Հայոց եկեղեցական իրաւունքը. Բ Գիրք

Հեղինակ
ՄԵԼԻՔ-ԹԱՆԳԵԱՆ ՆԵՐՍԷՍ  

Բաժին
Հայագիտութիւն  

Թեմա
Իրաւունքի յուշարձաններ  
Դիտել

Ա. ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԻՒՆԸ

 

1) ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԻՒՆԸ

 

Ընդհանուր եկեղեցու միանման եւ անդորր կառավարութիւնը տեւեց մինչեւ այն ժամանակ, երբ բոլոր եկեղեցիները կառավարւում էին մի ոգով, երբ դաւանաբանական, ծիսական վէճեր չէին մտել մէջտեղ, այն է` մինչեւ Ե դար. 451-ին, երբ Հայոց եկեղեցին բաժանուեց, նոյնպէս եւ ասիական եկեղեցիները, 9-10-րդ դարերում Հռոմի եկեղեցին բաժանուեց, եւ ստացուեցին զանազան, անկախ, միմեանց հետ կապ չունեցող եկեղեցիներ: Տեսնենք ընդհանուր Եկեղեցին մինչեւ բաժանուելը ի՞նչպէս էր կառավարւում («Правос. себесед. 1858 г. управление вселенской христ. церкви»):

Նախկին եկեղեցու կառավարութեան մէջ երեւում էր ընդհանուր մի պատկեր, այն է՝ եղբայրական միութիւն, քրիստոնէական ոգու համաձայն` սերտ կապ, առանց միմեանց ստորադրելու ձգտումով, առանց ճնշելու ցանկութեամբ, բազմաթիւ, բազմատարր, տարբեր լեզուներով ազգերի եկեղեցիները այնքան սերտ եւ այնքան միմեանցից անկախ կառավարւում էին, որ այժմեայ դրութեան ժամանակ մինչեւ իսկ երեւակայելի չէ: Լուսաւորչի բերած եպիսկոպոսներ, վարդապետներ, վանականներ, բոլորն էլ համարեա օտարներ էին. կրօնական հայեացքների միութիւնը թոյլ չէր տալիս բաժանումն առաջանալ այլատարր ցեղերի մէջ, ոչ մի եկեղեցի ոտնձգութիւններ չէր անում միւսին իրան ենթարկելու համար, բոլոր թեմերը, եպիսկոպոսները միմեանց հաւասար էին իրանց համարում: Հռոմէական խիստ միապետական կազմը երբ առաջացաւ, այն ժամանակ բոլորովին ուրիշ ուղղութիւն ստացաւ եկեղեցական վարչական ձեւը. ամէն բան ստորադրուեց Պապին, միահեծան իշխանաւորին, որը ձգտում էր կլանել բոլոր եկեղեցիները` զրկելով նրանց անկախութիւնից: Բողոքական եկեղեցին ընկաւ ուրիշ ծայրայեղութեան մէջ, եկեղեցու վերաբերմամբ ինքնուրոյն իրաւունք չի ընդունում, նա կամ միանում է քաղաքացիական կառավարութեան հետ եւ ստորադրւում նրան, կամ եկեղեցուն է յատկացնում ուսումն եւ քահանայագործութիւնը` չընդունելով եկեղեցու մէջ նուիրապետական տարբեր աստիճանական սկզբունքը, ուստի եւ չի ընդունում եկեղեցական վարչական կառավարութիւն բառի բուն նշանակութեամբ: Մեր մէջ մնաց նախկին եկեղեցու ոգին իւր ժողովրդական-ընտրական սկզբունքներով. նոյնպէս եւ յունաց եկեղեցին, որը Պապի անսխալականութեան ձգտումներով չէ առաջնորդւում, որքան  ժողովական-ընտրական  սկզբունքներով:

