Պատմութիւն

Թախանձեալք 'ի բազմաց յառտնին եւ յօտարազգի բանասիրաց՝ չարայարել տպագրութեամբ զկարգ պատմագրաց մերոց, անտես առնելով առ վայր մի զընտրությամբ ոճոյ եւ բանակարգութեան հայերէն խօսիցն, ուշ ունել ծանօթութեան անցից եւ դիպաց, մանաւանդ միջին անուանեալ դարուց ժամանակաց, յոր առաւել իմն սերտիւ պնդութեամբ դեգերին այժմուս պատմաբանք եւ հնախօսք, ձեռն արկաք նախ յ'առ 'ի բազմաց ըղձացեալն եւ 'ի չեւ եւս տպագրեալ, 'ի Վարդան պատմիչ, որոյ համբաւ մեծ հռչակի յազգիս, որպէս գերազանցելոյ առ ժամանակակցօքն եւ անհաւասար մնացելոյ առ ՚ի յետնոցն։ Յոր սակս, միանգամայն եւ յորոշումն յայլոց համանուանցն մերձաւորաց ժամանակաւ, Մեծ կոչի Վարդանս այս վարդապետ, եւ ամենապատիւ մակադրական անուամբք մեծարի յամենայն յիշատակագրաց որպէս, Ամենագով, արդիւնական, պանծապայծառ, հոգիապայծառ, մեծիմաստ, իմաստախոհ, եռամեծ, գիտնական, տրամաբան, աստուածաբան, մեծ սոփեստոս, աշխարհալուր, աշխարհաքարոզ, տիեզերալոյս, սուրբ, եւ այլն։ Բայց այս ամենայն կոչմունք պատուականք չեղեն բաւական առ անխառն պահել զգործս եւ զգրուածս նորին ընդ այլոցն. եւ յոլովից յարանուանց վաստակք պիտանի եւ անպէտ՝ միոյս այսմ վերընծայեցան։ Եւ ոչ միայն յիրս եւ ՝ի գիրս, այլ ինձ թուի եւ 'ի հայրենեացն կոչումն սխալեալ, որոց Բարձրբերդցի զսա ասեն. քանզի ոչ ոք 'ի նախնեաց անտի կոչէ զնա այսպէս, այլ մանաւանդ բանք նոցին ցուցանեն յարեւելից Մեծաց Հայոց լինել զնա, եւ ամս ինչ պանդխտութեամբ կեցեալ ÿի Հռոմկլայ եւ ոչ 'ի Բարձրբերդ. զայլ ոմն Վարդան Բարձրբերդցի ցուցանելով ժամանակակից նորին կրսեր, որպէս յիշէ մատենագիծ ոմն յամի 1286, որ է իբր վեշտասան ամաւ յետոյ քան զմահ մեծիս այսորիկ Վարդանայ։ Իսկ զմիւսն զայն զկրսեր՝ Երկրորդ Վարդան կոչէ Ղազար Ջահկեցի կաթուղիկոս, եւ նմա ընծայէ զՀամառօտ մեկնութիւն չորից աւետարանաց, զԱռակսն, զՀամառօտ աշխարհագրութիւնն, զՄեկնութիւն քերականի. որոց յետինքդ կարծին երրորդի ուրումն կրսերագունի Վարդանայ գործք։

Արդ մերս այս պատմագիր թուի հայրենեօք յարեւելեայ Հայոց 'ի սահմանակցութենէ Աղուանից տան, ուր եւ աշակերտեցաւն Վանականայ վարդապետի, եւ նախապատիւ ծանուցաւ քան ղերեսին եւս աշակերտակիցս իւր ձեռասունս հռչակելոյ վարժապետին, (յորոց մի պատմիչն Կիրակոս, եւ միւս՝ Յովսէփ արքեպիսկոպոս առաջնորդ Թադէի վանաց), եւ առ կենդանեաւ իսկ նորուն համբաւեցաւ զգօնութեամբն եւ հմտութեամբ. որպէս զի յերթն յԵրուսաղէմ ուխտագնացութեան աղագաւ հանդիպելով 'ի Կիւլիկիա, բազում մեծարանօք ոչ միայն ընկալեալ եղեւ 'ի Հեթմոյ թագաւորէ եւ 'ի Կոստանդեայ կաթուղիկոսէ, այլ եւ զամս հինգ եւ աւելի բռնադատեալ ասպնջականեցաւ 'ի յետնոյս, յօժանդակութիւն կարեւոր գործոց հայրապետանոցին. որպէս եւ խոստովանի գովութեամբ կաթուղիկոսն 'ի շրջաբերականի թղթին՝ զոր առաքեացն առ արեւելեայս 'ի ձեռն նորին ինքեան Վարդանայ. «Առաքեցի