եպիսկոպոսն Հաղբատայ տէր Համազասպ։

Եկն եւ Դադի վանից եպիսկոպոսն տէր Գրիգորէս, եւ վարդապետն Վարդան, զոր Յօժար որդին կոչէին, բազում քահանայիւք ի գիւղն յայն, քանզի ի նոցա վիճակին էր, խաչիւք եւ աւետարանօք. եւ արարեալ գիշերապաշտօն, կանգնեցուցին զայրն խաբեալ ի միջին, զի թերեւս ելցէ ի նմանէ ոգին պիղծ։ Եւ յորժամ հարցանէին, թէ՝ «Զի՞նչ տեսանեսե։ Ասէր, թէ՝ «Յորժամ անկանիմ ի վերայ երկրի բերանս ի վայր, յերկրէ աստի երեւի ինձ եւ խօսի ընդ իս»։

Ապա ձեռն արկեալ եպիսկոպոսին եւ երիցանցն, կամէին կործանել զխաչն, զոր կանգնեաց մոլարն։ Յարեաւ ամենայն ամբոխ բազմութեանն սրովք եւ բրովք, կամէին սպանանել զնոսա։ Եւ նոցա արտաքս ելեալ յամբոխէն, անիծեցին սաստիւք նզովիւք զյանդգնեալսն։ Ապա ոմանք ի նոցանէ զղջացեալք, չոգան աղաչեցին զեպիսկոպոսն եւ զերիցունսն արձակել զնոսա ի կապանաց անիծիցն. եւ զայրն ետուն ի ձեռս նոցա։

Եւ մինչ տանէին նոքա, հանդիպեցան նոցա արք գառնեցիք, որ գային ի մեծ դրանէն։ Աղաչեաց այրն զնոսա, զի խնդրեսցեն զնա յեպիսկոպոսէն. քանզի ասէր զինքն ազգակից նոցա եւ ի Գառնւոյ. զի այսպէս ասէր նա յառաջագոյն ժողովրդեանն. թէ՝ «ՅԱրշակունեաց ազգէն եմ ես, եւ պարտ է որդւոց իմոց լինել միոյն թագաւոր եւ միւսոյն՝ կաթողիկոս. եւ սրբոյն Սահակայ տեսլեանն մարթ է ի վերայ նոցա կատարիլ»։ Ապա ետ զնա եպիսկոպոսն ցնոսա՝ երդումն պահանջեալ, զի մի այլ մոլորեցուսցէ զմարդիկ։ Եւ այսպէս հազիւ շիջաւ չարն երեւեալ։