Պատմութիւն Հայոց

Յառաջ ասացեալ ազգն հիւսիսոյ արեւելից, որ թաթարն անուանէր, ի նեղ էարկ զսուլտանն Խորասանայ զՋալալադինն, եւ եհար զզօրս նորա, եւ տապալեաց զաշխարհս նորա։ Եւ հանին զնա փախստական ընդ աշխարհն Աղուանից. եւ եկն նա ի քաղաքն Գանձակ եւ առ զնա։ Եւ կուտեաց իւր զօրս անթիւս ի պարսից եւ ի տաճկաց եւ ի թուրքաց եւ եկն յաշխարհս Հայոց։

Զայն տեսեալ Իւանէի, ազդ առնէ թագաւորին Վրաց եւ ժողովէ զօրս բազումս՝ կալ ընդդէմ սուլտանին։ Եւ հպարտութեամբ մեծամեծս փքանային, եւ դաշինս եդեալ էին, եթէ յաղթեսցեն նմա, զամենայն հայ մարդ ի կրօնս վրաց դարձուսցեն, որք ընդ իշխանութեամբ նոցա, եւ զընդդիմացեալսն՝ սրով բարձցեն։ Զայս խորհուրդ խորհեցան ոչ աստուծով, եւ դաշինս կռեցին, եւ ոչ նորա հոգւով զայս խորհեցան, եւ զտէր ոչ հարցին, որ տուիչն է յաղթութեան ում եւ կամի։

Եկն ապա սուլտանն ի գաւառն Կոտայից։ Գնաց եւ Իւանէ զօրօքն վրաց եւ կայր հանդէպ նոցա ի վերոյ. եւ տեսեալ զնոսա՝ զանգիտեաց, զետեղեալ ի տեղւոջն։ Իսկ սուլտանն՝ յառաջ վարեալ զզօրս իւր, գայր հանդէպ նոցա։ Եւ իբրեւ զայն ետես իշխան մի յաւագացն վրաց, Շալուէ անուն նորա, եւ եղբայր իւր Իւանէ, արք քաջք եւ անուանիք, եւ յաղթողք ի պատերազմի, ասեն ցայլ զօրսն. «Դուք կացէք մնացէք վայր մի, եւ մեք երթեալ խառնեսցուք ի նոսա. եթէ դարձուսցուք զոմանս ի նոցանէ յետս, մե՛ր է յաղթութիւն, եկայք եւ դուք. ապա թէ նոքա մեզ յաղթիցեն, փախերուք դուք եւ ապրեցուցէք զանձինս ձերե։

Եւ իբրեւ խառնեցան նոքա, սկսան կոտորել զզօրս սուլտանին։ Իսկ զօրն վրաց այնմ ուշ ոչ եդին, այլ փախեան ի տեղւոջէ անտի, մինչեւ այր զընկեր ի փախուստ ո՛չ գիտէր։ Եւ երթեալք առանց ուրուք հալածելոյ ամենեքեան ի վախից ի վայր մղեալք՝ ի ձոր անդր լնուին ի գլուխս քաղաքագեղն Գառնւոյ։ Եւ իբրեւ տեսին զայն զօրքն սուլտանին, զհետ մտեալ՝ զբազումս կոտորեցին եւ զայլս գահավէժ արարին։

Եւ եկեալ սուլտանին ի գլուխն ձորոյն՝ ետես զայն ողորմ տեսիլն, զի իբրեւ զդերբուկս քարանց կուտեալ կային անդ բազմութիւն մարդկան եւ երիվարաց, շարժեաց զգլուխ իւր եւ ասէ. «Այս գործ ոչ մարդոյ է, այլ աստուծոյ միայն, որ կարողն է ամենայնիե։ Եւ դարձաւ դիակապուտ առնել զանկեալսն, եւ աւերեալ զբազում տեղիս՝ գնաց ի քաղաքն Տփխիս. եւ ձեռնտու եղեն պարսիկքն, որ ի նմա, եւ առ զքաղաքն եւ զբազումս կոտորեաց, եւ զե՛ւս բազումս բռնադատէր թողուլ զքրիստոնէութիւն եւ հաւանիլ խաբեբայ եւ մոլար ուսմանն տաճկաց։ Բազումք այնուհետեւ յերկիւղէ մահուանն զանգիտեալ՝ փոխանակէին զճշմարտութիւնն ընդ ստութեանն, եւ այլք յանձն առեալ զմահ քաջութեամբ, քան զկեանս խղճիւ, զվկայական անուն ժառանգեալ՝ ելին յաշխարհէս բարի անուամբ։