Հին եկեղեցու ընդհանուր միութեան հիմք կազմում էր Աւետարանի ոգին, առաքեալների սահմանած ժողովական սկզբունքով կառավարութիւնը. Քրիստոս տուաւ իւր աշակերտներին հաւասար իրաւունքներ կառավարելու բոլոր աշխարհի եկեղեցիները մի սկզբունքով, այդ երեւում է աւետարանիչների վկայութիւններից (Մատթ. ԺԸ 17-20, 28): Առաքեալները անմիջապէս կառավարութեան ձեւ որոշեցին, այն է խորհրդով եւ ժողովով. բոլոր խնդիրները վճռում էին այդ սկզբունքով (Գործ. Ա 15): Առաքեալների յաջորդները վարուեցին այնպէս, ինչպէս որ պատահել էր նրանց տեսնել առաքեալների ժամանակ, այն է` խորհրդակցութեամբ եւ ընդհանուր համաձայնութեամբ, գլխաւոր սկզբունք ընտրելով հաւատք եւ սէր, Քրիստոսին մի գլուխ ճանաչելու մէջ լինեն մէկ, համաձայն եւ սիրով, իսկ մանրամասնութիւնների մէջ՝ նայելով տեղական պայմաններին՝ համակերպուել հանգամանքների հետ՝ չկորցնելով ընդհանրութեան հետ միութեան կապը: Հին ձեւը ունէր համաշխարհային բնաւորութիւն, ունէր ընդհանուր մարդկային գոյն եւ ո՛չ տեղական ազգայնական, այդ եկեղեցու համար կար մի անդամ, այն էր` հաւատացեալ մարդ, ի՛նչ ազգութեան եւ ի՛նչ դասակարգի պատկանելիս էլ լինէր: Իրենէոսը (+202) վկայում է. «Եկեղեցու ներկայացուցիչները, դիտելով բոլոր տիեզերքը, հաստատ պահում են առաքելական աւանդութիւնը եւ ցոյց են տալիս մեզ, որ բոլորը ունին միեւնոյն հաւատը, բոլորը դաւանում են միեւնոյն Հօրը եւ ընդունում են Որդու մարդեղութեան միեւնոյն նպատակը եւ միեւնոյն Հոգեկան շնորհքները. ղեկավարւում են միեւնոյն կանոններով եւ միեւնոյն օրէնքներով թէ եկեղեցու կառավարութեան եւ թէ աստիճանակարգութեան մէջ»: Կիպրիանոսը ասում է. «Բոլոր առաքեալները շնորհուած են հաւասար պատուով եւ իշխանութեամբ, բոլորն էլ Քրիստոսի հօտը հովուող հովիւներն են: Այդ միութիւնը մենք պիտի հաստատ պահենք եւ պաշտպանենք, մանաւանդ եպիսկոպոսները, եկեղեցում գլխաւորութիւն անողները, որովհետեւ եպիսկոպոսութիւնն էլ մի է, որի մէջ ամէն մէկս իւր մասն ունի... Քրիստոս հիմնեց մի եկեղեցի, թէեւ բաժանուեց իւր մասերով բոլոր աշխարհի չորս կողմերում, մի եպիսկոպոսութեամբ, կազմուած միանման մտածող բազմաթիւ եպիսկոպոսներից... ընդհանրական եկեղեցին մի է, անբաժան է եւ անքակտելի եւ դրա համար պիտի միացած լինի բոլոր նուիրապետների փոխադարձ կապով» (նոյն Пр. соб. 1858 г. ): Նոյնպիսի վկայութիւն տալիս է Իգնատիոս Աստուածակիրը. «Մեր Տէր Յիսուս Քրիստոսի մարմինը մի է, դրա համար մի պիտի լինի եւ աշխարհի մէջ սեղանը (եկեղեցին) եւ ամէն տեղ մի եպիսկոպոս»: Այդ միութիւնը, ճշմարիտ որ, կար հին եկեղեցում եւ ամենագլխաւոր օրինակը եւ առաջնորդը եղան իրանք` առաքեալները, որոնք թէեւ լիազօր կառավարիչներ էին, բայց առանց խորհրդակցութեան եւ ընդհանուր վճռի ոչինչ չէին անում (Գործ. առաք. ), ոչ միայն դաւանաբանական, ծիսական, այլ եւ եպիսկոպոս ընտրելու խընդրում: Միութեան երկրորդ կապը պահպանւում էր իւրաքանչիւր եպիսկոպոսի գրած հաւատոյ դաւանանքը հարեւան եպիսկոպոսների՝ իրանց ընտրութեան ժամանակ, ցոյց տալու համար, որ իրանք՝ նորընտրեալները, դաւանում են այն, ինչ որ ընդհանուր եկեղեցին է դաւանում. այդպիսի վկայութիւն է տալիս Երուսաղէմի պատրիարք Սոփրոնիոսը, որը իւր ձեռնադրութիւնից յետոյ գրեց Պոլսոյ Սերգիոս եպիսկոպոսին. «Կայ սուրբ եկեղեցու մէջ հին առաքելական աւանդութիւն, որի հիմամբ քահանայապետութեան աստիճան ստացողները պարտաւորւում են աւագ եպիսկոպոսներին անկեղծօրէն հաղորդել` ինչպէս են նրանք դաւանում եւ ինչպէս են պահում հաւատը: Այդ աւանդութիւնը իւր սկիզբը վերցրել է Պօղոսից... », որը գնում էր ամէն տեղ, քարոզում, ամրապնդում հաւատքի մէջ, «հետեւելով այդպիսի սովորութեան եւ հների օրինակին հետեւելը համարելով ամենալաւ օրէնք, ես համարձակեցի գրաւոր հաղորդել, թէ ինչպէս եմ հաւատս պահում եւ ուղարկել Ձեզ... Ձեր բարեհայեցողութեան»: Երրորդ կապը միութեան՝ պահւում էր, մանաւանդ աղանդաւորների դէմ կռուելու միջոցներին, գիւղեր, քաղաքներ շրջելով եւ անձնական օրինակով, քարոզով ամրապնդելով քրիստոնէական կրօնի մէջ: Աթանասը Արիոսի դէմ կռուելու ժամանակ շրջում էր ամէն տեղ, եպիսկոպոսներ բազմացնում, վիճում աղանդաւորների հետ եւ ուղղափառութիւնը պաշտպանելով՝ միութիւնը ամրապնդում. նոյնպէս եւ Սամոսատի Եւսեբիոսը ձեռնադրութիւններ կատարելով՝ շրջում էր Ասորիքը, Փիւնիկէն, Պաղեստինը, Կիլիկիան, քարոզում, խօսում, գրում եւ ուղիղ հաւատը բացատրում: Միութեան չորրորդ յենակէտներից մէկն էր այն, որ մէկ եկեղեցու կանոնը եւ գրածը ընդունւում էր միւս եկեղեցուց առանց հակառակութեան, այդ դրդում էր եղբայրսիրութիւնը եւ փոխադարձ վստահութիւնը: Օրինակ, մէկ եկեղեցու մկրտուածը ընդունւում էր միւսում իբրեւ հաւատացեալ, հաղորդւում էր բոլորի հետ ամէն տեղ, հիւրասիրւում էր եւ ապաստարան գտնում, եւ ընդհակառակը՝ մէկ եկեղեցուց բանադրուածը չէր ընդունւում եւ միւսներից (Բ առ. 12, 13, 16, 32, Նիկ. 5, Ա գիրք, 73, 74, 77, 112-113): Հինգերորդ՝ եթէ պատահում էր, որ մէկն ու մէկն առաքելական աւանդութիւններից շեղւում էր, իսկոյն միւսները կանչում էին, խօսքով, համոզելով, կամ փոքր ժողովներով ճանապարհ էին բերում եւ միութիւնը հաստատուն պահում. օրինակ, պասերի, տօների, քանի՞ օր եւ ո՞ր օրերը կատարելու վերաբերութեամբ, ծնկաչոք աղօթելու եւ այլն, եւ այլն (Բ առ. 64, Նիկ. 20, Ա գիրք, 84, 118): Միութեան վեցերորդ կէտը համարւում էին ժողովները, ուր հաւաքւում էին զանազան երկրներից եւ գաւառներից մարդիկ` զանազան սովորութիւններով եւ տարբեր հայեացքներով, շփւում էին միմեանց հետ` իրանց կարծիքները, մտքերը, զգացումները հաղորդելով եւ միասին վճռելով որոշում էին ընդհանուր կանոններ, որոնց պիտի հնազանդէին եւ գործադրէին իւրաքանչիւրը իւր թեմում (Բ առ. 20, 37, Նիկ. 5, Պոլ. 2, Լաւ. 40, Ա գիրք, 63, 78, 112-113, 123-124, 160 երեսներ):

 
Ժողովները երկու տեսակ էին՝ տիեզերական եւ տեղական: Առաջին տեսակ ժողովներն էին այնպիսիները, որտեղ մասնակցում էին բոլոր քրիստոնեայ ազգերը, տեղական եկեղեցիները, որոնք վճռում էին ընդհանուր հարցեր, խնդիրներ, եւ որոնց վճիռները պարտաւորական էր ժողովում մասնակցողների համար: Տեղական կոչւում էին այն ժողովները, որտեղ մասնակցում էին որոշ գաւառի, որոշ աշխարհի եպիսկոպոսներ տեղական բնաւորութիւն ունեցող հարցեր վճռելու համար: Այդ երկու տեսակ ժողովների նշանակութիւնը չէր նսեմանում, եթէ ժողովականների թիւը չէր համապատասխանում ժողովի բնաւորութեան, օրինակ` եթէ տեղական ժողովում աւելի շատ անդամ եղած լինէր, քան տիեզերական, ինչպէս, օրինակ, Բ տիեզերական ժողովում 150 անդամ էր, իսկ Կարթագենի ժողովում 300, որովհետեւ տիեզերական այդ ժողովում թէեւ քիչ անդամ էր մասնակցում, քան Կարթագենում, բայց այնտեղ մասնակցում էին բոլոր քրիստոնեայ աշխարհի ներկայացուցիչները, որոնց վճիռը պարտաւորական եղաւ բոլոր ժողովականների եւ նրանց հետ բոլոր քրիստոնեայ երկրների համար, իսկ Կարթագենի այդ ժողովի, ինչպէս եւ տեղական ժողովներինը պարտաւորականէր միայն Կարթագենի թեմի եւ միւս տեղական թեմերի համար: Տիեզերական ժողովները վճռում էին. 1) եկեղեցու դաւանաբանական խնդիրները հանգանակի կամ կանոնների անունով, որպիսի իրաւունքը Եփեսոսի 7 կանոնով (Ա գիրք, 130-131) յատկացնւում է միմիայն տիեզերական ժողովին. 2) քննել, ստուգել եւ հաստատել եկեղեցու աւանդութիւնը, 3) հին ժողովների սահմանադրութիւնը նայել եւ հաստատել կամ փոփոխել, 4) վերջնականապէս քննել նոր ուսումն եկեղեցու մէջ (Պոլ. 1, Եփես. 1, Ա գիրք, 122, 129-130), 5) որոշել եկեղեցու կառավարութեան ձեւը եւ մասնաւոր եկեղեցիների կառավարութիւնը, եւ սահմանափակել կամ լրացնել նրանց իրաւունքները (Նիկ. 6, 7, Պոլ. 2, 3, Եփես. 8, Ա գ., 113-114, 123-124, 131), 6) եկեղեցու նուիրապետութեան եւ իրաւունքներն ու կարգը՝ զանազան աստիճաններով հաստատել (Նիկ. 4, 6 ), 8) ընդհանուր կարգեր եւ կանոններ սահմանել բոլոր եկեղեցիների վերաբերեալ: Տեղական-ազգային ժողովները համարեա նոյն իրաւունքներն էին վայելում, ինչ որ տիեզերականը, միայն իրանց աշխարհի համար, մինչեւ իսկ դաւանաբանական հարցերի վճռման մէջ. առաջի օրինակը տուին հայերը 507 թուին Բաբգէն կաթուղիկոսի օրով, վճռելով մերժել քաղկեդոնականութիւնը եւ Նիկիոյ հանգանակից չշեղուել (Ա գիրք, 250 երես):
 
Ժողովներ կազմելու մէջ նախաձեռնութիւնը պատկանում էր իրան` եկեղեցուն,  քաղաքացիական  իշխանութեան  օժանդակութեամբ:  Եկեղեցին գործում էր իւր իրաւունքով ժողովի ներքին մասի վերաբերմամբ, անդամների կարծիքներով, որոշումներով, վճիռներով: Քաղաքացիական իշխանութիւնը մասնակցում էր՝ ժողովի արտաքին կարգերի վրայ հսկելով, ժողովի հրաւիրաթղթերը հեռու տեղեր ուղարկելով, կարգը պահելով, վճիռները ի կատար ածելով: Ժողով կազմելու, անկախ կերպով վճիռներ կայացնելու եւ եկեղեցական կանոններով սահմանադրութիւն յօրինելու, անփոփոխ եւ անմիջական իրաւունքը պատկանում է հոգեւոր կազմին` հոգեւոր իշխանութեան (Մատթ. ԺԸ, Գործ. ԺԵ, Եփես. 1 կանոն):
 
Տիեզերական ժողովներ կազմելու նախնական պատրաստութիւններն այսպէս էին լինում. եկեղեցիների հովիւները փոխադարձ գրագրութեան մէջ էին մտնում միմեանց հետ զանազան խնդիրների վերաբերմամբ, եւ երբ Պոլսի, Աղեքսանդրիայի,  Անտիոքի, Երուսաղէմի, Հռոմի եպիսկոպոսները ձայնակցում էին միմեանց, որոշում էին կայացնում ժողով անելու եւ իրանց ձայնը հասցնում էին յունաց քրիստոնեայ կայսրներին` խնդրելով օգնել իրանց: Առաջին ժողովը եղաւ Կոստանդիանոս կայսեր օգնութեամբ, երկրորդը՝ Թէոդոս [Ա]-ի, իսկ երրորդը՝ Թէոդոս Բ-ի ժամանակ: Տեղական կամ ազգային ժողովները լինում էին աւագ եպիսկոպոսների, կաթուղիկոսների, եպիսկոպոսաց եւ իշխանաց հրաւիրմամբ՝ մասնաւորապէս հայոց մէջ. (Անտ. 9, Ա գիրք, 153 երես):

 

Ժողովներին մասնակցելու իրաւունք ունէին. եպիսկոպոսներ` իբրեւ եկեղեցու  ներկայացուցիչներ,  վանահայրեր,  վանքի  կողմից,  քահանաներից եւ երբեմն սարկաւագներից, բայց գլխաւոր ձայնը եւ իրաւունքը պատկանում էր եպիսկոպոսներին. ժողովի արձանագրութիւններից երեւում է, որ յիշւում են եպիսկոպոսների անուններ, քահանայից եւ աշխարհականներինը` հազուագիւտ. Նիկիայի ժողովում յիշւում է 318 հայրապետ, Պոլսում` 150, օտար տեղական ժողովներում նոյնպէս իրաւունքը եպիսկոպոսներինն էր, բացառութիւն կազմում էին հայոց ժողովները, որտեղ եպիսկոպոսների հետ միաձայն եւ համախորհուրդ նստած էին հայոց իշխանները եւ բոլոր վճիռներում՝ թէ դաւանաբանական եւ թէ կարգադրական, երեւում են իշխանների ստորագրութիւններ (այս մասին տե՛ս հետեւեալ գլուխը): Տիեզերական ժողովներում բացի եպիսկոպոսներից, միւս հոգեւորական դասակարգերը ունկնդիր էին, կամ կարծիքներ էին յայտնում առանց ձայնի իրաւունքի (Աթանաս-Արիոս). լինում էին երբեմն գիտուններ, իրաւագէտներ` խնդիրը պարզաբանելու համար: Երբեմն ներկայ էին լինում կայսրները, ո՛չ իբրեւ նախագահ, այլ հսկող եւ ունկնդիր, դրա համար եւ շատ անգամ չէին ստորագրում, իսկ եթէ ստորագրում էին, միմիայն հաստատողական ոյժ տալու համար: Կոստանդիանոսը ասում էր. «Աստուած ձեզ նշանակել է հովիւ եկեղեցուն, ուստի ամէն բան, ինչ որ վերաբերում է Քրիստոսի հաւատին, հարկաւոր է ձեզ կարգադրել»: Յուստինիանոսը 135 նովելլայով հրամայեց քաղաքացիական օրէնքի ոյժ տալով մինչեւ իւր ժամանակը եղած տիեզերական ժողովների կանոններին, այդ ժողովների դաւանանքը ընդունել իբրեւ Աստուծոյ խօսք (Прав. собес. 1858 г. ):

 

2) ԱԶԳԱՅԻՆ (ՏԵՂԱԿԱՆ) ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԻՒՆԸ

 

Արդեօ՞ք ազգային-տեղական եկեղեցիները իրաւունք ունին գոյութիւն ունենալու անկախ տիեզերականից, թէ՞ ո՛չ:

 

Տեղական եկեղեցիների հիմքը դրին իրանք` առաքեալները, որոնք ցրուելով ամէն կողմ, ամէն տեղ հաստատեցին առանձին կազմով եկեղեցիներ. երկրորդ՝ Քրիստոսի խօսքը, թէ` որտեղ Իմ անունով ժողովուած են մարդիկ, Ես այնտեղ եմ (Մատթ. ԺԸ 19-20). եւ այս բխում է այն հիմունքից, որ բոլոր հաւատացեալները մի են ի Քրիստոս, որտեղ կամենան լինեն, ի՜նչ ազգից եւ ցեղից էլ լինեն:

 

Հէնց առաքեալների ժամանակ տեղական եկեղեցիները անկախ կառավարութիւն ունէին առանձին կառավարիչներով, որոնք գործում եւ քարոզում էին անկախ՝ ի հարկէ ընդհանուր եկեղեցու ոգով (Յով. ԺԵ, Գաղ. Բ). Պետրոսը քարոզում եւ կառավարում էր հրէա քրիստոնեաներին, Պօղոսը` հեթանոս քրիստոնեաներին, Յովհաննէս` Փոքր Ասիայի ժողովրդոց, որոնք եւ Տիմոթէոսին եւ Տիտոսին լիազօրներ նշանակեցին: Նիկիայի եւ Պոլսոյ տիեզերական ժողովները իրանց հեղինակութեամբ՝ կանոններով հաստատեցին տեղական եկեղեցիների գոյութեան իրաւունքը եւ մինչեւ իսկ ցոյց տուին` որոնց պէտք է ըստ աւագութեան առաւելութիւն տալ (Ա գիրք, 113, 123): Տեղական եկեղեցիների անկախութիւնը նրա մէջ էր, որ առաջին՝ եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւնը լինում էր այդ շրջանում, տեղական եկեղեցու միջոցով. երկրորդ՝ անկախ նուիրապետական աստիճան եւ կարգ ունէին (Ա գ., 131 երես): Երրորդ՝ տեղական ծէսեր եւ սովորութիւններ էին մտցրած եկեղեցու մէջ, որոնք միւսի մէջ չկային, կամ տարբեր էին, օրինակ, զատկի կատարման օրուայ մասին, մկրտութեան եւ կրկնամկրտութեան, շաբաթ օրուայ պասի նկատմամբ վէճեր ծագեցին եւ փոխադարձ զիջմամբ վերջացան (Իրենէոսի, Եւսեբիոսի եւ Կիպրիանոսի, Ամբրոսիոսի եւ Օգոստինոսի ժամանակներում): Չորրորդ՝ նուիրապետական առաւելութիւնները եւ արտօնութիւնները, հիմնուած հնութեան վրայ (Նիկ. 7): Նոյն առաւելութիւնները հիմնուած քաղաքական, եկեղեցական նշանակութեան վրայ (Երուսաղէմ,  Հռոմ,  Պոլիս):  Հինգերորդ՝  օրէնսդրական  եւ  դատավարական անկախ իրաւունքներ իրանց շրջաններում (Պոլ. 2, Ա գ., 110):

 

Առաջին անկախ Եկեղեցին հիմնուեց Երուսաղէմում, ո՛ւր իբրեւ կեդրոն ժողովւում էին առաքեալները խորհրդակցելու եւ հրահանգներ տալու. իսկ դրսի շրջակայ եկեղեցիները օգնում էին նիւթականապէս կեդրոնին` հոգալով նրանց պէտքերը (Գործք ԺԱ, ԺԵ): Միւս եկեղեցիները՝ Երուսաղէմից դուրս կազմում էին տեղական կառավարութիւններ առաքեալների ձեռքով եւ նրանց հովանաւորութեան տակ, կորնթացոց, եփեսացոց, գաղատացոց, մակեդոնացոց եւ այլն, հռոմէական իշխանութեան քաղաքացիական ստորաբաժանման հիմամբ: Մեծ շրջանը կազմում էին ասիական եկեղեցիները (Ա Կորն. ԺԶ 19), գաւառի գլխաւոր քաղաքում նստում էր եպիսկոպոսը, որի անունով, կամ քաղաքի անունով կրում էին առաքելական թղթերը, Եփեսոս, Զմիւռնիա, Լաւոդիկիա, Թեսաղոնիկիա, Կորնթոս: Շրջանների կառավարութիւնը յանձնւում էր առաքեալներից նշանակուածներին, Ասիայում` Տիմոթէոսին, Կրետէում` Տիտոսին: Տերտուղիանոսը ասում է. «Շրջենք առաքելական եկեղեցիները, որտեղ մինչեւ այսօր դեռ եւս առաքելական ամբիոնները կան իրանց տեղերում եւ որտեղ կարդացւում են նրանց իսկական թղթերը: Եթէ, օրինակ, Աքիայի մօտ ես ապրում, գնա Կորնթոս, եթէ Մակեդոնիայի մօտ ես, կը գտնես Փիլիպպէում, Թեսաղոնիկէում, եթէ Ասիայում կը լինես, մտիր Եփեսոս, եթէ Իտալիայում ես` Հռոմ» (կՐՈՉ. րՏոպրպՊ., 1858): Գլխաւոր եպիսկոպոսներ նստում էին երկրի կեդրոնական քաղաքում. Ափրիկայինը նստում էր Կարթագենում, Եգիպտոսինը` Աղեքսանդրիայում, Իտալիայինը` Հռոմում, Գաղղիայինը` Լիոնում: Եկեղեցու կազմակերպութիւնը աւելի որոշ ձեւակերպութիւն ստացաւ Կոստանդին կայսեր ժամանակ, եկեղեցու բաժանումները զուգընթաց գնում էին քաղաքական բաժանման հետ: Կոստանդինը բաժանեց 4 պրեֆեկտուրայի՝ Արեւելեան, Իլլիւրեան, Իտալիա եւ Գաղղիա: Արեւելեանը բաժանւում էր հինգ շրջանի. 1) Արեւելեան, 2) Եգիպտական, 3) Ասիական, 4) Պոնտոսի եւ 5) Թրակիայի: Արեւելեանը բաժանւում էր 15 թեմի, գլխաւոր գաղաքն էր Անտիոք, Եգիպտոսը` 6 թեմի, գլխաւոր քաղաքը` Աղեքսանդրիա, Ասիան` 10 թեմի, գլխաւոր քաղաքը` Եփեսոս, Պոնտոսը` 11 թեմի, Կ. Պոլիս քաղաքով: Եպիսկոպոսական գլխաւոր աթոռներն էլ բաժանուեցին նոյն կարգով, նոյն քաղաքներում նստեցին գլխաւոր եպիսկոպոսները:

 

ՏԵՂԱԿԱՆ-ԱԶԳԱՅԻՆ  ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ  ԿԱՐԳԻՆ  Է  ՊԱՏԿԱՆՈՒՄ  ԵՒ  ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑԻՆ:

 

Նախկին Հայոց եկեղեցին, նախ քան ազգային՝ անկախ եկեղեցի դառնալը, բառի բուն նշանակութեամբ, երկու շրջան է ունեցել` նախալուսաւորչեան եւ նախասահակեան:

 

ա) ՆԱԽԱԼՈՒՍԱՒՈՐՉԵԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻ

(Ագաթանգեղոս, Բիւզանդ, Խորենացի, Ստ. Օրբելեան, Մովսէս Կաղանկատուացի, Գարագաշեան, Գաթըրճեան):

 

Քրիստոնէութիւնը քաղաքացիական կրօն դարձաւ Հայաստանում Լուսաւորչի եւ Տրդատ թագաւորի ձեռքով 303 թուին, ամենաառաջին ազգը, որ ամբողջութեամբ ընդունեց այդ կրօնը, է՛ Հայոց եւ առաջին պատիւն է վայելում բոլոր աշխարհում այդ տեսակէտից (Րօբերթսօն` անգլիացի, Եկեղ. պատմ. ):

 

Մինչեւ 300 թիւը, մինչեւ Լուսաւորչի յայտնութիւնը, կային բազմաթիւ քրիստոնեայ հայեր Փոքր Հայքում, Կեսարիայի, Սեբաստիայի կողմերում, Ասորոց, Միջագետքին կից սահմաններում, Արարատում, Սիւնիքում, Գողթնեաց աշխարհում, Արտազի սահմաններում, Աղուանից երկրում: Թէ ո՞րքան կլինէին քրիստոնեայ հայերը, շատ դժուար է որոշել, նա մանաւանդ ժամանակակից պատմիչները այդ մասին ոչինչ չեն յիշում, նոյն իսկ Ագաթանգեղոս, որ մանրամասն նկարագրում է Լուսաւորչի գործունէութիւնը, նրա երկար քարոզը, որտեղ մէկ-մէկ յիշում է 12 առաքեալների եւ 72 աշակերտների ի սփիւռս աշխարհի ցրուելը եւ ո՛չ մի խօսք չի արտասանում Թադէոսի եւ Բարդուղիմէոսի մասին, առաջինի Եդեսիա գալը եւ նրա արած գործերը, որոնք մանրամասնօրէն նկարագրել է Եւսեբիոսը, քարոզում յիշում է, որ Յիսուսի աշակերտները ցրուեցին «ոմանք ի Մարս, ոմանք ի Պարթեւս,  ոմանք  ի  Խուժաստան,  ոմանք  ի  Միջագետս,  ոմն  ի  կողմանս Գամրաց, ոմն ի Պոնտոս, ոմն յԱսիա, ոմն ի Փռիւգիա, ոմն ի Պամփիւլիա, ոմն յԵգիպտոս, ոմն յաշխարհն Հնդկաց, ոմն ի կողմն Լիբէացւոց, ոմն Կիւրենացւոց, ոմն Դաղմատացւոց, ոմն Սպանիացւոց, ոմն Ազովտայ, ոմն Թրակայ, ոմն Ղակոնիա, ոմն Կապադովկիա, Բիւթանիա... » եւ այսքան մանր՝ աննշան երկրների անունների մէջ ոչ մի խօսք չի յիշատակւում Հայաստանի մէջ, այն ինչ Դ-Ե դարերում արդէն աւանդաբար խօսւում էր Թադէոսի եւ Բարդուղիմէոսի` Հայաստան գալու մասին: Հէնց Բիւզանդի առաջի գլուխը սկսւում է Թադէոս առաքեալով, «ի քարոզութենէն Թադէոսի առաքելոյ եւ նորուն յելից եւ ի մարտիրոսութենէն մինչեւ ի կատարումն վարդապետութեանն Գրիգորի եւ իւրոյ հանգստեան, եւ յառաքելասպան Սանադրկոյ արքային մինչեւ յակամայ հնազանդելն հաւատոյն... այն ամենայն ի ձեռն այլոցն գրեցան (իմա` Ղերուբնա, Ագաթանգեղոս եւ այլն). Ա գլ. »: Բիւզանդի սովորութիւնն է կրկնել «նստուցին զնա (Յուսիկ) յաթոռն առաքելոյն Թադէոսի եւ յաթոռ իւրոյ հաւուն մեծին Գրիգորի» (26 երես): Նոյն ձեւով էլ խօսում է Խորենացին (91 երես). «Գտաք նստեալ յաթոռ սրբոյ առաքելոյն Թադէոսի զնախահայրն մեր Գրիգորիոս եւ ըստ Աւետարանին ծնող»: Բացի այդ մինչեւ իսկ աւանդութիւն էր պտտում այդ ժամանակ, որ Լուսաւորչի յղանալը ի մօրէ եղել է Թադէոս առաքեալի գերեզմանի շրջակայքում, երբ զօրքերը վրայ հասնելով` բռնած բերում են Անակին. «Որոց (զօրաց) պատահեալ Անակայ, ածին զնա հրամանաւ թագաւորին ի գաւառն, որ անուանեալ կոչի Արտազ ի տեղի դաշտավայրս, ուր յայտնեցաւ նշխարք սրբոյ եւ մեծի առաքելոյն Թադէի», Խոր. Բ, ՀԴ. «Եւ աստ ասեմ զրոյց զսքանչելի ծերոյն՝ որ ասէր, թէ ի նախնեաց ունիմ սովորութիւն, որդի ի հօրէ առնելով զյիշատակ զրուցացս այսոցիկ... Արդ ի բնակելն Անակայ ի դաշտին Արտազու պատահէ սորա տեղի օթարանին մօր առ դիրս սրբոյ առաքելոյն, որպէս թէ ի ներքսագոյն սրսկապանի խորանին եւ անդ ասեն զյղութիւն մօր սրբոյն մեծի Լուսաւորչին»: Նոյնպիսի աւանդութիւն կար նոյն ժամանակներում եւ Բարդուղիմէոսի մասին, որ պատմում է Խորենացին. «Զոր (Տիրամօր պատկերը) առեալ Բարդուղիմէոսի զուարճացաւ, եւ իբրեւ ընդ կենդանւոյ համարեալ նայէր: Ապա մեծաւ փութով ել ի Հայս հրամանաւ Սուրբ Հոգւոյն, զի զԹադէոս առաքեալ սպանեալ էր Սանատրուկ արքայ յԱրտազ  գաւառի Հայոց»:  Ապա պատմում  է,  որ  Բարդուղիմէոսը  եկաւ  Անահտայ կուռքը փշրեց, տեղը խաչ տնկեց, որը յետոյ Գրիգոր Լուսաւորիչը վերցրեց եւ շրջելով` խաչակնքում էր բոլորին եւ ամէն տեղ, որ ամէնից վերջն էլ տնկեց Տրդատի գերեզմանի վրայ. ապա Ս. Աստուածածին եկեղեցին շինեց, կոյսեր եւ քահանայ կարգեց եւ անուանեց «Հոգեաց վանս յանուն Տիրամօրն եւ սուրբ Կուսին»: Եթէ քննական պատմութիւնը այս աւանդութիւն համարի, յամենայն դէպս այդ իսկ աւանդութիւնը ապացուցանում է, ըստ ասորական աղբիւրի, որ Թադէոսը եկել է Արտազ եւ նահատակուել է Սանադրուկ հայոց թագաւորից, թէ Սանադրուկ կամ ըստ արտաքնոց` Միհրդատ եղել է հայոց թագաւոր 35-65 կամ ըստ արտաքնոց` 35-37 եւ 41-45 թուականներին, այդ հաստատ է (տե՛ս Գարագ., Քնն. պատմ. ): Բարդուղիմէոսի Սիւնիք գալու մասին նոյն իսկ աւանդութիւն է մնացել մինչեւ Ստեփաննոս Օրբելեանը (ԺԴ դար), որ ասում է. «Ի դառնալն Բարթողումեայ ի պարսից անցեալ ընդ գետն Երասխ՝ մտանէ ի սահմանս Սիսականու, եւ սկիզբն արարեալ քարոզութեան յՈրթվատ գիւղ եւ յԱրեւիք գաւառ եւ ի տանն Բաղաց եւ ի Գողթն, որք ընկալեալ զքարոզութիւն Աւետարանին՝ լուսաւորեցան մկրտութեամբ աւազանին, ի ձեռն սրբոյ առաքելոյն Բարթողումէոսի: Իսկ ս. առաքեալն շինէ եկեղեցի ի Գողթն յարեւմտից եղերն ի վերայ վիմի միոյ յիւրեանց հանգստեան տեղւոջն, ուր վանքն էին կալեալ, եւ անուն կոչեցին Տեառնընդ առաջ». ապա պատմում է, որ Կումսի անունով մէկին եպիսկոպոս է ձեռնադրում եւ ինքը գնում է դէպի Վանանդ, թաղում է Լուսիկ աշակերտին, մատուռ շինում, ապա Ս. Թովմայի անունով եկեղեցին կառուցանելուց յետոյ, անցնում է դէպի Դուին՝ մայրաքաղաքը: Ստեփաննոս Օրբելեանը ասում է, որ Թանահատի վանքի արձանագրութիւնից երեւում է, որ այդ եկեղեցին շինուած է հայ թուականից 400 տարի առաջ, որ ասել է թէ` երկրորդ դարու կէսին (151 թ. ). նոյնպէս աւանդութիւնը, որ Տաթեւի վանքը շինուել է Եւստաթէ աշակերտի անունով, որ ըստ աղուանից աւանդութեան` Եղիշէ առաքեալը Աղուանից երկրումն է քարոզել եւլն, եւլն.: Այս բոլոր աւանդութիւնները հաստատում են, որ Լուսաւորչից առաջ բազմաթիւ քրիստոնեայ հայեր են եղել Հայաստանում, որ առաքեալների մասին բազմաթիւ զրոյցներ են պտտելիս եղել, եւ այդ բոլորը դժուար թէ Ագաթանգեղոս լսած չլինէր. բայց ի՞նչու այն աննշան երկրների մասին խօսելիս, ո՛չ մի խօսք չի ասում Հայաստանի մասին եւ ո՛չ էլ Թադէոս եւ Բարդուղիմէոսի մասին մի խօսք, արդեօ՞ք որ չնսեմացնէր Լուսաւորչի գործունէութիւնը:
 
Աւանդութիւնը ասում է, որ Ոսկեանք, որոնք ճգնում էին Ծաղկէոյ լեռներում, Թադէոսի աշակերտներն էին, նրանք Արտաշէս թագաւորի ապարանքի մարդկանց քրիստոնեայ դարձրին եւ Սաթենիկի ազգականներին` Սուքիասեանց մկրտեցին, եւ երկու խումբն էլ նահատակուեցին: Հռիփսիմեանց ահագին խումբը ի՜նչպէս կհամարձակէր մայրաքաղաքի հնձաններում պատսպարուել, եթէ քաղաքի քրիստոնեաների ծածուկ խնամակալութիւնը չլինէր: Թէ ո՞րքան շատ էին քրիստոնեայ հայերի թիւը Տրդատի օրով, այդ երեւում է թագաւորի հրովարտակներից, ուղղուած ոչ թէ ընդհանուր քրիստոնեաների դէմ, այլ միմիայն այն քրիստոնեաների, որոնք բացէ ի բաց ծաղրում էին կռապաշտներին եւ անարգում կուռքերին, մի՞թէ փոքրաթիւ մարդիկ կհամարձակէին այդպիսի քայլ անել, ահա հրովարտակի խօսքերը (Ագ., ԺԲ).  «Արդ՝  եթէ  յանկարծօք  թէ  գտցի՝  որ  զդիսն  անպատուեսցէ,  եւ գտցեն զայնպիսին, կապեալ ոտիւք եւ կապեալ ձեռօք եւ կապեալ պարանոցաւ ի դուռն արքունի ածցեն, եւ տուն եւ կեանք եւ արարք եւ ստացուածք եւ գանձք, այն ամենայն այնոցիկ լիցի, որ զայնպիսիսն ի մէջ ածցէ»: Նոյնը հաստատում է  երկրորդ  հրովարտակը. «Զի  նոքա  անհնարին  լինին  խափան դիցն պաշտաման, զայնպիսիսն թէ գտցեն վաղվաղակի ի մէջ ածցեն, յարքունուստ պարգեւք եւ պատիւս նոցա շնորհեալ՝ որ զնոսին յայտնեսցեն:
Ապա թէ ոք չյայտնեսցէ զայնպիսին, կամ թագուսցէ եւ գտցի, այսպիսին ընդ մահապարտս համարեալ լիցի, եւ ի հրապարակ արքունի եկեալ մեռցի եւ տուն նորա յարքունիս երթիցէ»: Քրիստոնէութիւնը այնքան ուժեղ էր, որ մինչեւ անգամ վախենում էին մատնել քրիստոնեային տէրութեան ձեռքը, եւ մահուան է դատապարտում այն կռապաշտ հային, որ գիտենալով կուռքերին անպատուող քրիստոնեայի ով լինելը, չէր յայտնել տէրութեան: Այսպիսի բռնութիւնների ժամանակ պարզ է, որ անձնական կրքերի եւ անսանձ հաճոյքների մեծ դուռն էր բացւում անպիտան եւ չարահոգի մարդկանց առաջ, որոնք մատնութիւններով գումարներ էին դիզում եւ կեղծ մուրհակներ առնելով` բաց թողնում կամ բանտարկել տալիս. արդեօ՞ք այդ մտքով չհասկանալ Լուսաւորչի արածը. «Եւ բազում բանտականաց եւ կալանաւորաց ի տագնապելոյ ի բռնաւորաց փրկութիւն արար, կորզելով զնոսա ահաւորութիւն զօրութեամբ փառացն Քրիստոսի, եւ զբազում մուրհակս անիրաւագիրս անիրաւութեան պատառեաց» (Ագ., ԺԶ): Վերջապէս այն գլխաւոր փաստը, որ Տրդատ եւ Լուսաւորիչ շատ փոքր ժամանակում ամբողջ մի ազգ, այն էլ հայի նման ծանրամտաց, դարձրին քրիստոնեայ, մի՞թէ հնարաւոր էր, եթէ հայերից շատերը քրիստոնեայ չլինէին եւ քրիստոնէութիւնը չլինէր իբրեւ հանրածանօթ կրօն տարածուած երկրի բոլոր մասերում: Գարագաշեան (որի կռապաշտական հայոց պատմութեան շրջանը լուրջ աշխատութիւն է), աշխատում է քրիստոնէութեան տարածումը եւ Տրդատի եռանդոտ միջամտութիւնը այդ գործում վերագրել ուրիշ պատճառի, այն է` Կոստանդիանոս կայսեր ազդեցութեան Տրդատի վրայ հարսանիքի ժամանակ` 307 թուին, այն ինչ հայերը քրիստոնեայ դարձան 303-ին, իսկ ըստ Գարագաշեանի` 305-306-ին, այսինքն վերոյիշեալ կայսերական ազդեցութիւնից առաջ. այդ սխալ կարծիքը հետեւում է նրանից, որ նա քրիստոնէական շրջանի հրաշքները եւ տեսիլքները ծաղրի եւ հեգնութեան տալով, ըստ Րընանի, զուտ պատմական մասն էլ կորցնում է նրանց խառնուրդի մէջ եւ աշխատում է մեր պատմութիւնը պարզաբանել օտարով եւ ո՛չ ազգայինով, շատ անգամ առանց փաստի մերժելով ազգայինը եւ յենուելով միմիայն օտարինի վրայ:
 
Թէ որքան արագութեամբ կատարուեց քրիստոնէութեան տարածումը Հայաստանում եւ ի՜նչ ծաւալով, այդ երեւում է Ագաթանգեղոսից. 20 օրում մկրտուեց «զինն եւ տասն բիւր մարդիկ» (190000 մարդ), «ի ծագաց մինչեւ ի ծագս», Սադաղացւոց աշխարհից մինչեւ «ի սահմանս Կասփից, ի Փայտակարան (Պարտաւ) արքայութեան Հայոց քաղաք» նա ձեռնադրել է 400 եպիսկոպոս` «աւելի քան զչորեք հարիւր եպիսկոպոս», իսկ անթիւ անհամար քահանաներ եւ սարկաւագներ այդ ցոյց է տալիս. ա) որ քրիստոնեաները շատ էին եւ ամէն տեղ մեծ հրճուանքով ընդունում էին Լուսաւորչին, բ) որ ո՛չ քրիստոնեայ տարրը վաղուց ընտելացել էր քրիստոնէութեան, գ) որ Լուսաւորչի արագ եւ բազմաթիւ անձանց մկրտութիւնից երեւում է, որ մկրտուածների մեծ մասը երախայ էր, այսինքն չմկրտուած քրիստոնեաներ: Նոյն ժամանակուայ գործադրուող ընդհանուր եկեղեցու օրէնքով քրիստոնեան երեք, երկու, մէկ տարի պիտի պատրաստուէր քրիստոնէական կրօնի մէջ, լաւ ծանօթանար Աւետարանի հետ եւ ապա թոյլատրուէր մկրտուելու եպիսկոպոսից քննութեան ենթարկուելուց յետոյ. Լուսաւորիչ «զօրագունդ բանակի» համար 30 օր նշանակեց, իսկ միւսներին, որտեղ հասնում էր, մկրտում էր եւ եկեղեցիներ շինում: Լուսաւորիչ Կեսարիայից գալիս՝ հետը բերաւ Սեբաստիայից բազմաթիւ քահանայացուներ եւ հոգեւորականներ, որոնք մեծ մասամբ հայ պիտի լինէին, քանի որ օտարներին դժուար էր կտրուել հայրենիքից եւ գնալ հովվութեան մարդկանց եւ ժողովրդի վրայ. «Եւ գտանէր բազմութիւն եղբարց՝ զորս հաւանեցուցաներ ընդ իւր գալ»: Թէ Փոքր Հայքում կային բազմաթիւ քրիստոնեայ հայեր եւ պատկանում էին Կեսարիայի թեմին եւ ունէին առանձին եպիսկոպոսներ, որոնք կոչւում էին Հայոց եպիսկոպոսներ, որոնք, անկախ «Հայոց մեծաց» աշխարհի գլխաւոր եպիսկոպոսից` կաթուղիկոսից, մասնակցում էին տիեզերական ժողովներին, այդ երեւում է տիեզերական ժողովի մասնակցողների ցուցակից. Նիկիայի ժողովում յիշւում է 2 հայոց եպիսկոպոս Փոքր Հայքից: Պօլսոյ ժողովում` նոյնպէս երկու եպիսկոպոս, 2 հոգի էլ` Եփեսոսի ժողովում, մինչեւ անգամ վեցերորդ տիեզերական ժողովում, որ չէ ընդունւում մեր եկեղեցու կողմից, յիշւում են երկու հայոց եպիսկոպոս Փոքր Հայքից: Կեսարիայի թեմը միշտ յարաբերութեան մէջ է եղել յունաց եկեղեցու հետ, մինչեւ իսկ Գանգրայի տեղական ժողովը (տե՛ս Ա գիրք, 146 երես) եղաւ միմիայն Սեբաստիայի հայերի մէջ տարածուած աղանդի համար եւ ժողովի շրջաբերականը ուղղուած է «Հայաստանում եղող մեր ծառայակիցներին», այն է` Հայաստանի եպիսկոպոսներին. իսկ այս մասին Հայոց եկեղեցու պատմութեան մէջ մի յիշատակութիւն չկայ: Փոքր Հայքը քաղաքականապէս համարեա միշտ յունաց ձեռքի տակ էր, միմիայն Տրդատ Բ-ի ժամանակ` 190 թուականներին միացաւ «Մեծ Հայքի» հետ, քիչ յետոյ արդէն էլի նոյն վիճակին ենթարկուեց. եկեղեցական բաժանմունքն էլ միշտ զուգընթաց էր գնում քաղաքականին. Սեբէոս (Է դար) ասում է, որ հայոց կաթուղիկոսութիւնը Մօրիկ կայսեր ժամանակ երկուսի բաժանուեց` յունաց եւ պարսից, Մովսէս եւ Յովհան կաթուղիկոսներով. «Եւ Յովհան ընդ նոսա (յոյնս) հաղորդեալ միաւորեցաւ, բայց Մովսէս ամենեւին ոչ լինէր ի նոսա հուպ... » (53 երես): Կաթուղիկոսները կոչւում էին «Հայոց մեծաց», մինչեւ որ չմիացաւ Փոքր Հայքը հայոց նուիրապետութեան հետ, կաթուղիկոսների կոչման մէջ չաւելացաւ «Ամենայն հայոց» մակդիրը. արդէն 10-րդ դարում տեսնում ենք Խաչիկ կաթուղիկոսին ստորագրած «կաթուղիկոս Ամենայն հայոց»: Սրանք բոլորը ապացուցանում են որ Փոքր Հայքում, Սեբաստիա, Երզնկա, Եփրատ գետի աջ ափով բնակուած հայերը մինչեւ Լուսաւորիչ քրիստոնեայ էին եւ իրանց թեմակալ եպիսկոպոսին՝ Կեսարիայի արքեպիսկոպոսին երկար ժամանակ ճանաչում էին, մինչեւ իսկ հակառակ Հայոց եկեղեցու կարգադրութեան, հոգեւոր պետ եւ վեցերորդ տիեզերական ժողովին մասնակցելու երկու եպիսկոպոս ուղարկեցին:

