Ճշմարտացի պատմություն

[ՊԱՐՍԿԱԿԱՆ] ԲԱՆԱԿԻ ՆԵՐԽՈՒԺՈՒՄԸ ՂԱՐԱԲԱՂ ԵՎ ՄՅՈՒՍ ԻՐԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Ատրպատականի կանոնավոր հետեւակազորը, որը գտնվում էր թագաժառանգ Աբաս Միրզայիենթակայության տակ, կրում էր սարբազ անվանումը, իսկ շահին ենթակա Արաղի կանոնավորհետեւակազորը՝ ջանբազ անվանումը:

(123բ) Այսպես, Հեյդար Ալի խանի Թեհրանիցվերադառնալուց ու [շահի] միանշանակ հրամանըբերելուց հետո, Աբաս Միրզան բանակում զորատես էանցկացնում եւ պատերազմի պատրաստություններըավարտելով՝ մի քանի կողմերից զորք ուղարկում դեպիկովկասյան երկրները:

Ինքը՝ Աբաս Միրզան, Ատրպատականիհեծելազորայինների ու սարբազների 60000-անոց միզորագունդ ու 30 թնդանոթ վերցրած, ՂարադաղիԳոլամբար ու Մոշքամբար յայլաղների ճանապարհովշարժվում է դեպի Ղարաբաղ:

Խոյի, Սալմաստի [Սալմաս] ու Ուրմիայի[Ուրումի] աֆշար հեծելազորայինների ուհետեւակայինների մի զորագունդ՝ Ամիր խան սարդարիու Ղարաբաղի Մեհդի Ղուլի խանի գլխավորությամբ, Նախիջեւանի ու Սիսիան լեռան ճանապարհով շարժվում էդեպի Շուշի բերդը:

Մեկ այլ զորագունդ էլ, որ բաղկացած էրԱրաղի զորքից ու չահարդուլի հեծյալներից, դրվելովծագումով ղաջար ազնվական Իբրահիմ խան սարդարի ուՇիրվանի Մուսթոուֆի խանի ենթակայության տակ, ուղարկվում է Շիրվանի կողմերը:

Երեւանի Հուսեյն խան սարդարը իր ՍարուԱսլան անունով հայտնի եղբոր՝ Հասան խանի ուՎրաստանի արքայորդի Ալեքսանդր Միրզայի հետուղարկվում է Թիֆլիսի կողմերը՝ Փամբակի ուՇորագյալի միջով եւ Ղարաքիլիսայում ընդհարվումիշխան Սեւարզամիձեի (Սեւիզե միրզա) հետ:

Նմանապես Թալիշի Միր Հասան խանը զորքովգնում է դեպի Լենքորան ու Արգեւան, Շաքիի Սելիմխանի որդի Հուսեյն խանը իր եղբոր՝ Հաջի խանի հետբռնում է Նուխիի ճամփան, իսկ Օղուրլու խանԶիադօղլին շարժվում է դեպի Գանձակ: Եվյուրաքանչյուրը՝ 10-15000-անոց զորքով, կռվի դրոշը վերպարզած, պատերազմի է ելնում՝ այն տարածքներըգրավելու:

Չնայած [այս մասին] լուրերի արագտարածմանը, (124ա) Ռուսաստանի կառավարությունը չէրհավատում, որ ղզլբաշները, խախտելով հաշտությանպայմանագիրը, պատերազմի կելնեն: Այդ ժամանակբարեկամական խաղաղ հարաբերություններըամրապնդելու նպատակով իր թարգմանիչ Շահամիր խանԲեգլարովի հետ Թեհրան էր ուղարկվել պատվարժանդեսպան իշխան Մենշիկովը (Մեշչինղով), որպեսզիՖաթհալի շահին հաղորդեր [Ռուսաստանի] նոր տիրակալիգահ բարձրանալու լուրը, եւ նրան հանձներ կայսերկողմից որպես նվեր ուղարկված բյուրեղյա գահը: Հասնելով Ուջան՝ անվանի դեսպանը տեսնում է ահռելիբանակը, բայց այլեւս չի կարողանում լուր ուղարկելՌուսաստանի իշխանություններին:

Դեսպանի առաքումը ավելի է նպաստումՌուսաստանի անհոգությանը: Յուրաքանչյուրը հանգիստիր գործով էր զբաղված եւ որեւէ ռազմականպատրաստություն չէր տեսնվում:

Դեսպանը առանց որեւէ հստակ պատասխանստանալու կալանքի տակ է առնվում:

Սկզբում, Ամիր խան սարդարը Մեհդի Ղուլիխանի հետ Խոյից մտնում է Նախիջեւան եւ կանգ առնումԱրաքսի ափին: Միասին խորհրդակցելով՝ այն կարծիքինեն հանգում, որ եթե հրամանի համաձայն իրենց զորքովսրընթաց արշավեն Շուշի բերդի վրա, հնարավոր է, որՄեհդի Ղուլի խանի [նախկին] հպատակները դարպասներըբաց չանեն եւ [խանին] չմիանան: Այդ դեպքում իրենցձեռնարկումը կձախողվի ու զորքը ցաքուցրիվ կլինի: [Նրանք] նպատակահարմար են գտնում Աբաս Միրզայիննամակ գրել (124բ) եւ խնդրել, որպեսզի վերջինս երկուզորագունդ ու երկու թնդանոթ եւս իրենց տրամադրի եւիրենք կարողանան անհրաժեշտության դեպքումպաշտպանվել:

Աբաս Միրզան նրանց հետեւյալ պատասխանն էգրում. « Ձեզ զինվոր ու հրետանի տրամադրել չեմկարող: Ղարաբաղի բեկերն էլ ինձ գրել են, որ զորքիտեղ հասնելուն պես, իրենք [Շուշիի] Խալիֆելուդարպասը բաց կանեն ու մեր պետությանը կհպատակվեն: Ձեզ կարգադրվում է Նախիջեւանից Սիսիան լեռանկողմով առանց հապաղելու ուղիղ դեպի Շուշի արշավել, քանի որ, նրանք մեզ ծառայելու պատրաստ, զորքիգալստյանն են սպասում: Եթե ձեզ հետ սարբազ ութնդանոթներ տանեք, արագ ընթանալ չեք կարողանա: Բացիայդ, հրետանին լեռներով տանելը խիստ դժվար է: Ռուսաց զորքի դեմ ես եմ կռվելու, եւ եթե սարբազհետեւակազորը ու հրետանին ձեզ տամ, հաղթել չեմկարողանա: Սարդա՛ր, մեծ գործ ենք սկսել: Քանի որառջեւում կրակի ծովերն են փոթորկվում, պետք էզարկենք ու առաջ շարժվենք: Եթե առաջինը հարվածենք, երկար տարիներ հանգիստ ենք վայելելու, այլապեստառապանքներից չենք ազատվի... Ալլահի օգնությամբ ուշահի հավերժական բախտով հինգշաբթի օրը կանցնենքԽոդա-Աֆերինի կամուրջը եւ կանգ կառնենք Ջեբրայիլիայգիներում: Ուրբաթ օրը կմտնենք Ամարաս, շաբաթ օրնէլ գրոհելով Ավետարանոցում (125ա) գտնվող ռուսականզորքի վրա՝ կռվի կբռնվենք ու մեկ օրում կլուծենքթե՛ ամրոցի, թե՛ նրա կայազորի հարցերը ե:

Հիշյալ խաները, որոնք բազմիցս ականատեսէին եղել ռուսների կռիվներին, ծանոթանալով նամակիբովանդակությանը, զորք ստանալու հույսերըկորցնում են ու վշտանում Աբաս Միրզայի այս մտքերից:

Լուրեր են ստացվում նաեւ, որ իրենցքաջությամբ հայտնի եգերների մի զորագունդհրետանիով գտնվում է իրենց ճանապարհին ընկածանառիկ Գորիս գյուղում, որպեսզի պաշտպանի Կապաննու Զանգեզուրը: Այդ պատճառով Ամիր խան սարդարն ուՄեհդի Ղուլի խանը, Աբաս Միրզայի հրամանին հակառակ, դանդաղ ու անշտապ են շարժվում: Նախիջեւանից մինչեւՍիսիանի Սարկողովք (Սարքոդուկ) կոչված վայրն ընկածմեկ օրյա ճանապարհը անցնում են երեք-չորս օրում: Այնտեղ իմանում են, որ գերի են ընկել հիսուն ռուսզինվորներ, որոնք Բազար-չայի ափն էին եկել ձուկորսալու ու լողանալու: Այս նորությունը նրանցփոքր-ինչ ոգեւորում է, եւ նրանք սկսում են ավելիհամարձակ առաջ ընթանալ: Սարն անցնում են եւ կանգառնում Բազար-չայ գետի ափին գտնվող Ղարաքիլիսագյուղում: Այդ գիշեր ռուսներին դավաճանած ուղզլբաշների կողմն անցած Ղարաբաղի Հաջի Աղալար բեկիկողմից մարդ է գալիս՝ լուր բերելով, թե՝ Գորիսիռուսները մայրամուտին գյուղից դուրս են եկել եւանհայտ ուղղությամբ հեռացել: Ղզլբաշների բանակըխուճապի է մատնվում եւ նույն գիշերն իսկ գնում դեպիմոտակայքում գտնվող Փարսանգի բլուրը: Այնտեղամրանում են ու տագնապած կռվի են նախապատրաստվում, մինչեւ որ առավոտյան մեկ այլ լուր է ստացվում, թեռուսները դեպի Շուշի են շարժվում, (125բ) որպեսզիիրենց զորքին միանան: Ամիր խան սարդարը իրեղբորորդի Մուհամմադ Զաման խանին այդ գիշերն իսկհազար հեծյալների հետ ուղարկում է ռուսներիհետեւից, մինչեւ որ ինքը Մեհդի Ղուլի խանի հետառավոտյան նրանց կհասնի:

Մուհամմադ Զաման խանը լինելով գինեմոլ՝մարտը մի կողմ դրած, մարդ է ուղարկում իր գինիներովնշանավոր մոտակա Շնհեր գյուղը, գինի բերել տալիս եւայնտեղ գինարբուք է կազմակերպում:

Հաջի Աղալարը այդ ժամանակ լուրեր էուղարկում թագաժառանգ Աբաս Միրզային, որը իրբանակով կանգ էր առել Խոդա-Աֆերինի մոտակայքում: Այնտեղից Ղարա-Աղաչի ճանապարհով [ռուսների դեմ] էուղարկվում Քազեմ խան ղուլլար աղասին ղոլամ-եթոֆանգչիների մի ջոկատով ու երկու թնդանոթներով, որը Հագարի գետի մոտակայքում հասնում է ռուսացզորքին: [Ղզլբաշները] տարբեր կողմերից սաստիկուժգնությամբ գրոհի են անցնում. մի կողմիցղզլբաշների զորքը, մյուսից՝ հաջի սամլուքրդերն ու թյուրքական ցեղերը, մեկ այլ կողմից բարկարեւն ու ոլորապտույտ արահետները [ռուսներին]թույլ չեն տալիս ամրոց հասնել: [Ռուսական]զորագունդը ջրին չհասած ցաքուցրիվ է լինում: Ոմանքսպանվում են, ոմանք՝ գերի ընկնում, ոմանք էլ, անտառները փախչելով, մոտակա գյուղերի հայերիօգնությամբ փրկվում:

Աբաս Միրզան լսելով այս ուրախալի լուրը՝բանակը իր ճամբարում է թողնում եւ հաջորդ օրըմոտենում Կոռնիձոր (Քուրունզուր) գյուղին: Այստեղնրան են ներկայացվում սպանված ռուսների գլուխներըեւ գերվածները, որոնք 300 հոգի էին, այդ թվում նրանցսպաներն ու պաշտոնյաները, գնդապետ Նազիմկան(Նազիմով) ու մայոր Կովալենսկին: (126ա) [Աբաս Միրզանգերիներին] վերցրած գնում է Կոռնիձոր գյուղը, ուրհյուրընկալվում է Հաջի Աղալարի կողմից: Այնտեղնրան են ներկայանում Ամիր խան սարդարն ու ՄեհդիՂուլի խանը, ողջունում, հետո շնորհավորում են նրան:

Ամիր խան սարդարը Աբաս Միրզայի քեռին էր: Մեհդի Ղուլի խանը նույնպես իր քրոջ՝ Աղա Բիքեի՝շահի կինը լինելու պատճառով [թագաժառանգի] քեռին էրհամարվում: Աբաս Միրզան երկուսի վրա էլ բարկանումէ, թե՝ «Ինչու՞ վախեցաք ու թուլակամությունցուցաբերեցիք: Այս ամբողջ հետապնդումն ու գործիձգձգումը ձեր մեղքով էր: Եթե այդ զինվորներըողջ-առողջ Շուշի ամրոց հասնեին, եւ իրենցընկերներին միանային, այն ժամանակ թեկուզ ողջաշխարհը զորք դառնար, նրանց չէր կարողանա հաղթելե:

Ամիր խան սարդարը ի պատասխան ասում է. «Քանի որ գործի սկիզբն էր ու դեռեւս որեւէ տեղհաղթանակ չէինք տարել, զգուշացանք, որ, Ալլահնազատի, հաղթական բանակին [մեր պատճառով] չար աչքչկպչի: Փառք Ալլահին, որ մեր բանակը հաղթեց, այսուհետեւ հաջողությունն ու փառքն են լինելու մերուղեկիցներըե:

Թագաժառանգը այդ պատասխանից էլ ավելի էզայրանում...

Դրանից հետո նրանց զրկելով իրենց զորքիցու լիազորություններից՝ ասում է. «Դուք արդենծերացել եք ու լավ չեք ծառայում, պետք է այսուհետեւպատանիներին դաստիարակեք ու սովորեցնեք նրանց իմկամքով շարժվել ու ինձ ծառայելե:

Այնուհետեւ [ռուս] սպանվածներիգլուխները գերիների ու [պարսիկ] պաշտոնյաների հետուղարկվում են (126բ) Ֆաթհալի շահի մոտ, որը եկել էրԱրդեբիլ եւ կանգ առել Ղարադաղի Թավիլե Շամիմոտակայքում, որպեսզի Աբաս Միրզայի կողմից Շուշիիգրավման լուրն առնելուն պես գնա, այնտեղ հաստատվի:

[Աբաս Միրզան] այնտեղից բանակն ուհրետանին Ամարասի ճանապարհով ուղարկում է Շուշի, իսկ ինքը Քիրս լեռան կողմով շարժվում դեպիԱվետարանոց՝ ռուսների դեմ կռվելու: Սակայն այդընթացքում ռուսական զորքի հրամանատար գնդապետՌեուտը, որ մշտապես լուրեր էր ստանում [դեպքերիզարգացման մասին], զորքը վերցրած, հապճեպ գնում է[Շուշի] ամրոցը: [Ռուսների] ողջ գույքն ու բեռներըմնում են [Ավետարանոցում] եւ կողոպտվում դելաղորդե, զարգյար ու ջեւանշիր ցեղերի կողմից:

Թագաժառանգ Աբաս Միրզան գալիս, կանգ էառնում Շուշի ամրոցից մեկ ֆարսախ հեռավորության վրա գտնվող մի վայրում, որը կոչվումէր Նաբաթ-խան եւ ժամանակին եղել էր Աղա Մուհամմադխանի ճամբարը: [Աբաս Միրզան] սկսում է վերանորոգելայնտեղի ամրությունները, կարգի է բերում ուկազմակերպում իր բանակը: Երեք տեղերում ճամբար էխփում: Վերը նշված Նաբաթ-խանում գլխավորբանակատեղին էր, որտեղ մնում էր ինքը՝ Աբաս Միրզան: Ավելի վերեւ, լեռան լանջին, Սղնախի անտառում Ամիրխան սարդարի, Մեհդի Ղուլի խանի եւ նրանց կողմնանցած ղարաբաղցիների զորակայանն էր: Իսկ Ասկերանիմոտ, Խոջալու վայրում գտնվում էր Աբաս Միրզայիեղբայր Շեյխ Ալի Միրզայի ճամբարը: