Պատմութիւն Հայոց

Հոգւովն խօսել զհոգւոյն՝ հոգեւորացն է գործ. իսկ եթէ ոք եւ որ ի ձեռն հաստատութեան իցէ յօժար առ ի քաղել ամարան խզուզին հանդիպել սիրելի է, եւ թէ հասկի, բայց թէ շնչիցէ հոգի անօսր Եղիայումն՝ ընթասցի բանն, եւ փառաւորեսցի մի աստուածութիւն յերիս անձինս՝ միմեամբք երեւեալ, որպէս լոյս ի լուսոյ. զի եթէ արարածականս այս լոյս եւ հուր՝ ոչ փակի յիւրական ընտանեաց եւ յայլոց, զիա՞րդ անեղ արարչականն ի միմեանց եւ յարարածս, թէ եւ մեք ոչ կարեմք գիտել. վասն զի երեք անձնական բաժինս տալ ոչ զօրէ ի յօդ, ի հուր, ի ջուր եւ ի գինի, վասն նրբամասնութեանն. եւ զի այսք հարկելիք են, թէ եւ անհարկելիք թուին, եւ անապուսելի՝ ապուսելիք, ո՞րչափ եւս առաւել միտք մի՛ ժտեսցի յանեղ, յանարար, յանսահման, միասնական սուրբ երրորդութիւնն, ոչ գոլ որով եզերիցի, կամ տեղի, ուր դնիցի, համիմացութեամբ ճանաչել. այլ զոր գիրք աստուածաշունչ առթէ եկեղեցւոյ, զոր սկսանելի է, իմացումն իմացական՝ իմացողին, որպէս սնունդ ելով եւ կերակուր, ուրեմն մտաց, հրեշտակական էութիւնքն՝ եւ նոցա արարչականն, զի իմանալին իմացութեամբ իմացողապէս իմանայ զիմացական իմացումն։ «Արդ միտ դի՛ր դու քեզ, - ասէ նախամարգարէն Մովսէս, - հայեա՛ յանձն քոե <Բ Օր. Ը 11>։ Խրատէ եւ Փիլոնիոս, թէ՝ «Քոյով երրորդութեամբդ իմա՛ ի մարմին քո, որ է հոգի եւ միտք եւ բանե։ Նոյն օրինակ եւ Պօղոս գրէ մեզ. «Մի է աստուած հայր, եւ մի տէր Յիսուս Քրիստոս, եւ մի սուրբ հոգի։ Զնոյն աւանդէ սուրբ ժողովն Նիկիայ. «Հաւատամ ի մի աստուած հայր, եւ ի մի տէր Յիսուս Քրիստոս, եւ ի մի սուրբ հոգիե։ Իսկ Յովհաննէս Մկրտիչ միութիւն խոստովանի բնութեանն՝ զհայր եւ զհոգի ազն դնէ, այսինքն՝ բան եւ որդւոյ ունել, ասէ, զհայր եւ զհոգի։

Աթանաս «Երեք ենթակայ, ասէ, կամ երեք դէմե։ Աստուածաբանն Գրիգոր ասէ. «Երեք անձն, կամ երեք երես, կամ որ քեզ սիրելի է, զայն ասա։ Ինքն աստուած՝ որ էն, ասէ՝ որ է ոչ սկսեալ, եւ ոչ դադարիե։ Գրիգոր Աստուածաբան, եւ Բարսեղ, եւ Գրիգոր Նիւսացի՝ «Անծին եւ ծնեալ, եւ ելումնե, որում հետեւի ամենայն ուղղափառ եկեղեցի։ Յովհան Ոսկեբերան՝ «Արմատ, բոյս եւ բողբոջե։ Պօղոս՝ «Զհայր էութիւն, ասէ, եւ զորդին՝ նկարագիր, զհայր՝ լոյս, եւ զորդին՝ ճառագայթե։ Աթանաս՝ զորդին նկարագիր, ասէ, հօր, եւ զհոգի՝ որդւոյ, որ է հօր եւ որդւոյ. ինքն տէր զհայր՝ հոգի ասէ։ Եւ Լուսաւորիչն Գրիգոր զորդի հոգի ասէ, եւ ամենայն գիրք աստուածաշունչ զհոգի հոգի ասեն։ Պօղոս՝ «Զհայր աներեւոյթ ասէ, եւ զորդի պատկեր աներեւութինե. յայտ է թէ՝ հոգի պատեր է հօր եւ որդւոյ. զի մի է էիցն նկարագիր եւ պատկեր. ըստ այնմ, թէ՝ «Արար աստուած զմարդն ի պատկեր իւրե <Ծն. Ա 27>, զի էիցն մի պատկէր է, մին սկզբնատիպ միոյ մարդոյն, միոյ բնութեան, եւ երից անձանց, միոյ աստուածութեան. ամենայն հին եւ նոր կտակարանք վկայեն։ Եւ զի հայր անսկիզբն եւ անպատճառ է, ինքն իսկ ասէ ցԱբրահամ՝ «Իմ էն երդնում քեզե. եւ ցՄովսէս՝ «Ես եմ էնե, որպէս ասել՝ թէ «Ոչ յումեքէ, եւ զի որդի եւ հոգի ի հօրէե. Ովսէէ ասէ՝ «Հոգի իմ եւ բանն ի միջի քումե։ Եւ ինքն տէր ասէ. «Հողմ ուր կամի շնչէ, այլ ոչ գիտես գայ կամ յո երթայ. նոյնպէս եւ ամենայն ծնեալն ի հոգւոյնե։ Վասն որոյ եւ սուրբն Եպիփան Կիպրացին ասէ. «Հոգի հայր եւ ի նմանէ որդի եւ հոգիե։ Զի հայր անսկզբնութեան է անուն. եւ երեքն անսկիզբն են ի ժամանակէ։ Հոգի ասելն անմարմնութեան է նշան, եւ երեքեանն անմարմին. որդի ասելն՝ գոյացութեան եւ բնութեան է նշան. եւ զի երեք գոյացութիւն եւ մի բնութիւն են։ Որդի ի հօրէ ասի, հայր յորդւոյ ոչ ասի, զի սա ի նմանէ է, եւ ոչ նա ի սմանէ. որդի եւ հոգի ի հօրէ ասի. հայր ի նոցունց չասուի, որդի եւ հոգի ի հօրէ ասուի, ոմն ծննդեամբ եւ ոմն ելողութեամբ։ Որդի բղխումն ասի, եւ հոգի բղխումն ասի։ Որդի ել ասի ի հօրէ, եւ հոգի ել ասի. հայր հոգի ասի, բայց որդի չասի. հոգի ո՛չ հայր ասի, ո՛չ որդի, որդի ի հօրէ եւ հոգի ի հօրէ եւ յորդւոյ։

Հայր արմատ, որդին բոյս, հոգին ի յարմատէն, ի բուսոյն բողբոջ։ Հայր գո՛յ, որդին բերան, հոգին շունչ։ Հոգւով բերանոյ նորա ամենայն զօրութիւնք նորա։ Եւ թէ՝ «Առաքումն քո դրախտ նռնենեացե եւ թէ՝ «Փչեաց յերեսս նոցա եւ ասէ. Առէ՛ք զհոգին սուրբ <Յովհ. Ի 22>։ Հայր անձն, որդին գոյացութիւն, հոգին բազուկ, եւ ի բազկէն մատն։ Ես մատամբն աստուծոյ հանեմ զդեւսե <Ղուկ. ԺԱ 20>։

Որդի ի հօրէ, եւ հոգի ի նոցունց, - ասէ սուրբն Եպիփան, - որդի ի հօրէ ելանէ եւ հոգի ի հօրէ եւ յորդւոյ ելանէ։ Որդի ի հօրէ առնու, նմանապէս եւ հոգի յորդւոյ առնու։ Ասէ ինքն տէրն. «Յիմմէ անտի առնու եւ ուսուսցէ ձեզե <Յովհ. ԺԶ 15>. եւ որդի ի հոգւոյն առնու, ըստ այնմ՝ «Որ ի նմայն ծնեալ է, ի հոգւոյն սրբոյ էե <Մատթ. Ա 20>։ Երեք արեգական լոյս է, ամենայնիւ մի օրինակ, անհաս, անճառ, անձեւ, անորակ, անքանակ, անսահման։ Բայց մինն որ զմեր բնութիւնս էառ, բանն մերովս երեւի, եւ նովաւ ճանաչի հայր եւ հոգի։ Որդի ծնեալ ասի, որ թարգմանի յումեքէ, ունել, եւ ել ասի, որ թարգմանի ոչ զումեք ունել, զի ոչ ունի զանձն հօր, եւ ոչ զանձն հոգւոյ, այլ զիւր որդիականն։ Հոգի ել ասի ի հօրէ եւ յորդւոյ, զի ոչ ունի զանձն հօր եւ զանձն որդւոյ, այլ զիւր հոգիական անձն։

Այս երեք անուն հաւասար նշան երից անձանցն, ոչ մի միոյ վերոյ, եւ ոչ մի միոյ ներքոյ. այլ հաւասար միմեանց ամենայնիւ։ Ոչ բնութեան նշան երից մի՛ լիցի ումեք իմանալ այնպէս, այլ նշան երից անձանց եւ ի բնութեան. ոմն հայր, զի ոչ յայլմէ հօրէ է եւ ոմն որդի, զի ի հօրէ է. եւ ոմն հոգի, զի ի հօրէ եւ յորդւոյ։ Հայր անծին ասի, զի ո՛չ յումեքէ է. եւ որդի ծնեալ, զի ի հօրէ է. հոգի ոչ ասի որդի կամ ծնեալ, զի մի՛ երկու եղբարք թուեսցին. եւ ոչ երկուորի ընդ որդւոյ, զի մի՛ դուստր կարծիցի. եւ ո՛չ յորդւոյ միայն, զի մի՛ թոռն համարիցի։

Դու ընդէ՞ր ծանրանաս, ո՛վ իմաստուն եւ ճշմարիտ հաւատացեալ, երկու պատճառ իմանալ։ Բարսեղ հարցանէր զեղբայր իւր զԳրիգոր. «Զի՞նչ է սկիզբն սկզբաննե։ Եւ նա ասէ. «Առաջին պատճառն երկրորդ պատճառինե։ Ո՛վ սիրելի, ո՞ւմ այլ ումեք իցէ պատճառ հայր եւ որդի, եթէ ո՛չ հոգւոյ իւրոյ։ Գրիգոր Աստուածաբանն զՊղատոնի բանն առնու, որ գրեալ է, «Որպէս խառնարան յեղեալ, զեղեալ, զխառնն եւ զեղեալն ասել՝ խոտէ, բայց զառաջինն եւ զերկրորդ պատճառն ասել՝ հաւանիե։ Դու ընդէ՞ր ըմբոստնուս խոստովանողդ ի յերկու պատճառն, զի ոչ եթէ անուանքս կարգս զանազանէ զմի բնութիւն, այլ եւ այլ նշան է անձանցն երից ի մի բնութիւն, զի սահման եւ կարգ խոստովանութեան հաւատոյ՝ անխառնակ եւ անշփոթ մնասցէ. մի աստուածութիւն, որ զամենայն ըստ կարգի եւ սահմանաւ յօրինեալ է. զի մի՛ ի միտս խոստովանողին խառնակութիւն եւ շփոթումն անկցի։ Քեզ ասեմ, որ լսողդ ես, զիա՞րդ քո միտքդ ի քեզ կայ, եւ յայլում միտք ծնանի։ Եթէ զայս ոչ իմանաս ընդէ՞ր քննես վասն աստուծոյ եւ ընդդիմանաս գրոց. եթէ, զլոյսդ, որ ի խելս քո ծագէ, եւ զհանճար, որ յերի կայ բանիդ եւ զբղխումն սրտիդ ո՛չ կարես տեսանել եւ զոլորեալն ի ձայնդ, աստուծոյ հակառակ եւ գրոց՝ մի՛ ջանար իմանալ ինչ։

Եւ դարձեալ ասեմ՝ բանդ քո ի մտա՞ցդ է, թէ ի հոգւոյդ։ Թէ ի մտա՞ցդ է առանց հոգւոյդ՝ անհոգի է քո բանդ. եւ թէ ի հոգւոյդ է առանց մտացդ՝ անմիտ է քո բանդ. ապա թէ ի հոգւոյդ է եւ ի մտացդ, հոգեւոր եւ մտաւոր է քո բանդ, որպէս եւ է. ապա թէ շնչաւոր իմացիւք է քո բանդ, վայրապար է։

Զաստուծոյ բնութեանն միութիւն եւ զանձին բաժանումն, մարմնական օրինակաւ մի՛ տեսաներ, զի մի՛ գայթակղիցիս. զհո՛գին եթէ ի հօրէ միայն ասիցես ել եւ բղխումն, անբան է հոգին. եւ թէ յորդւոյ միայն ասիցես, օտար սկիզբն է. իսկ եթէ ի հօրէ եւ յորդւոյ ասիցես, ճշմարիտ է, որպէս եւ է։ Եւ զոր օրինակ հայրութիւնն աստուծոյ ո՛չ է մարմնական, եւ ոչ որդիութիւնն, նոյնպէս եւ ո՛չ ելողութիւնն։ Բառ է, գաւառի սովորութեամբ ասեն. այս անուն յայս բանէ ի դուրս եկն ողջ, ի յայս իրացս բաժանեցաւ ողջ, ոչ յիւրմէն ի տեղն մնաց, եւ ոչ յայլոց ի հետ եբեր, եւ ո՛չ յայլոց կտրեաց, եւ ո՛չ յայլոց հատաւ. թէպէտ ողջ ասա, թէպէտ յստակ ասա, թէպէտ պարզ ասա։

Այսպէս հոգի ի հօրէ եւ յորդւոյ, ո՛չ ինքն պակասէ ինչ եւ ո՛չ ի նոցանէ հատած։ Լի՛ կատարեալ աստուած հայր, լի՛ կատարեալ աստուած որդի, լի՛ կատարեալ աստուած հոգի սուրբ. մի աստուածութիւն կատարեալ յերիս անձինս հաւասար ամենայնիւ։

Այս է խոստովանութիւն ուղղափառ եկեղեցւոյ։ Սուրբն Դիոնեսիոս զելողական անունն ի վերայ երրորդութեանն հաւասար դնէ՝ հօր եւ որդւոյ եւ հոգւոյ, այսպէս ասելով, «Ելողական անուն, իմաստնացուցիչ, զօրացուցիչ, կենդանացուցիչե, եւ որ յայս ոճիս է. եւ դարձեալ՝ իմաստնացուցչութիւն, զօրացուցչութիւն, կենդանացուցչութիւն, եւ որ այլ ըստ այսմ։

Դարձեալ աղաչեմ զքեզ մի՛ կարծեր աստուծոյ անուն ըստ բնութեան, այլ ըստ խնամոցն՝ որ առ մեզ։ Ապա թէ ո՛չ՝ լոյս ասի աստուած եւ կեանք. զի՞նչ կամիս ասել, այսպիսի՞ լոյս եւ կեանք, որպէս եւ մեք տեսանեմք եւ կեանք. կամ զքո հոգւոյդ անունն եւ զէութիւնն կարէ՞ս գիտել. այս խոստումն հանդերձելոցն է, յորժամ յայտնի այն, «զոր ակն ո՛չ ետես, եւ ունկն ո՛լ լուաւ, եւ ի սիրտ մարդոյ ո՛չ անկաւ, զոր պատրաստեաց աստուած սիրելեացնե <Ա Կոր. Բ 9>։ Աստ մի՛ խնդրեր աւելի, զի մի՛ յամենայնէն անկանիցիս։