Եւ ապա հրաման ետ, որք հաւանին եւ որք ոչ, ո՛չ հարցաքննութիւն առնել, այլ բռնութեամբ զամենեսին թլփատել։ Եւ այսպէս բռնաբար երկուց ոմանց կալեալ զձեռանէ մարդկան ի հրապարակի անդ եւ միւս ոմն առեալ սուր՝ հատանէր զմաշկ առնացի անդամոյն. եւ ընդ կանայսն խառնակէին զազրալից պղծութեամբ։ Եւ ընդ ամենայս տեղիս, ուր եւ գտանէին խաչ կամ եկեղեցի՝ կործանէին եւ քակէին։ Զայս ոչ միայն ի Տփխիս, այլ եւ ի Գանձակ, եւ ի Նախճաւան, եւ յայլ տեղիս գործէին։

Մի ոմն յաւագացն, որ եւ մայր սուլտանին կին էր նորա, Օրղան անուն, սա բազում չարչարանօք նեղէր զբնակիչս քաղաքին Գանձակայ՝ ո՛չ միայն զքրիստոնեայսն, այլ եւ զպարսիկսն՝ հարկապահանջութեամբ բազմաւ։ Եւ սպանաւ ինքն ի նմին քաղաքի ի մուլհեդաց, որք սովոր են նենգութեամբ սպանանել զմարդիկ։ Մատեան առ նա ոմանք՝ մինչդեռ գայր ընդ փողոց քաղաքին, իբր թէ զրկանս կրեալ իցէ նոցա յումեքէ, եւ առ նա մատեան տալ իրաւունս։ Ցուցին նմա թուղթ ի ձեռին ունելով՝ աղաղակեցին եւ ասեն. «Դա՛տ, դա՛տե։ Եւ իբրեւ զտեղի առ նա եւ կամէր հարցանել, թէ ո՞յր իցէ նեղեալ զնոսա, նոքա աստի եւ անտի յարեան ի վերայ նորա, եւ սրով, զոր ունէին ի ծածուկ, խոցոտեալ սպանին զնա։ Եւ այսպէս բարձաւ չարն չարեաւ ի միջոյ։ Եւ զսպանողսն նորա հազիւ կարացին սպանանել նետիւք, զի զբազումս խոցոտեալ փախեան ընդ մէջ քաղաքին. զի այսպէս սովոր են առնել ազգն այն, որ բռնացեալ են յամուր տեղիս, զոր Թուն եւ Թանջահ կոչեն, այլ եւ ի մայրիսն Լիբանանու. առնուն զգինս արեան իւրեանց յիշխանէն իւրեանց, զոր պաշտեն փոխանակ աստուծոյ, եւ տան յորդիս եւ ի կանայս իւրեանց. եւ ինքեանք երթեալ, ուր եւ առաքէ իշխան նոցա, բազում ժամանակս դեգերին ի կերպս կերպս եղեալ, մինչեւ պատեհ ժամանակ գտցեն սպանման, եւ ապա սպանանեն, զոր եւ կամին։ Վասն այնորիկ երկնչին ի նոցանէ ամենայն իշխանք եւ թագաւորք եւ տան հարկս նոցա։ Եւ սաստիկ կատարողք են հրամանաց իշխանին իւրեանց, զոր ինչ եւ ասէ՝ մինչ ի մահ անձանց իւրեանց ոչ խնայեն։ Եւ այսպէս զբազում մեծամեծս սպանանեն նոքա, որք ոչ հարկին նոցա, որպէս եւ զայս ամբարիշտս։