առ ձեզ զարդիւնական վարդապետն զՎարդան՝ փոխանակ անձին իմոյ, զոր ետ նախախնամութիւնն Աստուծոյ ձգելով առ իս 'ի կողմանց ձերոց, 'ի հինգ ամաց հետէ. զոր իբրեւ տեսի՝ ճանաչելով ըստ կարի՝ կապեցի զդա միջնորդութեամբ Աստուծոյ ընդ անձին իմոյ կենօք եւ մահուամբ, մեծաւ հարկիւ եւ սիրով բեւեռեալ ընդ իս յաւիտեան… որ ունի զիմ սիրտ եւ զբան յամենայն իրսե։ Ընդ թղթոյն տարաւ յարեւելս եւ զկանոնս ժողովոյն Սսոյ՝ գումարելոյ յամի 1243, յորում բազմէր եւ ինքն ընդ եպիսկոպոսունս եւ ընդ վանահարս Կիւլիկիոյ. եւ թուի 'ի նշանակեալ թուականէդ յետս երթալով հասանել 'ի սկիզբն հնգամեայ բնակութեանն յարեւմտեան Հայս, 'ի թագաւորութեան Հեթմոյ. յորոյ խնդրոյ արար մենութիւնս եւ լուծմունս, որպէս եւ գրէն առ նա ինքն. «Յիշեա զոր 'իե ձեռն Թորոսի հրամայեցիք, վասն Եղաբերիցն կանանցնե գրել ձեզ, եւ 'ի խորհուրդ պատարագին. եւ ապա երեսօքե յանդուլն հրամայեցիք, որ գրէաք ձեզ ժղլանք 'ի մեկնութենէն քերականին. եւ ես այլ աւելի սիրով՝ գրելե ձեզ ձեռամբ լուծմունս յաւետարանէն եւ յարարածոցնե. այսպիսի պարզ եւ ռամկական ոճով գրեալ են լուծմունքդ եւ ժղլանքդ (զրոյցք) իբր վաթսուն եւ վեց թուով. եւ մեծավ համարձակութեամբ իբրեւ ընտանի առ ընտանի, կամ դաստիարակ առ արքայ մանուկ, որում ասէ, «Աստու–եծով տղայահասակ եւ մտօք եւ աչօք զօրաւոր էքե, առ 'ի կարող լինել ընթեռնուլ զիւր իսկագիր անսեթեւեթ գրածն. զոր եւ աղերսէ մնալ առ դշխոյին Զապելայ յիւր յիշատակ. «Թող թագուհի պահէ, եւ 'ի պիտոյ ժամս առնոյք 'ի նմանէ»։

Զգիր կաթուղիկոսին եւ զկանոնս ժողովոյն բերեալ յարեւելս յամի 1246, եւ ընկալեալ զձեռնագիր հաւանութեան առաջնորդաց տեղւոյն՝ դարձաւ եբեր առ հոգեւոր տէրն, եւ այլ եւս ժամանակս ինչ յամեալ առ նմա, յայսմ նուագի յամի 1248 թարգմանեաց կամ յերիւրեաց 'ի հայ զփոխեալն յասորւոյն զընդհանուր Պատմութիւն Միխայէլի պատրիարքի, 'ի ձեռն Իշոխայ ուրումն երիցուի Ասորւոյ։ Յետ երկրորդ անգամ դարձին 'ի Կիւլիկիոյ՝ եկեալ յարեւելս դադարեաց յԱնդրէի վանս 'ի Ձորն Կայենոյ. եւ անդ, կամ այնուհետեւ յօրինեաց զգլխաւորս 'ի մատենագրութեանցն զոր արդ 'ի ձեռին ունիմք. եւ զի յառաջ քան զայն հռչակեալ էր անուն նորա, հարկ է թէ եւ յառաջագոյն հրատարակեալ էր այլ գիրս եւ ճառս, որք կամ չհասին առ մեզ կամ ոչ անուամբ նորին։ Կարեւոր վաստակք Վարդանայ են մեկնութիւնք սուրբ գրոց, հաւաքեալք յառաջնոց մեկնչաց, յորս ժամանակի երիցութեամբ, թուի Ա. Դանիելի մեկնութիւնն համառօտ, 'ի խնդրոյ եղբարց միաբանից. Բ. Սաղմոսաց մեկնութիւն, համառօտ քան զԼամրրոնացւոյն, 'ի խնդրոյ առաջնորդին Հաղբատայ՝ տեառն Յովհաննու, որ ոմանց նախորդն Համազասպայ կարծի, եւ ինձ յաջորդ նորուն, որ նոյնպէս Յովհաննէս կոչիւր. Գ. Մեկնութիւն Հնգամատենին Մովսիսի, 'ի խնդրոյ տեառն Համազասպայ, աւարտեալ յամի 1261. Դ. Մեկնութիւն Երգոց երգոյն, 'ի խնդրոյ աշակերտակցին իւրոյ Կիրակոսի