Պատմութիւն Հայոց

Իսկ բարեպաշտ եւ յաղթազգեաց արքայն հայոց Լեւոն ի վերայ բազում քաջութեանցն, զոր արար, հնազանդեաց շրջակայ ազգսն. եկն եւ ապստամբ կաթողիկոսն հայոց Յովհաննէս, որ ի Կլայն Հռոմայական, եւ հաշտեցան ընդ միմեանս, իբրեւ վախճանեալ էր տէր Դաւիթ, որ յԱրքակաղնին։

Ապա հիւանդացաւ եւ արքայն Լեւոն հիւանդութիւն, որ եւ մեռաւ իսկ։ Եւ կոչեալ առ ինքն զկաթողիկոսն Յովհաննէս եւ զամենայն զօրագլուխս զօրօք իւրեանց. եւ զի որդի ոչ ունէր, բայց միայն դուստր մի, զոր յանձնեաց ի կաթողիկոսն եւ յիշխանսն ամենայն՝ թագաւորեցուցանել զնա փոխանակ իւր, եւ կեալ նմա հնազանդ, եւ ամուսնացուցանել զնա զուգապատիւ առն։ Եւ ետ զնա ի ձեռս կաթողիկոսին եւ երկու մեծամեծ իշխանացն Կոստանդնի ազգականին իւրոյ, եւ սիր Ատանայ, որ էր հոռոմ դաւանութեամբ, եւ ինքն հանգեաւ խաղաղական մահուամբ ի ՈԿԸ թուականին հայոց՝ կալեալ զթագաւորութիւնն ամս քսան եւ չորս յաղթութեամբ եւ բարի անուամբ։

Եւ յոյժ սգացին զվախճան քաջին ամենայն աշխարհն իւր եւ ամենայն զօրքն առ հասարակ, զի յոյժ սիրելի էր ամենեցուն քրիստոսասէր արքայն։ Եւ յետ օրինաւոր սգոյն կազմեցին զմարմինն առ ի թաղել։ Եւ եղեւ հակառակութիւն, զի կէսքն ասէին թաղել զնա յարքայական քաղաքին ի Սիս եւ այլքն՝ ի վանքն, որ կոչի Ակներ, զի յոյժ սիրէր նա զայն վանք վասն բարւոք կարգաւորութեան նոցա եւ հաճոյական աղօթիցն։ Իսկ ոմանք ոչ համարեցան պատշաճ, զի եզր էր տեղին այն եւ թշնամիք բազում էին նորա յայլազգեացն։ «Գուցէ, ասեն, եկեալ հանիցեն եւ այրեսցեն զդա հրով վասն բազում քինոյն, զոր ունին ընդ դմաե։ Ապա միաբանեալ ամենեցուն, տարեալ զմարմին նորա թաղեցին ի Սիս քաղաքի եւ զսիրտն եւ զփորոտին տարան ի վանքն, որ կոչի Ակներ։

Այսպէս հանգեաւ ի բարեպաշտութեան քաջն եւ յաղթողն ամենայնի Լեւոն արքայ։

Եւ կաթողիկոսն եւ իշխանքն բերին զորդի տեառն Անտիոքայ, զոր բրինձն անուանէին, եւ ետուն զդուստրն արքային Լեւոնի ի կնութիւն նմա եւ թագաւորեցուցին զնա։ Եւ էր անուն պատանւոյն Փիլիպպոս, եւ անուն թագուհւոյն Զապէլ։ Իսկ նա իբրեւ եկաց յարքայութեանն զամս չորս, խաբեաց զնա հայրն իւր եւ առ ի նմանէ զթագն Լեւոնի արքայի եւ զպաղատն արքունական, զոր յերեւելի աւուրս կանգնէին, եւ այլ գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ։ Իբրեւ տեսին իշխանքն, եթէ ոչ է միամիտ այրն յարքայութեան անդ, ըմբռնեալ զնա՝ արարին յարգելս, մինչեւ բերցէ զթագն եւ զգանձն, զոր տարաւ։ Իսկ հայրն նորա ոչ ետ եւ ոչ զմի, այլ եւ ոչ օգնել ինչ կարաց որդւոյ իւրում։ Եւ թողին զնա անդ մինչեւ ի նմին մեռաւ։

Եւ իշխանն մեծ Կոստանդին հաւանեցոյց զկաթողիկոսն եւ զայլս ոմանս ի մեծամեծացն՝ թագաւորեցուցանել զորդի իւր զՀեթում, մանուկ տիօք, առոյգ մարմնով եւ գեղեցիկ տեսանելով։ Իսկ թագուհին ոչ հաւանէր լինել կին մանկանն. ապստամբեցաւ չոգաւ ի Սելեւկիա առ ֆռանկսն՝ որ անդ, զի մայր նորա ֆռանկ էր ազգաւ ի Կիպրոս կղզւոյ։

Եւ առեալ Կոստանդնի զզօրսն ամենայն պաշարեաց զքաղաքն, մինչեւ յոչ կամաց ետուն զթագուհին ի ձեռս նորա։ Եւ տարեալ ամուսնացոյց զնա որդւոյ իւրում։ Եւ եղեն ի նմանէ որդիք։ Եւ յոյժ բարեպաշտ էր կինն այն եւ ողջախոհ, սիրող ամենայն երկիւղածաց աստուծոյ եւ աղքատասէր, պահօք եւ աղօթիւք հանապազ ճգնէր։

Իսկ մեծ իշխանն Կոստանդին իբրեւ առ զիշխանութիւնն թագաւորութեանն որդւոյ իւրում Հեթմոյ, զամենայն հոգս արքայութեան յանձն առեալ՝ իմաստաբար կարգաւորէր. զկէսն հնազանդէր սիրով, եւ զոչ հնազանդսն բառնայր ի միջոյ՝ զոմանս փախստական առնելով եւ զայլս մահուամբ։ Արար սէր եւ միաբանութիւն ընդ սուլտանին հոռոմոց, որում անուն էր Ալադին, որ ունէր զբազում աշխարհս ընդ ձեռամբ իւրով։ Այսպէս առնէր ընդ ամենայն շրջակայ ազգսն, եւ յամենայն կողմանց խաղաղացոյց զաշխարհս։

Կարգեաց եւ զանդրանիկ որդին, զՍմբատ, զօրավար, եւ զմիւսն՝ իշխան թագաւորութեանն։ Եւ զամենայն վանորայս երկրին անհոգ առնէր յամենայն մարմնական պիտոյից, զի ինքն տայր նոցա զամենայն պէտս նոցա, զի նոքա աղօթից եւ պաշտաման պարապեսցին։

Լցաւ եւ երկիրն բազմութեամբ մարդկան անարուեստից եւ արուեստաւորաց, որք ժողովեցան յամենայն կողմանց փախուցեալք յաւերմանէ թաթարին, որք եկեալ յարեւելից հիւսիսոյ տապալեցին զամենայն տիեզերս։

Յետ այսորիկ մեռաւ եւ կաթողիկոսն Յովհաննէս կալեալ զաթոռն ամս ութ եւ տասն։ Եւ նստուցանէ մեծ իշխանն հանդերձ թագաւորաւն զտէր Կոստանդին յաթոռ սրբոյն Գրիգորի, այր առաքինի եւ հեզ, սուրբ վարուք կեցեալ եւ անձին իւրում բարւոք առաջնորդեալ, որպէս յարդարեաց զկարգ եկեղեցւոյ ուղղափառութեամբ։ Զսա պատուէին ամենայն ազգք ո՛չ միայն քրիստոնեայք, այլ եւ ազգն տաճկաց։

Դէպ եղեւ երից սուլտանացն գալ ի սահմանս Հռոմկլայն կոչեցեալ քաղաքի, ուր էր աթոռ կաթողիկոսութեանն ի վերայ Եփրատ գետոյն։ Գնաց կաթողիկոսն ի տես սուլտանանցն։ Իբրեւ գիտացին զգալուստ նորա՝ ինքեանք իսկ ընթացան ընդ առաջ նորա եւ բերեալ զնա ի բանակն մեծաւ պատուով՝ կանգնեցին նմա խորան ազնիւ ի մէջ խորանաց իւրեանց՝ ի մի կողմանէ խորան Մելիք Քէմլին, որ իշխէր կողմանցն Եգիպտոսի, եւ ի միւս կողմանէն՝ խորան Մելիք Աշրափին, որ իշխէր մեծ մասին Հայոց աշխարհիս եւ Միջագետաց. նոյնպէս եւ խորան եղբօր որդւոյ նոցա, որ իշխէր կողմանցն Դամասկոսի։ Եւ այսպէս մեծապատիւ արարեալ զնա զյոլով աւուրս՝ արձակեցին զնա մեծաւ պարգեւօք, գիւղօք եւ դաստակերտօք, զի աստուած զփառաւորիչս իւր փառաւորէ աստ եւ ի հանդերձեալն։

Եւ եղեւ սկիզբն թագաւորութեանն Հեթմոյ ի ՈՀԳ թուականին Հայոց։