Պատմութիւն Հայոց

Կիրք, որ ի բնութեան մարդկան՝ յայս հաստատեալ է խնամօք յարարչէն՝ քննասէր լինել իրաց ինչ անցելոց եւ կամ ի հանդերձեալն լինելոց։

Իսկ այսմ ոչ է հնար այլազգ հասու լինել եւ իմանալ, բայց թէ բազում աշխատութեամբ եւ յերկար ջանիւ։

Հիւծիլ եւ մաշել տաժանմամբ եւ յոյժ վաստակօք, զի թերեւս գտցէ ինչ պիտանացու, որ կարողն իցէ լնուլ զփափագս ըղձից խնդրողին,

Րաբունաբար երկօք եւ ոչ վարկպարազի անցանել ընդ պատմութիւնս ժամանակաց՝ ներքնոց եւ արտաքնոց։

Ակնարկելով եւ ազդեցութեան հոգւոյն, որ կարողն է իմաստնացուցանել զտգէտս եւ բանաւոր առնել զանբանս։

Կարող եւ ձեռնհաս զնա հաւատալ առանց երկմտութեան եւ թերութեան.

Որով եւ ամենայն ինչ ըստ կամաց նորա յօրինի եւ կազմի, երեւոյթքն եւ աներեւոյթքն։

Սրբապէս մտօք եւ անչարութեամբ մատուցանել զունկն վերին եւ ներքին աստուածայնոց բանից եւ գրոց պատմութեանց, որք կարող են հասուցանել զխնդրողն խնդրելոյն։

Քանզի եւ այս օրէնք են աստուածայինք, «Ցուցանել հարանց՝ որդւոց, զի ծանիցեն, յազգ յայլ» <Սաղմ. ՀԷ 5>, որպէս մարգարէն Դաւիթ հրամայէ. զի յայս խրատէր մեծն ի մարգարէս Մովսէս զորդիսն Իսրայէլի եւ ասէր. «Խոկասցիս ի սոսա ի տուէ եւ ի գիշերի ի նստել ի տան, ի գնալ ի ճանապարհ, ի ննջել եւ ի յառնել» <Յես. Ա 8, Բ Օր. Զ 7, ԺԱ 19>։ Եւ այսոցիկ՝ որք յօժանդակ են եւ ձեռն տան, յոլովք են յաստուածայնոց արանց, որք կենդանի արձան թողին զգիրսն յետ իւրեանց ամենայն ազգաց։ Որպէս մեծն Եւսեբիոս զերկուս գիրսն եթող՝ զՔրովնիկոնն, սկսեալ ի նախնոյն Ադամայ, զխժական անուանս նահապետացն, զոր գրեցին արտաքինքն՝ համեմատելով ընդ աստուածայնոց արանց պատմութիւնս, եւ բերեալ հասուցանէ մինչ ի գալուստն Քրիստոսի եւ այսր, զյոլովից ազգաց նահապետս եւ զթագաւորս. եւ զԵկեղեցւոյ պատմութիւնն, սկսեալ ի ծագմանէ արեգականն արդարութեան՝ զժամանակս թագաւորաց, եւ զառաքելոցն սրբոց քարոզութիւնս, եւ թէ ո՞ ի նոցանէ զինչ գործեաց, եւ յոր կողմն չոգաւ իւրաքանչիւր ոք, եւ կամ, թէ ո՞րպէս վկայեցին. եւ զեպիսկոպոսաց սրբոց, եւ զերեւելի արանց զգործ եւ զքաջութիւն. եւ բերեալ հասուցանէ մինչեւ յաւուրս Կոստանդիանոսի բարեպաշտի եւ անդ դադարի։ Եւ ապա մեծիմաստն Սոկրատէս կորովակի բանիւք՝ սկսեալ ի սրբոյն Սեղբեստրոսէ Հռոմայ հայրապետէն եւ ի Կոստանդիանոսէ մեծէ, ածէ մինչեւ յաւուրս Թէոդոսի փոքու, զարարս եւ զգործս իւրաքանչիւր թագաւորաց եւ զեպիսկոպոսաց, եւ զառաքինեաց եւ զվատթարաց, զժողովելոց բազմաց եղելոց՝ պիտանեաց եւ խոտանաց, ընդարձակ եւ յաճախ պատմութեամբ աւարտէ։

Իսկ հայոց ազգի պատմագիրք յոլովք ցուցին աշխատութիւն. որպէս սքանչելի եւ կորովամիտն Ագաթանգեղոս, որ թարգմանի բարի հրեշտակ, որ եցոյց հրամանաւ մեծազօր եւ քաջ արքային Տրդատայ զհանգամանս իրաց եղելոց առ հայս ի ձեռն սրբոյն Գրիգորի Պարթեւի եւ խոստովանողի Քրիստոսի, զգործս նշանաց եւ արուեստից եւ սքանչելագործութեանց, եւ զպատճառս լուսաւորութեան Հայոց աշխարհիս, գեղեցիկ եւ պայծառ պատմութեամբ աւարտէ։ Եւ զկնի նորա ամենահարուստն գիտութեամբ եւ մեծն իմաստութեամբ քան զյոլովս սուրբ այրն աստուծոյ Մովսէս Խորենացի, որ զՀայոց պատմութիւնն շարագրեաց բազմահանճար եւ յոգնադրուատ բառիք. համառօտ պատմութեամբ եւ ընդարձակ մտօք ի նախնի մարդոյն սկսեալ՝ զյոլովից ազանց իրս եւ զգործս եւ զարարս, բերեալ մինչեւ յաւուրս Տրդատայ եւ սրբոյն Գրիգորի եւ անտի մինչեւ ցկատարումն սրբոյն Սահակայ հայոց հայրապետի, եւ զողբսն ասացեալ ի վերայ աշխարհիս Հայոց՝ անդանօր դադարեցուցանէ։ Եւ յետ նորա սուրբն Եղիշէ, որ պատմէ զքաջութիւն Վարդանայ, թոռին սրբոյն Սահակայ, եւ զընկերաց նորա, որք յուսովն Քրիստոսի զանձինս ի մահ եդին եւ պսակեցան ի Քրիստոսէ, եւ զարիական մահ սրբոց Յովսեփեանցն, եւ զկամաւ տալն զանձինս ի կապանս արքունի նախարարացն հայոց վասն յուսոյն, որ ի Քրիստոս, եւ զհամբերող նահատակութիւն սրբոցն Խորենայ եւ Աբրահամու, զոր ստուգութեամբ ցուցանէ այրն սքանչելի։ Եւ ապա Ղազար Փարպեցի ճարտասան, սկսեալ յաւուրցն սրբոյն Սահակայ, զնոյն ոճ պատմէ։ Եւ զկնի նորա Փաւստոս Բիւզանդ, որ զեղեալ իրս պատմէ Հայոց աշխարհիս ընդ պարսիկս եւ ի նոցանէ ընդ մերս։ Եւ Հերակլն ի Սեբիոսէ եպիսկոպոսէ ասացեալ։ Եւ Պատմութիւն սքանչելի առն Կորեան։ Եւ Խոսրով։ Եւ Ղեւոնդ երիցու Պատմութիւն, որ զոր ինչ գործեցին Մահմետ եւ աթոռակալք նորա ընդ աշխարհս ամենայն եւ առաւել ընդ ազգս հայոց։ Եւ Թովմայ վարդապետն, պատմագիր տանն Արծրունեաց։ Եւ Շապուհ Բագրատունի։ Եւ տէր Յովհաննէս կաթողիկոս Հայոց։ Եւ Մովսէս Կաղանկատուացի, պատմագիր Աղուանից։ Եւ Ուխտանէս եպիսկոպոս Ուռհայի, որ գրեաց զբաժանումն վրաց ի հայոց ի ձեռն Կիւրիոնի։ Եւ Ստեփանոս վարդապետ մականուն Ասողիկ։ Եւ Արիստակէս վարդապետ, կոչեցեալն Լաստիվերտցի։ Եւ Մատթէոս վանաց երէց Ուռհայեցի։ Եւ Սամուէլ քահանայ կաթուղիկէին Անւոյ։ Եւ ապա մեծիմաստ եւ հանճարեղ վարդապետն անուանեալն Վանական։

Որոց փոյթ եղեւ սոցա իւրաքանչիւր սրբոցս՝ գրով թողուլ զյիշատակ բարի զկնի եկելոցս յօգուտ լսողացն եւ ի վարձատրութիւն նոցուն սրբոցն՝ անջինջ լինել յիշատակ մինչեւ յօրն Քրիստոսի։

Իսկ մերս ձեռնարկութիւն մի՛ ումեք յանդգնութիւն համարեսցի, այլ առաւել բարեաց նախանձու գործ. զի հարկանեն զմեզ միտք մեր՝ ոչ տալ լռութեան զայսպիսի աղէտ տարակուսանաց, զօր լուաք ականջօք մերովք եւ տեսաք աչօք, զի ի գլուխ ելին ամենայն սրբոց մարգարէութիւնք, որք յառաջագոյն գուշակեցին վասն նեղութեանցս, որ հանդերձեալ էր լինել եւ առ մեզ գործովք կատարեցաւ. զոր եւ ասաց փրկչին մեր եւ աստուած տէր Յիսուս Քրիստոս, թէ՝ «Յարիցէ ազգ յազգի վերայ, եւ թագաւորութիւն՝ ի թագաւորութեան» <Մատթ. ԻԴ 7, Մարկ. ԺԳ 8>. եւ «Այն, ասէ, սկիզբն է երկանց» <Մատթ. ԻԴ 8, Մարկ. ԺԳ 8> յայտնութիւն որդւոյն կորըստեան, զոր երկնչիմք՝ մի՞ գուցէ երեւեսցի նա ի մերում աւուրս. զի գործք ամենայն, որ գործին այժմ, զնոյնն նշանակեն։ Սէր ցամաքեալ, եւ անգթութիւն տիրեալ, աստուածպաշտութիւն նուազեալ, եւ անհաւատութիւն բարձրացեալ. սեղանք եւ պատարագք լռեալք, եւ քահանայք անողորմ ի սուր անկեալք. կանայք եւ մանկունք գերեալք, եւ արք դառնամահք լեալք. զի՝ զոր գուշակեաց այրն աստուծոյ սուրբն Ներսէս վասն ազգին նետողաց եւ աւերման աշխարհիս Հայոց, այժմ կատարեցաւ յազգէ, որ թաթարն կոչի. զի զբազում ազգս եւ զազինս ջնջեաց սա, զոր յիւրում տեղւոջն պատմեսցուք, եթէ տէր կամեսցի։

Բայց իւրաքանչիւր ոք յառաջին աշխատասիրացն եգիտ տեղի ինչ բուռն հարկանելոյ, կամ թագաւոր երեւելի եւ կամ նահապետութիւնք ազգաց յայտնի։ Իսկ մեր յայսմ յամենայնէ թափուր եղեալ. զի թագաւորութիւնն վաղ ուրեմն բարձեալ՝ Արշակունին եւ Բագրատունին, եւ իշխանք ոչ ուրեք երեւեալ Հայկազնի, բայց թէ ուրեք ուրեք ղօղեալք եւ թաքուցեալք յօտար աշխարհի. բայց միայն յոյս մի եդեալ առաջի՝ զաւուրս շնորհ եւ զխորհրդոյս զօրութիւն, զի յայսմ աւուր, յորում ձեռնարկեցաք ի սմա, տօն է գալստեան ամենասուրբ հոգւոյն ի վերնատունն ի դասս առաքելոցն՝ հրեղէն լեզուօք հրաշազարդեալ զնոսա ընդ տիեզերս առաքեաց՝ կոչել զամենեսեան ուռկանաւ աւետարանին ի կեանս անմահականս։ Եւ մեք ի նոյն հոգի վստահ եղեալ, արկաք զանձինս յաշխատութիւն, որ ի վեր է քան զկար մեր։ Վասն որոյ աղաչեմք զկնի եկեալսդ ոչ աղարտել զաշխատութիւնս մեր, որպէս անուսմունք, եւ խնչել քթօք, եւ յօնօք պռստել, այլ զիջանել եղբայրաբար եւ ձեզ թողուլ յիշատակ ապագայիցն, զի Քրիստոսի աշակերտացն ամենայն ինչ հաւանութեամբ է, որպէս ուսանիմք ի գրոց։ Այլ մեք բուռն հարցուք զիրէս, զոր սկսաք, եւ ցուցցուք նախ զանուանս աթոռակալացն սրբոյն Գրիգորի՝ ի նմանէ սկսեալ մինչեւ առ մեզ սուղ ինչ համառօտիւք. զի լիցի սա մեզ արձան գերեզմանի. ոչ ըստ նմանութեան Աբիսողոմեան քարին <Բ Թագ. ԺԸ 18>, այլ կենդանի, զի յիշեսցի ի սմա անուն Կիւրակոսի։