վարդապետի պատմչի, գրեալ յամի 1265, եօթն ամաւ յառաջ քան զմահ իւրեանց, յորոյ վերջաբանին մտերիմ խանդաղատանօք խօսի ընդ ուսմնակցին եւ ծերակցին. «Իսկ դու մշակդ մորենեաց եւ աղտաղտ անբուսաբեր վայրաց, անոյշ մեզ ճաշակ յարաժամ եւ յոյս յԱստուած, վարդապետ Կիրակոս, որ հարկեցուցիչ հրամանաւ եւ գուժիւն մահու քեզ՝ ասել զմերն մերձակայ, մուծեր զմեզ 'ի տուն գինւոյ եւ իւղոյ, խնձորոյ եւ նռնենեաց, շղթայից արժանաւոր ոտիւք, հայել լսել եւ խօսել, հոտոտել եւ շօշափել զկեանս եւ զանմահութիւնե։ Առ այսոսիկ որք ծանօթք են մեզ եւ բազմաց, յաւելոյր ոմն եւ զմեկնութիւնս Դատաւորաց եւ Յեսուայ. եւ զմարգարէիցն Եսայեայ եւ Երեմիայ, զոր այլուստ չէ մեր լուեալ յանուն Վարդանայ։ Կրկնակի պատուական են մեզ գրուածքդ. մի, զհարց նախնեաց, զորոց զոմանց չունիմք արդ լիովին զգործս, ՚ի սմա գտանելով գէթ զհատուկտիրս բանից, յորս սիրելագոյն մեզ Եղիշեայ բանքն 'ի մեկնութեան գրոց Մովսիսի. եւ միւս՝ չափ եւ կուռ համառօտութիւն իմաստից եւ լուծմանց յորում ոչ սակաւ զգօնութիւն եւ ճարտարութիւն երեւի հաւաքողին. եւ յառաջաբանք եւ վերջաբանք գրոցն, որպէս եւ պատմագրութեանն, խոհականք են եւ գորովականք, եւ ախորժագոյնք յընթերցումն. յորոց եւ քաջիկ մարթ է 'ի վերայ կալ հանճարոյ եւ ոճոյ արձակ գրութեան հեղինակին, քան ՚ի սեղմ եւ 'ի համառօտ մեկնողական բանիցն, որպիսիք են վերոյիշեալքդ, եւ Մեկնութիւն տէրունական աղօթիցն, Հաւաքածոյ 'ի Հարանց վարուց, եւ այլն։ Իսկ ճառիցն եւ խրատական բանից՝ յորոց մարթ էր լիովին դատել զնա, ընդ երկբայութեամբ է հարազատութիւնն. վասն որոյ եւ զանց առնեմք զնոքօք առ տեղեաւս. բայց 'ի Ներբողէ Լուսաւորչին, զոր գրեալ է 'ի խնդրոյ նախանշանակեալ տեառն Համազասպայ, որ եւ չափաւոր ճաշակօքն ՚ի գովութիւն կրթի նորա։ Զնոյն առաւելութեամբ հաստատեն եւ շարականք նորին, Որ նախիմացն. Ի յանսահմանն առաքելոցն, Թարգմանչացն եւ Ս. Սարգսին. չորեքին եւս յառաջին կողմանէ ձայնի (ԱԿ), դանդաղագնացք յերգ եւ յ'եղանակ, թերեւս հանդարտ բարուց երգողին ցոյցք. նմա ընծայեն ոմանք եւ զԱնթառամ ծաղիկ երեք տուն շարական պերճաբան, իսկ այլք զմեկնութիւն նորին։ Վասն սոցին Առաքէլ Սիւնեցի ՚ի չափաբանեալ անուանակարգութեան յօրինողաց շարականի՝ կոչէ,

Սուրբըն Վարդան յուսոյ տեղին։

Այսոքիկ հաւաստի երկասիրութիւնք Վարդանայ. իսկ գործք եւ անցք կենաց նորին յետ դարձին 'ի Կիւլիկիոյ, չեն նշանակեալք ըստ բաւականին. յիշատակի գովութեամբ յամի 1255 մեծ վարդապետ եւ աստուածազգեաց այրն Վարդան, նախ 'ի Վիրապին վանս նստեալ ուսուցչապետ, ապա 'ի Սաղմոսավանս եւ 'ի Թեղենիս, այլ ոչ ունիմք հաստատատել՝ թէ սոյն իսկ մերս իցէ։ Նոյնպէս եւ Վարդանն վարդապետ որ ընդ տեառն Գրիգորիսի Դադիվանից առաջնորդի գնաց ՚ի հերքումն եւ 'ի յանդիմանութիւն Դաւթի դիւապատիր մոլորեցուցչի, ոչ է մերս այս, որպէս համարի նոր պատմահայրս Չամչեան, զի Կիրակոս պատմիչ իրացն՝ զՎարդանդ զայդ եւ զԳրիգորիս զոյդ Յօժարորդիս ասէ մականուանեալ։ Քաջանշան եւ սխրալի դէպք կենացն այն է՝ զոր ինքնին պատմէ մերձ յաւարտ գրոցն, որ եւ վկայ է մեծի համբաւոյ նորա առ իւրսն եւ առ օտարս, մինչեւ 'ի դուռն աշխարհակալին արեւմտից Ասիոյ՝ Հուլաղու ղանի, յորմէ եւ կոչեցաւ ընդ թագաւորս եւ ընդ աւագ իշխանս. եւ համարձակագոյն քան զամենայն ոք, ըստ շնորհաց իմաստութեանն եւ ալեւոր հասակին՝ խօսեցաւ ընդ ահեղին այնմիկ, լուաւ զգաղտնիս նորա եւ թելադիր եղեւ խորհրդակցութեամբ։ Բազում ինչ կարեւոր եւ հետաքննելի իրք են յայս դէպս, որ եւ քան զամենայն մասունս պատմութեանն հաճոյագոյն գտանի դեգերելոցն 'ի քննութիւն արեւելեան անցից այնր ժամանակի։ Ի դարձի անդ իւրում 'ի դրանէ ղանին՝ թուի հանդիպել աւազակաց Հարամեաց, եւ անկանել գրենոյն ՚ի ձեռս նոցա եւ յաջողութեամբ թափել զնոսին։ Զյետին ամս կենացն՝ հաւանօրէն՝ եկեաց 'ի Հաղբատ, ուր եւ գրեացն 'ի խնդրոյ Կիրակոսի զմեկնութիւն Երգոցերգոյն, յամի մահուան Հուլաղուի. յետ երկուց ամաց վախճան արար պատմագրութեանն, եւ յետ չորից ամաց, այն է յամի Տեառն 1271, յորում ամի եւ ամոլակիցն իւր Կիւրակոս, վախճանեալ թաղեցաւ ՚ի Հաղբատ. եւ զգերեզման սորա համարիմ իբրեւ ուխտատեղի կամ պատուելի յիշել Թոմայի Վանանդեցւոյ ընդ այլոց հոյակապ արանց անդ թաղելոց,

Վարդան մեկնիչըն քաջաբան.

քանզի անդէն թաղեալ է եւ այլ ոմն Վարդան վարդապետ նշանաւոր՝ երիցագոյն ժամանակաւ, այն՝ յորոյ խնդրոյ Ներսէս Շնորհալի գրեաց զմեկնութիւն բարձրացուցեաց ճառի։

Պատմագրութիւնս այս Վարդանայ, յետին գրաւոր վաստակ նորա, եւ գլուխ գործոց հեղինակին համարեալ ՚ի յոլովից, թերեւս 'ի նախահռչակ համբաւոյն ստացեալ է զայդ վարկ, քան յիւր ուրոյն արժանեաց. զի ոչ գեղեցկաբան ինչ շարամանութեամբ լեզուին եւ ոչ մանրապատում ծանօթութեամբք կամ նկարագրութեամբք ախորժական ընծայի. զի թէպէտ եւ ՚ի հասարակի չափաւոր, այլ եւ ուրեք ռամկօրէն վարի ոճով, որպէս ՚ի պատմութեան անդ տեսաւորութեան ընդ Հուլաղուի, թերեւս 'ի հասկացումն ծանօթից իւրոց աշխարհիկ իշխանաց գրեալ։ Դարձեալ եւ ըստ քանակի գրոցն, զվեցհազար ամաց պատմութիւն ամփոփել կամելով յերկվեցեակ թերթս, հարկաւորէր իմն կարգել ցամաք բանս եւ ուրեք լոկ շարս անուանց եւ թուոց. եւ զի այս ոճ պահանջէ աչալուրջ քննութիւն եւ ճշդութիւն ժամանակագիր թուոցն եւ կարգաց յաջորդութեան աթոռոց եւ գաւազանաց, ոչ անվրէպ եւ յայսմ գտանի հեղինակս, կամ առ ծերութեան հասակին ոչ բաւեալ մանրախուզել ՚ի ստոյգ պատմչաց, կամ առաջնոց ընդօրինակողաց գրոցն զնոյն սխալեալ. որով բազում ուրեք պակասաւորք են կարգք օտար եւ հեռաւոր թագաւորաց եւ սխալ ամք իշխանութեան նոցին. զոր եւ ուրեք ուրեք ազդ առնելով ծանօթութեամբք՝ զտյլովքն զանց արարաք. զի ոչ համարիմք 'ի հեղինակէ աստի ուսանել զայնոցիկ կարգս, մինչդեռ առձեռն պատրաստ գտանին խնդրողաց՝ այժմու ստուգաքնին ժամանակագիրք։ Բայց ստուգագոյն է ՚ի յիշատակս ազգայնոց իրաց եւ դրացեաց մերոց, յորս են են արդարեւ եւ ՚ի համառօտութեան անդ ոչ սակավ կարեւոր գիտելիք, եւ դէպք աննշանակք առ ՚ի յայլոց, արգասիք մեծի մատենայած հմտութեան հեղինակին եւ ծանօթութեան գիտնոց արանց ժամանակին, առ որս ընտանութիւն եւ մուտ եւ ել ունէր. եւ դարանք հռչակեալ դիւանաց Հաղբատայ եւ Սանահնի եւ այլոց վանորէից Ձորոյգետոյ եւ Աղուանից եւ տան կաթուղիկոսարանին՝ օժանդակք աննախանձք կային նմա. եւ ըստ այսմ երախտապարտ գտանիմք Վարդանայ, որ տայ մեզ ծանօթս եւ զոմանց կորուսելոց արդ պատմագրաց մերոց՝ յանուանէ կամ անանուն. յակն արկեալ իւր գրեթէ զամենայն երիցագոյն պատմիչս մեր, զերկուց նախ քան գիւրն դարուց դէպս առնու յոլովակի 'ի Սամուէլէ եւ 'ի Մխիթարայ Անեցեաց, յՈւռհայեցւոյն Մատթէէ, յԱսորւոյն Միխայելէ, եւ ՚ի Վրաց պատմութենէ եւ այլուստ. իսկ զիւրոյ՝ զ՚ ԺԳ դարու դէպքն՝ 'ի լրոյ եւ 'ի տեսութենէ։ Այդքան բազումս ունելով օրինակագիրս եւ առաջնորդս, մեծարէ յաճախ անխտրապէս եւ զկարծիս նոցին. մանաւանդ ուր ազգին եւ նշանաւոր կամ սրբազան անձանց շքոյ եւ պատւոյ եւ կրօնից վարդապետութեան իրք կայցեն, դիւրահաւան գտանի առ հաճոյն եւ պանծալին եւ առ հրաշանշան երեւոյթս. զնոյն եւ յայլ գիրս նորին է տեսանել. իսկ 'ի պատմագրութեանս յայդպիսեաց սակի են պատմեալքն ինչ զԼուսաւորչէն եւ զդաշնակցութեանց կամ թղթակցութեանց ընդ գերագոյն գահու Հռովմայ, եւ տեսիլք վարդապետաց ոմանց. առ որովք հարկ համարեցաք ազդ ինչ առնել կամ ծանօթաբանել։ Զնոյն յայտ արարաք եւ երբեմն լոկով. նշանակաւս(!), ուր ղժողովոյն կամ զհաւատոց Քաղկեդոնի բանք էին, եւ սպրդեալ ինչ էր անճահ ՚ի լուր՝ ոչ միայն մերումս ողջմտութեան, այլ եւ ոչ ինքեան՝ յայլսն ըզգուշաւոր եւ բարեպաշտ հեղինակին, եթէ յետնոցս հառեալ էր ժամանակաց, յորս պարզագույն եւս բացատրի եւ ճանաչի դաւանութիւն սրբոյ ժողովոցն, համաձայն նախագումար երիցն ժողովոց եւ մերոց երիցագոյն Հարց եկեղեցւոյ. եւ եթէ կամեցեալ էր կամ կարող լեալ՝ առաւել անաչառապէս քան կանխակալ մեծարանօք զյառաջ քան զինքն կացեալ վարդապետսն քննել, յորոց ոչ սակաւք նովին թերուղիղ այլ անչար մտօք խաբեալք կամ անհասք նրբութեան խնդրոյն՝ խորշէին 'ի քաղկեդոնտկանաց, քստմնելով 'ի կարծեցեալ նեստորական բաժանմանց՝ որ յանձն եւ ՚ի բնութիւնս աստուածայրականին Քրիստոսի։ Բայց եւ զայս արժան է ազդել զբարեսէր հեղինակէս, զի թէպէտ եւ իւր հարազատ բանս համարեսցուք զգրեալսն զքաղկեդոնականաց, տակաւին հեզագոյն եւ հանդարտ գտանի քան զյոլովս յայլախոհիցն, եւ ոչ թերանայ 'ի մեծարելոյ զհարս ժողովոյն եւ զայլս նոցին հետեւողս արժանաւոր անձինս։ Գրելով զայսմ խնդրոյ առ Հեթում արքայ, յառաջաբերեալ զբանս Աթանասի եւ Կիւրղի եւ զԳրիգորի Աստուածաբանի, որք երկուս ասեն բնութիւնս, եւ ընդունելով զնոյնս՝ ասէ. «Ամէն բան տեղի եւ պատճառ ունի. զի որպէս լսողին եւ կարեացն պէտք եղեալ՝ խօսեցեալ են. զի ա՛յլ է կռւոյ բանն, եւ այլ է ճշմարիտ խոստովանութիւնն ՚ի խաղաղ ժամու. զի Աթանաս ասացեալ է ընդդէմ Արիոսի երկու բնութիւն… Իսկ Աստուածաբանին՝ որ ասէ 'ի ճառին որ առ Կղաւդոնիոս, Բնութիւնք երկու, քանզի Աստուած եւ մարդ, բայց որդիք ոչ երկու. եւ այս վէճ է ընդդէմ Ապողինարի, որ մի բնութիւն ասէր զՔրիստոս.. ։ Իսկ Կիւրեղ ընդդէմ Եւտիքի դիւաբերանի, որ առաչօք ասէր եւ կերպարանօք զտեառն երեւումն եւ մի բնութիւն, այսինքն ոչինչ առեալ 'ի մէնջ, ասաց, Երկուք եւ ոչ մի»։ Արդ որպէս Կիւրղիդ՝ նոյնպէս եւ ժողովակցացն ՚ի Քաղկեդոնի՝ են բանքն, ո՜վ վարդապետ. եւ թէ նոքին իսկ Հարքն որք յառաջ եւ որք յետոյ ժողովոյդ՝ զանազանելով մի կամ երկուս ասեն բնութիւնս, ըստ քո իսկ վկայելոյ՝ «Ամէն բան տեղի եւ պատճառ ունի». եւ որ կամի ոք քննել՝ իբրեւ զհաւատոյ սրբազան իրս, որպէս եւ էնն իսկ ամենայն իրօք, պարտի քննել, յստակ եւ անկիր մտօք, եւ մի, ընդ եկեղեցւոյ վարդապետութեան խառնել զազգային խտիրս եւ խնդիրս, կամ ընդ Հոգւոյ Աստուծոյ՝ զհոգի մարդոյս, հակառակողի ընդ մարդոյ, որով եւ աստուածամարտ գտանի բազում անգամ։

Զայսոսիկ առ յուշ ինչ արժան համարեցաք ազդել աստանօր, որպէս զի եթէ եւ յետ այսորիկ առ պատմական եւ ուսումնական օգտի հրատարակիցեմք եւ զայլս ՚ի պատմչաց կամ ՚ի գրչաց, առ որս շատ կամ սակաւ խծբիծք գտանիցին զայսմ աստուածաբանական խնդրոյ, ծանիցեն քաջ հանդիպողք մատենիցն՝ զմերս տեսութիւն. որոց՝ սիրելի է նախնեացս մատենագրութիւն եւ մատենագիրք՝ բարեկամք, այլ բուն սէր եւ բարի՝ ճշմարիտն միայն, որ է ուղիղ վարդապետութիւն. զոր եւ ցանկամք եւ խնդրեմք ուխտիւք նոյնպէս լինել ամենեցուն, եւս առաւել մերոցս համազգեաց, որպէս եւ զիարդ ընկալցին զմեր իղձ։- Եւ զի վերագոյնդ իբր երկբայութեամբ իմն ասէաք թէ արդարեւ հարազատ բանք հեղինակիդ իցեն ասացեալքն, եւ մի իբրու այլայլեալք յիրահամարձակ եւ ՚ի կողմնասէր գրչաց, ոչ եթէ իսպառ օտար ՚ի կարծեաց նորին համարիմք զայնս, մանաւանդ զի եւ օրինակք գրոցն հնագոյնք են, այլ զի եւ ՚ի հինս անդ օրինակս մատենից հեղինակին՝ գոն խարդախեալ բանք։ Օրինակի աղագաւ, յԱրարածոց մեկնութեանն, ուր զՀոգւոյն սրբոյ ելումն եւ բղխումն յիշէ ըստ Եղիշեայ բանից ուղղափառ դաւանութեան, որում եւ ինքն հաւանի յիւրումն պատմութեան, եւ մատենագիր ոմն ՚ի յաջորդ դարու սաստիկ նախանձայոյզ հռոմէական՝ բերէ գովութեամբ զնոյն վկայութիւն յըմբերանումն ոմանց հակառակողաց յիւրումն ժամանակի, զնոյն վկայութիւն գտանեմք ակներեւ եւ անհեդեդ այլայլեալ յօրինակս ինչ գրոցն, որք սակաւ ամօք զկնի մահուան հեղինակին են գրեալք։ Զայսր կողմնատար եւ թիւրեալ հոգւոյ առհաւատչեայ ընծայէին ուրեք եւ օրինակք պատմագրութեանս, ըստ իւրաքանչիւր կրից ընդարձակելով կամ սաստկացուցանելով զբանս հեղինակին. զոր արդարեւ ոչ է դիւրին ընտրել եւ ջոկել՝ որոյ այլուստ չիցեն հաւաստի վարք եւ միտք հեղինակացն. եւ յայսմանէ խաբին ոմանք թանձրապէս (ընդ Գալանոսի), մինչեւ մերոյս Վարդանայ վերագրել զանալի եւ զլուտական թուղթ հոմանուանն Սեաւլեռնցոյ, որ եւ յաւէտ Վահրամ կոչի, զգրեալն առ Հեթում, պարսաւանս Լատինաց, իբրեւ ՚ի պատասխանի թղթոյ քահանայապետին Հռովմայ, զոր եբեր առ արքայն Հայոց՝ սպանիացի նուիրակն Տիմանջ, յամի 1247։

Արդ այսոքիկ բաւ, թէ շատ եւ թէ սակաւ՝ առ տեղեաւս. դարձցուք անդրէն առ պատմագիր մեր. եւ յաւելցուք ընդ թերութեանցն՝ 'ի գովութիւն, զնոյն ինքն իսկ զհամառօտութիւնն. այսինքն զճարտարութիւն՝ զայնքան հարուստ ամաց եւ զզանազան ազգաց եւ յեղանակաց դէպս գլխաւորս՝ յեռուլ եւ 'ի շար արկանել. որով յիրաւի յայս ոճ վիպասանից մերոց նախամեծար գտանի. զի եւ ոչ մի ոք 'ի սոցանէ յետ Ժ դարու՝ այսքան ճոխ եւ 'ի համառօտութեանն՝ հաւաքեաց զընդհանուր պատմութիւն. եւ քաջ 'ի ճահ գործոյն յարմարի վերնագիրն, զոր ընտիր Բ օրինակս մեր ունէր. Հաւաքումն պատմութեան մեկնողօրէն համառօտ եւ բովանդակ, դիւրահաս ընթերցողաց. յԱդամայ հետէ թուելով ըզժամանակսն. պատմելով զկիրս նոցին որ 'ի նմա. նա եւ զ'ի բազմաց տարակոյսն 'ի բազում տեղիս լուծեալ խորահայեաց խորհրդով եւ քննիմաց իմաստութեամբ, որոց պատահիս յանձնիւրսն։ Ոչ է յայտ երբ սկսեալ իցէ հաւաքել զհամառօտս զայս, այլ աւարտեալ է յամի 1265, որպէս եւ ասէն իսկ, յետոյ քան զերթն առ Հուլաղու ղան եւ զառաջնոց քան զայն երեսնից ամաց դէպս (1235եւ1265) համառօտիւ յոյժ նշանակեալ կամ ՚ի բաց թողեալ, վասն ոճով գրելոյ զայնս Վանականայ եւ Կիրակոսի յիւրեանց պատմագիրսն. սակայն յետ դարձին ՚ի ճամբարէ Թաթարաց, վերստին ձեռն արկեալ է՝ զնշանաւորն զայն տեսութիւն եւ գրուցատրութիւն ընդ աշխարհակալին՝ յերիւրել ՚ի կարգս բանիցն առաջնոցն, շաղկապ ընդ երկուսն արկանելով եւ զայլ հանդիպեալսն ՚ի միջոց ժամանակին։ Յետ այնորիկ դարձեալ յիշատակէ զմահ ղանին, եւ զհարուածս Կիւլիկիոյ յԵգիպտացւոց, եւ զմահ ասպնջականին իւրոյ մեծարողի՝ զԿոստանդեայ կաթողիկոսի, եւ սրտառուչ ողբովք ՚ի նոյն՝ կնքէ զգիրսն. ոչ ժամանեալ նշանակել, թերեւս եւ ոչ իսկ լսել՝ եւ զմահ մտերիմ մեկենասի իւրոյ՝ թագաւորին Հեթմոյ, որ մեռաւ յելս հոկտեմբերի 1270 ամին, իսկ պատմիչս ՚ի յետագայ տարւոջ՝ յառաջ քան զհասարակել նորին, որպէս մեզ թուի։

Սուղ ինչ եւ զգրչագիր օրինակաց մատենի պատմագրութեանս ասասցուք, յորոց զտպագիրս ընծայեմք. զանց արարեալ զնորագիծ գաղափարօք՝ յերկուց հնագրաց եւեթ արարաք զընտրութիւն ընթերցուածոցն. յորոց մին՝ Ա. կամ Հ. եւ յոլովակի Հին Օ. (օրինակ) նշանակեալ ՚ի ծանօթութիւնս, է արդարեւ հնագիր եւ հնատառ, եւ հնացեալ յստէպ կիրառութենէ, որպէս երեւի, այլոյ նշանաւոր պատմչի, Ստեփանոսի Ուռպելեան, վասն որոյ իսկ գրեալ է, իբր քսան ամօք աւելի կամ պակաս՝ յետ մահուան հեղինակին. որ եւ անթերի եւ բովանդակ ունի զպատմութիւնն. բայց յուղղագրութեանն եւ ՚ի հարազատութեան ստորեւ գտանի քան զ՚ Բ Օ. այսինքն Բնագիր օրինակն կամ Երկրորդ. զի զսա յաւէտ կալաք մեզ առաջնորդ, վասն ճարտար եւ անսխալ գրչութեան եւ ուղղութեան թւոց, եւ գլխովին իսկ շարաբանութեանն. եւ սա իսկ հին է, գրեալ յամի 1307, որ է երեսուն եւ վեց ամ յետ մահու հեղինակին. եւ զի դադարէ սա, ուր նախ աւարտեալ էր Վարդանայ զպատմութիւնն, թուի թէ յիսկագրէ անտի յօրինողին կամ յայլմէ կանուխ ուրեմն գաղափարելոյ՝ առեալ է հաւասար։ Իսկ ՕՕ. նշանակէ զի երկոքին եւս կամ ամենայն օրինակք այնպէս ունէին զընթերցուածն։

ՎԱՐԴԱՆԱՑ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ՀԱՒԱՔՈՒՄՆ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ

Նախ քան զամենայն խնդիրս Հայցեսցուք եղեալքս զԷն, եւ սկսեալքս զանսկիզբնն, եւ ստորնայինքս զվերնայինն. ոչ զորքանն զամէնն, որ ինքեան միայնոյն է, այլ յանհասական փառացն փայլակն ինչ երեւման՝ որով ուղղեսցուք զբաղձանս մեր, եւ այն միջնորդիւ եւ ոչ անձամբ իշխեցեալ. եւ է նա բարեկամն Աստուծոյ մեծն Մովսէս։ Եւ զի հեզ է քան զամենայն մարդիկ, մի գարշեսցի ՚ի մէնջ տալ մեզ զձեռն, եւ զգաւազանն որ Աստուծոյ, յորմէ բուռն հարեալ իմաստնասցուք։ Որպէս նա ՚ի հարցանել զանուն Տեառն լուաւ եթէ նա է Որ էնն, յորմէ բացան խորք իմաստից նորա, եւ անտի վստահացեալ կոչեաց զնա Աստուած եւ տէր, արարիչ եւ ստեղծող ամենայնի. զի թէպէտ եւ լուաւ ՚ի նմանէ զիւրաքանչիւրն, այլ էիւն հասկացեալ հաւատաց զի Աստուած է նա, որով է՛ է, զի աստ ածող է. եւ անուն նորա տէր է, զի յիւրմէ եղելոցն իշխան եւ դատաւոր է։ Եւ զի միշտ է՛ է, ոչ է եղեալ. քանզի զգոյութիւնն յայտնէ Էն, եւ Աստուածն՝ զարարչութիւնն. որպէս եւ զանուն գրոյն առաջին՝ Արարածք եւ Ծնունդք կոչեաց, զի առինչք են սոքա, որպէս յայտնիչք եւ քարոզք, արարածք՝ արարչին, եւ ծնունդք՝ ծնողին։ Եւ գիտաց թէ մի եւ միակ է Էն, քանզի եղեալքս բազում են, եւ ոչ է բազմութիւն առանց միոյն, բայց մինն է առանց բազմութեան. եւ ոչ թաքեաւ ՚ի նմանէ իմաստք Երրորդութեանն, քանզի ծանեաւ եթէ Էն երեք է, որպէս եւ յառնելն զմարդն եւ ՚ի բաժանել լեզուացն եւ յայլսն՝ խոստովանի զերեքն։ Եւ այլ եղեալքս կամ ՚ի վեր են քան զմինն եւ կամ աւելի են քան զերեքն, զի անկատարք են։ Իսկ Էն երեք է, սկիզբն ունելով եւ միջոց եւ կատարումն. քանզի նա է Աստուած՝ առաջին, միջին, եւ վերջին. եւ թէ այլ ինչ գտանին այսպիսիք՝ նմանութիւնք են, եւ ոչ իւիք հաւաստիք։ Իմացաւ իսկ զԷն սկիզբն ամենայնի. քանզի ամենայն ինչ որ եղեալ է եւ լինի, նախ էութիւնն է սկիզբն եւ յԷէն էանայ։ Այլ եւ գիտաց եթէ պարզ է Էն. որովհետեւ զեղեալքս պատմեաց, թանձր եւ մարմնականս ծանեաւ։ Իսկ եթէ բարի է Էն, եւ անփոփոխ եւ անվախճան, եւ անորակ եւ անքանակ, եւ անորպիսութիւն. քանզի Էն բարի ոչ կամեցաւ միայն ունել զբարին, այլ արար բարի արարածս, վայելել յանծախելի բարիս արարչին։ Զոր սկսանի այսպէս։