 

Բացի ներքին տեղեկութիւններից, ունինք արտաքին աղբիւրներ Լուսաւորչից առաջ քրիստոնեայ հայերի մասին. այդ վկայութիւնները տալիս են Տերտուղիանոս, Եւսեբիոս, Փիրմիլիանոս. առաջինը Գ դարու գրող է (+240 թ. ), ասում է, որ այն ժամանակներում բազմաթիւ հաւատացեալներ կային Հայաստանում (Գաթըրճեան). Եւսեբիոս (267-338 թթ. ), խօսելով Մաքսիմիանոս (306-313 թթ. ) կայսեր հալածանքների մասին, ասում է, որ այդ կայսրը հալածանք սկսեց հայոց դէմ, եւ հայերը ջարդեցին կայսեր զօրքը. «Պատերազմ սկսեց բռնաւորը Հայոց դէմ, որոնք սկզբից հռոմայեցոց հետ բարեկամ եւ նիզակակից էին: Որովհետեւ նրանք էլ քրիստոնեայ էին եւ շատ ջերմեռանդ բարեպաշտ էին, աստուածուրացը բռնացաւ եւ աշխատեց բռնութեամբ՝ դեւերի եւ կուռքերի պաշտամունքին... » բերել հայերին... (գլ. Թ, Ը): Փիրմիլիանոս Կեսարիայի եպիսկոպոսը նոյն վկայութիւնն է տալիս, որ Հայաստանում բազմաթիւ քրիստոնեաներ կային. նա Գ դարու մարդ էր: Մաքսիմիանոսի զօրքերի ջարդը քրիստոնեայ հայերի կողմից յանուն կրօնի ընդդէմ կռապաշտութեան հայերի նոր քրիստոնեայ դարձած ժամանակ` Տրդատի օրով ապացոյց է, որ քրիստոնէութիւնը վաղուց խոր արմատ էր ձգած հայերի մէջ, այլապէս նորադարձները յանուն կրօնի այդպիսի եռանդուն միջոցներ չէին գործադնիլ: Ուրեմն կարօտ չէ ապացուցութեան, որ նախալուսաւորչեան եկեղեցի ունեցել են հայերը եւ այն էլ Հայաստանի բոլոր անկիւններում, որտեղ տիրապետում էր երկու մեծ հոսանք` յունական եւ ասորական. հայերը գիր չունէին, ուստի եւ Սուրբ Գիրքը եւ ժամերգութիւնը լինում էր Փոքր Հայքում, Սեբաստիայում եւ յունական մասում` յունարէն, իսկ Միջագետքում, Եդեսիայում, Ասորիքում` ասորերէն, գուցէ եւ Ատրպատականում` պարսկերէն. մանաւանդ որ Պարսկաստանում գտնուած քրիստոնեաների առաջնորդը անուանւում էր պարսից եպիսկոպոս, իսկ Եգիպտոսի դպրոցը մասնաւորապէս Պարսկաստանի համար քարոզիչներ էր պատրաստում:
 
Թէ ի՞նչպէս էր կառավարւում նախալուսաւորչեան Հայոց եկեղեցին, ի՞նչ կանոններով, այդ մասին թէեւ տեղեկութիւն չունինք, բայց ի նկատի ունենալով ընդհանուր եկեղեցու նոյն ժամանակուայ կացութիւնը, կարող ենք համեմատական կարգով եզրակացնել, որ Հայոց եկեղեցին իբրեւ մաս եւ շարունակութիւն ընդհանուր եկեղեցու, կառավարուող մեծ մասամբ օտարազգի  եպիսկոպոսներով,  քահանաներով,  քանի  որ  հայոց  գիրը  դեռ  չէր գտնուած, հովւում էր այն օրէնքներով եւ կանոններով, որոնցով կառավարւում էր ընդհանուր եկեղեցին: Թէ արդեօ՞ք նախալուսաւորչեան եկեղեցին տեղական-ազգային առանձնակի սովորութիւններ ունէր` տարբեր ընդհանուր եկեղեցու կարգերից, որպիսի առանձնայատկութիւններ նոյն ժամանակուայ եկեղեցու զանազան մասերում երեւում էին, պաս պահելու, զատիկը կատարելու, ճրագալոյցի օրուայ վերաբերութեամբ, օրինակ` Ասիայում, Եգիպտոսում, Հռոմում, Գաղղիայում: Ինչպէս Իրենէոսը (+202 թ. ) պատմում է, զանազան եկեղեցիներում տարբեր մանր սովորութիւններ կային, ոմանք պասը պահում էին մի օր, ոմանք` երեք, ոմանք` 40, մի քանի տեղ տուրքերը ժողովում էին շաբաթը մի անգամ, ոմանք` ամիսը մի անգամ, ոմանք թաթախւում էին աւագ հինգշաբթի օրը, ոմանք` լոյս կիրակի եւ այլն, եւ այլն:
Այս հարցերը ակամայ յարուցանում ենք այն պատճառով, որ Ե դարում հէնց, մեր եւ յունաց եկեղեցու ծիսական մասերի մէջ փոփոխութիւններ եւ տարբերութիւններ ենք տեսնում. եթէ ընդունենք, որ նախալուսաւորչեան եկեղեցի հայերը չունէին, այն ժամանակ շատ դժուար կլինէր բացատրել, թէ այդ տարբերութիւնները որտեղից առաջացան, քանի որ Լուսաւորիչը Դ դարում մտցնելով քրիստոնէութիւնը Հայաստանում, նա տարածեց եւ հաստատեց այն կարգերը, որոնք տեսել էր Կեսարիայում, յունաց եկեղեցում, նոր բան մտցնել չէր կարող, այն ինչ հէնց Լուսաւորչի որդի Վրթանէսը տարբերութիւններ   տեսնելով   նախալուսաւորչեան   ասորահայոց   եկեղեցու եւ յունահայոց եկեղեցու մէջ, պատգամաւորութիւն է ուղարկում Երուսաղէմ Մակար  եպիսկոպոսի  մօտ`  խնդրելով  հրահանգ,  որից  եւ  ստանում  է  9 գլխով կարգեր: Վանը եւ Արտազը, մօտիկ լինելով Ասորեստանին, մտցրել էին այն կարգերը, որ սովորել էին ասորիներից. Եդեսիայի դպրոցից, Երուսաղէմից, իսկ վերջինիս առաջին եպիսկոպոսը՝ Յակոբ Տեառնեղբայրը, ամենամեծ յարգանքն էր վայելում ոչ միայն հրէաների, այլ եւ դրացի ասիական ազգերի կողմից, եւ ժամերգութիւնն ու համառօտ պատարագի արարողութիւնը համարւում էր Տեառնեղբօր սահմանումը:

 

Երուսաղէմի ասորա-հայկական սովորութիւններով նախալուսաւորչեան եկեղեցին գործ էր ածում բաղարջ հաց, յունուարի 6-ին` Ծննդեան կատարումն, պասերի կատարման որոշ օրեր եւլն, եւլն. Կեսարիայի կողմի յունահայոց եկեղեցին թէեւ նոյն նախալուսաւորչեան-ասորական եկեղեցին էր, բայց տեղական տարբերութիւն ունէր վերոյիշեալ կէտերում: Լուսաւորչի պատկառելի հեղինակութիւնը այդ տարբերութիւնները նսեմացնում էր, մինչեւ իսկ անուշադիր թողնում այդ մանր առանձնայատկութիւնները` «իսկ մեք փառաւորեսցուք» հրաշալի սկզբունքով, բայց հայոց ազգայնական եկեղեցին իւր գործը շարունակում էր, եւ Վրթանէսի ժամանակ հարկ զգացուեց Երուսաղէմ մարդ ուղարկել եւ հրահանգներ խնդրել: Թէ Երուսաղէմի եկեղեցին՝ գլխաւորութեամբ Տեառնեղբօր, որքան ժողովրդական էր հայոց մէջ, այդ երեւում է մի քանի պատմագրներից: Ուխտանէսը պատմում է վրաց բաժանման մասին 597 թուին եւ մէջ է բերում զանազան թղթակցութիւններ հայոց կաթուղիկոսի, վրաց եպիսկոպոսների եւ Սմբատ Մարզպանի մէջ տեղի ունեցած, որոնց մէջ միշտ կրկնւում են հետեւեալ խօսքերը. «Հարքն մեր եւ ձեր զԵրուսաղէմի հաւատն ունէին, եւ սուրբն Գրիգոր զայն ետ նոցա, եւ մեք զնոյն ունիմք» (109 երես): Նոյն հեղինակը, խօսելով վրաց ազգի նեղանալուն վրայ այն մասին, որ հայոց կաթուղիկոսը Աղուանից եպիսկոպոսին արքեպիսկոպոս է համարում եւ վրաց եպիսկոպոսին՝ մետրոպոլիտ, արդարացնում է հայոց կաթուղիկոսի արածը նրանով, որ Աղուանից եպիսկոպոսը անդրանիկ է, քան վրացը եւ յաջորդութիւնը ստանում է Յակոբ Տեառնեղբօրից. «Այլ թէպէտ եւ նոքա զայլ ոմն ասէին կանխաւ եկեալ յաշխարհն Աղուանից Եղիշէ անուն, զոր վերագոյնդ յիշեցաք, յաշակերտաց Փրկչին ձեռնադրեալ ի սրբոյ Յակոբայ եղբօրէն Տեառն, եւ քարոզեալ անդ, եւ եկեղեցի շինեալ նախ քան զլուսաւորութիւնն հայոց, որ է մայր եկեղեցեացն Գեսու եկեղեցին այն առ ստորոտով Ամարասու ի գաւառին որ կոչի Գորոզու, մերձ ի դաշտն Պարտաւ քաղաքի, որ կոչի Փայտակարան... » (112 երես): Նոյնը կրկնում է եւ Մովսէս Կաղանկատուացին, որից եւ քաղել է Ուխտանէսը: Ստեփաննոս Օրբելեանը Ծննդեան եւ Մկրտութեան օրը յունուարի  6-ին  համարում  է  Յակոբ  Տեռանեղբօր  սահմանադրութիւն.  «Այլ զճշմարիտն զկարգեալն ի սրբոյն Յակոբայ ի վեցն յունուարի զԾնունդն, եւ ի վեցն ապրիլի՝ զԱւետիսն» (335 երես): Այս բոլորը խօսում են ի նպաստ նախալուսաւորչեան եկեղեցու, որ ունէր տեղական ամրացած հաստատուն ծէսեր եւ սովորութիւններ, որոնք վաւերական դարձան Լուսաւորչով եւ քաղաքացիութիւն ստացան Տրդատով, եւ որոնք համարում էին աւանդ առաքեալներից, Երուսաղէմից: Պատմութեան ամբողջ ընթացքում երեւում է, որ հայոց ազգային-բուն եկեղեցուն միշտ աւելի ջերմեռանդ պաշտպաններ էին արեւելեան հայերը, այսինքն նախկին նախալուսաւորչեան ասորահայկական եկեղեցու սերունդները, քան արեւմտեան, այսինքն յունահայկական եկեղեցու, վերջինը միշտ եղել է յունասէր եւ լատինասէր: Մինչեւ իսկ Ռուբինեանց ժամանակ մի քանի ժողովներ եղան թագաւորի, կաթուղիկոսի, եպիսկոպոսների, իշխանների մասնակցութեամբ օտարամոլական գոյն ունեցող, բոլորը մերժուեցին Արեւելեան Հայաստանից, որոնցից եւ ակնածում էին Կիլիկիայի տէրերը (տե՛ս Ա գիրք, Հայոց եկեղ. ժողովները): Նոյնը երեւում է Ե, Զ դարերից սկսած, Ղազար Փարպեցու թղթից երեւում է, որ Յունաստանի դէմ, Յունաստանում կրթութիւն ստացած անձանց դէմ առհասարակ խիստ հալածանք կար, նրանց կրթութեան վայր Յունաստանը համարւում էր աղանդների կեդրոն, պոռնկութեան վայր, երրորդ-չորրորդ պսակների ջատագով եւ այլն, եւ այլն (Սեբէոս). Ներսէս Մեծի ժամանակ Արշակը, Պապը, իշխանները հակառակ յունական ուղղութեան էին. Սահակի ժամանակ աւելի սիրով ընդունում էին ասորի կաթուղիկոս, քան յոյն, կամ Յունաստանում կրթուած անձի: Սրանք բոլորը, կարծում եմ, ցուցնում են, թէ որքան ուժեղ եւ համատարած նշանակութիւն ունէր ասորահայկական նախալուսաւորչեան եկեղեցին. Փարպեցին, ուրախանալով գրերի գիւտի համար, ասում է` փառք Աստուծոյ, ազատուեցինք ասորական դժուար լեզուից, որ ենթատրել է տալիս, թէ Արարատում, հէնց Էջմիածնում ասորերէն էին ժամ ասում նախ քան գրերի գիւտը: