Արեւմտեան Հայաստանի գաւառների վերաբերեալ նկարագրական եւ վիճակագրական յօդուածներ, տեղագրութիւններ, շրջաբերական կոնդակներ, ճառեր

17. ՕՐԻՆԱԿ ՏԵՂԵԿԱԳՐՈՅՆ ՍՐԲԱՊՂԾՈՒԹԵԱՆՆ ՍԱԼԸՔԱՆԱՅ ԳԻՒՂԻՆ ՈՐ Ի ՄՈՒՇ

Ի. Ս. Կարապետ վանս, ի Մուշ.

1868. յուլիս 18.

Պատուարժան Տ[էր] Գրիգոր ք[ահանա] Տ[էր] Մ[ինասեան] Արծնենց ի Կարին։

Շնորհափայլ ս[ուրբ] եղբայր։

Ա. Անցեալ օր նամակ մը գրեցի ձեզ, ձեր յուլիս 1 թիւ նամակին պատասխանը։ Գիր մի ալ Մուշէն գրած եմ, բայց ահա քոյդ եւ թերեւս բոլոր ազգայնոցս սպասելիք նամակը սա է. զոր կը փութամ գրել իբրեւ տեղեկագիր Սլիքանայ մէջ պատահած սրբապղծութեան խնդրոյն։ Եւ որոյ մասին որքան  դուք ցաւ կը յայտնէք, այնքան ես իրաւունք ունիմ ասելու ձզ եւ քաղաքիդ պաշտօնական ազգայնոց, թէ դու ե՞րբ յանձնեցիք եւ կոչեցիք զիս այս խնդրոյն մէջ, ու ես անփոյթ մնացի։ Էր արդարեւ իմ պարտաւորութիւնս իբրեւ վարդապետ եւ իբրեւ հաւատացեալ Քրիստոսի՝ հետեւիլ եւ աշխատիլ այս բանին. բայց կառավարութեան ատեան կիյնար այս գործը. ես պաշտօնական մարդ չէի։

Վանքիս մէջ փոխանորդ, ժողովք, աւագ միաբանները լի են, ես ամենէն ստոր եւ կրտսերագոյնը ու անպաշտօն ոք, իրենք որ զիս չղըրկէին, ես ի՞նչ ներգործութիւն կարող էի ցոյց տալ։ Մխիթար Վ[արդապետ] Մշոյ առաջնորդութեան վարող, ինքն է եղեր խնդիր յարուցանող, ես քանիցս անգամ յորդոր ու զարդուցիչ եղայ իրեն. նա կաշխատէր որքան կարող էր, բայց ոչ մէկ անգամ զիս կանչեց թէ եկ օգնական հանդիսացիր ինձ, ոչ միայն այս խնդրոյն մէջ, այլ եկեղեցեաց քարոզչութեան, դպրոցաց կարգադրութեան, գիւղերու այցելութեան, հերվնէ ես միշտ գնացի եկայ իմ յօժարութիւնս յայտնեցի անձնուիրաբար, բայց մէկը չասաց ինձ եկ ու ծառայէ։ Թողունք այսպիսի շատ պարագաները առ այժմ, պատմենք մեր տեսած գործը։

Ինչպէս նախորդ նամակաւս յայտնած եմ, յուլիս 8-ին իջայ ի Վարդօ, ձեր գիրն եւ վանքիս ժողովոյ հրամանն ալ հետս տանելով, որպէս զի պաշտօնական կերպարանք մը տամ իմ ընթացքիս, Մուշէն Մխիթար վարդապետն ալ գիր մի գրած էր վանքս որ վարդապետ մի ղրկեն ի  Վարդօ։ Մլիքան գեղը Ս. Կարապետի սարի միւս երեսը արեւելեան  հիւսիսը կիյնայ Վարդուայ ճամբուն վրայ. յառաջ այնտեղ պատահեցայ եւ տեսայ գեղը ամայի. ու այն գեղեցիկ գեղին գիւղաւէտ վայրերը, մարգերը, ցանուած արտերը բոլորը երեսի վրայ ձգուած, թոռմած, կարծես  իրենց տէրերու վրայ կողբան, հատ հատ կով, եզ, հորթիկ եւ ուլ ու գառն կերեւնային ցիր ու ցան այս եւ այն խորշերու մէջ, ջրերու ափունքը, գեղէն բաւական հեռու գետակ մը կը վազեր, անոր եզերքները քանի մը մարդ երեւցան, մօտեցանք, երեք Հայ էին. գլխակոր, ձեռները կցած իրենց ծունկերը բռնէր նստեր էին խորին տխրութեան մէջ անխօս եւ անշարժ, բոլոր Սլիքանցիք ասոնք էին մնացեր։ Երեւցան գեղի պատերու տակ չորս հատ ալ՝ հա՞րս էին՝ աղջի՞կ թէ կնի՞կ, չը գիտեմ, նոյնպէս թախծեալ եւ մոխիրներու մէջ նստած։ Արդէն լսած էինք, ասոնք ալ պատմեցինք մեզ, թէ գեղացիք բոլորը փախեր են գեղէն, պատճառն ալ այն է, որ այսքան ժամանակէ հետէ այն սրբապղծութեան մասին բողոք տուինք ի Մուշ, ու քննութիւն եւ տնօրէնութիւն մը չեղաւ, ասոր համար մնացած քրդերը աւելի կատղած էին թէ գիշեր թէ ցորեկը, ու անցայ գնացի Վարդօ, ինձ հետ էր նաեւ մեր վանեցի փափը Գրիգոր աղայն Ջրբաշխեան։

Բ. Վարդօ գաւառ մի է խիստ վայելուչ դիրքով եւ գեղեցիկ ծաղիկներով, խոտի եւ ցորենի առատ պտղաբերութեամբ եւ ջրերով, Մշոյ դաշտին արեւելեան հիւսիսային կողմն է շատ լեռներով անջրպետուած, քսանէն աւելի գեղեր ունի իւր մէջ, բայց բոլորը քրդու գեղ են, միայն հովիտ մի կայ պատուական եւ անոր մէջ շինուած են Պասքան, Գոնդեմիր, եւ Տոտան, այս երեք գեղորայք հայոց, կան քանի մը տնուոր հայեր ալ քրդերու այս եւ այն գեղերու մէջ բնակած, բայց բոլոր հայերը յիշեալ երեք գեղերը կը բնակին եւ իրենց մէջ քուրդ տնուոր չունին։ Այս երեք գեղի մէջ երկու հարիւրի կը հասնի ու չի հասնիր հայոց տուն, եւ իրենք շրջապատուած են բոլորովին քրդերէ։ Այն քրդերը որ գեղացի երկրագործ են, ոչ միայն անվնաս են հայոց հետ, եւ խիստ սիրով, այլ եւ քան զհայերն առաւել հարստահարեալ այն քանի տուն բարբարոս քրդերէն, որոնք Ջիպրանցի թոռուններ կանուանուին, Ջիպրանցի իրենց տոհմի անունն է, թոռուն ալ՝ ազնիւ ըսել է։

Վարդուայ մէջ գտնուած Ջիպրանցի թոռուններ են՝ Մեհմետի Խալիլի Ալին, որ  Գումգում գեղը՝ կամ անոր մօտ կը բնակի, Նատօն եւ Զաւաղ եղբարք, որ Ղալաջուխ կը բնակին, եւ Տոտանն ու Գոնդեմիր հայոց գեղերը իրենց ճորտ ըրած են։ Սիւլէյմանի Ալին եւ Մըհահէն եղբարք, որք Պասքանայ մօտ կը բնակին, եւ Պասքանը իրենց ճորտ ըրած են։ Այս Սույելմանի Ալին քանի մը տարի առաջ յափշտակեց տարաւ Գանդեմիրու Վարդանի աղջիկ Գուլէ անուն, եւ բռնութեամբ տաճիկցնելով, արաց իւր կին, Գուլէ շատ գեղեցիկ լինելով՝ Ալիի եղբայր Մըհահէն սիրահարեցաւ, եւ անցեալ տարի զարկաւ իւր եղբայր Ալին սպանեց, ու Գուլէն իրեն կին առաւ։ Շաւիղ որ Տեստին գիւղը կը բնակի, եւ իւր վեց որդիք յիշեալ երեք գեղն ալ կապականեն, Իպոն՝ եւ իւր եղբայրը՝ որ Պաղլու կը բնակին, եւ ոչ միայն Վարդուայ երեք գեղը կաւրեն, այլեւ Ս. Կարապետի ճամբու վրայ լինելով իրենց տունը, ամէն տարի Կարինէն եկող գնացող Ռուսաստանցի եւ Տաճկաստանցի ուխտաւորներէն շատերը կը թալնեն շատերէն ձի, զէնք եւ այլ բանէր կը խլեն ու կը գողանան։

Չը ձանձրանաս այս պարագաները քիչ մը երկար գրելուս համար, գրեցի որպէս զի ծանօթութիւն ունենաս տուած տեղեկութեանցս։ Մոռացայ Տրպոյի Ալին ու Քընդոն, որք Սլիքան կը բնակին, եղբարք են, եւ այս Քընդոն է այն սրբապղծութիւն գործողը։ Այս թոռուն ըսուած քրդերը ամէն մէկը ունին իրենց համար 10, 20, 30 եւ աւելի ծառաներ, որք ընտրեալ եւ վկայալ պէտք է լինին ամէն կերպ չարագործութեանց մէջ, շնացող, աւազակ, մարդասպան եւ այլն, որպէս զի յարմարութիւն ունենան իրենց տէրերուն կամքն ու հաճոյքը ի գործ դնելու։ Երկրի ամենէն ընտիր տեղերն իրենց ձեռքն է, ժողովրդեան մէջ գեղեցիկ աղջիկ, հարս եւ կնիկ լինի իրենցն է, լաւ եզ, կով, ոչխար, ձի, հագուստ տեսնեն՝ իրենցն է, ոչ տէրութեան յարկ կուտան, եւ ոչ մշակութիւն կընեն, ընտիր ձիեր եւ բազմաթիւ ոչխար կը պահեն եւ անոնց խոտն ու գարին, ինչպէս նաեւ իրենց հացն ու եղը հայեր պէտք է պատրաստեն։ Իսկ այս հայոց երեք կտոր գեղը միայն տարին հարիւր հազար ղրուշեն աւելի տէրութեան յարկը եւ հասոյթ կուտան։ Վարդօ՝ Ս. Կարապետէն հինգ ժամ հեռու է, Մուշեն 11 ժամ, Պին Կեօլի թեւերու տակ՝ իր տեղը։

Գ. Պազքան գեղը մեր գալիք ճամբով Ա. գեղն է Վարդուայ, այն տեղն իջանք, գեղի մէջ միայն Տ[էր] Վարդան ծերունի քահանայն գտանք, գեղէն հեռու բանակի մը պէս բազմութիւն մը կերթար եւ անոնց առջեւէն 10-12 ձիաւոր տիգաւոր քրդեր, այն բանականման բազմութիւնը Պազքանայ հայերն էին գերանդնին իրենց թեւերու վրայ, իրենց հացը իրենց քամակն առած, եւ ձիաւորները քիւրդ Մըհահէն էր ու իր մարդեր, որ զհայեր կը տանէին օլամով խոտ քաղել տալու, երեք օր այնպէս բանեցուցած էր, ու առաւօտ երեկոյ ալ ինքն եւ իր մարդեր իրենց ձիերով հայոց դռները կիջնէին, կուտէին։

Տ[էր] Վարդանը՝ թէպէտ հասակաւ ծեր, անձամբ վատառողջ, եւ շատ չարչարանաց ենթակայ ինկած մէկն էր քրդերու ձեռքէն, բայց իր ազգային եւ կրօնական եռանդը խիստ կենդանի եւ վառուն էր, թէպէտ նա արտասուոր պատմեց մեզ, եւ զմեզ ալ լացոյց, բայց եւ ինչպէս մենք զինքը քաջալերեցինք, այնպէս եւ նա կը քաջալերէր զմեզ, չեմ յուսահատիր, կըսէր, Հայոց ազգէն եւ մեր Ս[ուրբ] հաւատքէն, գիտեմ Աստուած զմեզ կը փրկէ, բայց կը գանգատէր խիստ շատ եւ իրաւացի՝ առաջնորդներէն ու վարդապետներէն, որոնք այցելութիւն չեն ընէր ազգին, եւ այսպիսի վտանգներու միջոցին առաջնորդէն եւ օգնեն ժողովրդեան, այն ժողովրդեան՝ որք թէպէտ սակաւաւոր թուով, բայց առատ են հոգեւոր արդիւնքներով։

Այս Տէր Վարդանի որդին Տ[էր] Մանուէլ քահանայն՝ Սլիքան գեղի հայոց հոգեւոր հովիւն էր, կանչեցինք, հարցուցինք, պատմեց, բայց սաստիկ կը դողար ողորմելին, Աւետարանէն, եկեղեցիէն, քաղաքականէն, ազգայիններէն, երկրէս եւ երկնքէն այնչափ յոյսեր եւ քաջալերս տուինք իրեն, որ ոգեւորեցաւ Տ[էր] Մանուէլն, եւ պատրաստուեցաւ վկայել ուր յարկն է, այս քահանայի ձեռքեն իր ժամարարութեան ժամանակ խլէր է Քընդոն՝ սրբութեան նշխարքը։ Անցանք Գոնդեմիր եւ Տոտան գեղերը, այն գիւղերու հայերն մէկ բերան կը վկայէին եւ կը բողոքէին, քաջալերեցինք զամենքը, յուսադրեցինք յարկ եղած խօսքերով, գրեթէ բոլորը ոգեւորեցան, անոնք՝ որ քրդերու ահէն կենդանի մեռած էին, եւ շատ զղջացած էին իրենց յայտնած բողոքի մասին, երբ կը տեսնենք, կըսէին, բնաւ հետեւող ու ջանք արող մը չկայ մեր ազգէն մեզ հետ այսպիսի ընդհանուր Ս[ուրբ] օրինաց անարգութեան վրէժխնդիր կանգնող։ Զարմանալու է թէ՝ այնինչ Եւրոպայի ծայրերը կը դղրդան այս խնդրոյն առթիւ, եւ թէ Կարին թէ Պոլիս եւ թէ ուրիշ տեղեր մեր եւ ուրիշ ազգեր ջերմ կերպով զբաղուած են այս մասին, վարդովցւոյն տեղեկութիւն տուող մը չէ եղեր բնաւ, այն ինչ բուն խնդիրը իրենցմէ է ծագեր եւ իրենցմով կը կատարուի։ Իմ գնալէս երկու օր յառաջ Մշոյ կառավարութիւնը զապթիէ ղրկէր եւ ի Մուշ տանել տուած էր Վարդուայ երեք գեղի հայերէն այն անձինքը՝ որոնք Ա. անգամ այս բողոքը գրեր եւ կնքէր էին, կանչեր էր ասոնց՝ որ երթային հաստատէին եղած բանը, անոնց գնալը եւ Վարդուայ մէջ սուտ համբաւ մը տարածուիլը թէ՝ բռնուած քրդերը փաշան ազատէր է, ու Իպոն Էլաղասի, եւ Ալին՝ Միւտիւր Վարդուայ կարգեր է, մեծ շփոթութիւն մը առթած էր գաւառին մէջ, զօրութիւն մը եւ կարողութիւն մը ստացած էին մնացած քրդերը, եւ սաստիկ երկիւղ մը տիրէր էր բոլոր հայերուն, մանաւանդ Մուշ գնացող Հայոց ընտանեաց եւ պարագաներուն վրայ։ Մենք ջանացինք եւ յաջողեցանք հանդարտեցնել ժողովուրդը՝ սուտ հրատարակելով քրդերուն բանտէն ելլել եւ պաշտօնի կարգուիլը, ինչպէս որ սուտ ալ էր, եւ թէ գնացող հայերը պիտի պաշտպանեն իրենց դատը եւ յաղթեն քիւրդերուն, եւ այլն, խոստացանք ալ որ շուտով ի Մուշ պիտի իջնենք եւ այս դատին օգնենք։ Հայերը իրենց քաշածներէն քանիսը պատմած ժամանակ նշանագրեցի, որ տեղեկագրոյս ստորեւը կը գրեմ։

Դարձանք վերստին ի Պազքան եւ այն իրիկունը այն տեղի հայերը հաւաքելով զանոնք ալ սրտապնդեցինք յարկ եղածը խօսելով, եւ փութացինք դառնալ ի Մուշ։ Սլիքանու փախած հայերէն քանի մը տուն գնացեր էին Խոռմգցի ըսուած քրդերու մէջ Թաթան գեղը, այս քրդերը երկրագործ եւ մարդասէր անձինք են, ու լաւ ընդունելութիւն եւ մխիթարութիւն տուած են վշտացեալ հայոց, կուզէի երթալ զանոնք ալ տեսնել, բայց թէ ճանապարհի երկիւղէն եւ թէ շուտով Մուշ ժամանելս կարեւոր համարելով, չկրցի երթալ։

Դ. Յուլիս 12-ին ի Մուշ ժամանեցի, բոլոր հոն  տարուած վարդովցի հայերը եկան շրջապատեցին զիս, զանոնք ալ քաջալերեցի իբրեւ թէ Պոլիսէն սրբազան պատրիարք եւ Կարնոյ առաջնորդարան եւ ազգային ժողովներ ինձ գրած են որ Ձեր գործը տեսնեմ, եւ արդէն այն տեղեր մեծ ուժով պաշտպանուած էք դուք, եւ այլն, եւ այլն։ Այս սրբազան սուտերուս՝ խնդրեմ «Աստուած թողութիւն տայ» ասես։ Գանգատեցան Վարդովցիք, ինչպէս նաեւ Մշեցիք ալ, թէ ասպիսի խնդրոյ մը ժամանակ  պէ՞տք է Մխիթար վ[արդապետ] ձգէ երթայ Մատնավանք վախճանեալ Յակոբ վարդապետին կողոպուտ մը ձեռք ձգելու համար, երկու  օրէն զկնի դարձաւ Մխիթար վ[արդապետ] իր բերած կողոպուտն ալ բան մը լինէր գոնէ, մէկ խասա, հին փիլօն եւ մէկ ակնոց։

Ե. Սլիքանայ քահանայն  Պազքանցի Տ[էր] Մանուէլն Մուշ բերինք, եւ կիրակի յուլիս 14-ին Մշոյ Մութասարըֆ Հայտար փաշայի ատեանը իսթինթագն սկսաւ։ Հրամայեց փաշան որ Վարդուայ երեք գեղի հայերը Մուշ եղածները՝ կանչուին, յիշեալ Տ[էր] Մանուէլը եւ երեք Ջիպրանցի Քրդերը Իպոն, Ղաւազ եւ Քընդոն, որք քանի մը օր էր միայն բանտարկուած էին այս սրբապղծութեան առթիւ երեքն ալ կասկածելի համարուելով։ Ատենակալներն էին փաշան, ղատին եւ կառավարութեան տաճիկ անդամները, թեմէիզի հուգուգի մեճլիսը ամբողջ, նաեւ հայոց Պատրիարքական փոխանորդ Մխիթար Վ[արդապետ], Մովսէս աղան, կաթոլիկ Ստեփան աղան, եւ այլ հայ ու  տաճիկ խառն անձինք  կառավարութեան դիւանագիր Մայիտ էֆենտին, իսթինթագ քեաթիպէ Արիֆ էֆենտին, եւ ստորագրեալս որ կից նստած էի Արիֆ էֆենտիին ու Տ[էր] Մանուէլին։

Ատեանը սկսաւ ժամ հինգ ու կէսին։

Իսթինթագի թուղթին գլուխը գրուած էր Վարդուայ երեք գեղի հայոց  հետ եղած հարց ու պատասխանը այս խնդրոյն մասին, եւ անոր բովանդակութիւնն էր այս. «Մենք ենք այո՛ այն բողոք տուող եւ կնքօղ  բայց մենք չենք տեսած իրողութիւնը, այլ լսելով սլիքանցւոցմէ եւ տէր Մանուէլէն՝ գրած ենք»։

— Եզրակացութիւն, «Ուրեմն պէտք է տեսնողներ գան վկայէն եւ հաստատեն»։

Արիֆ էֆէնտին ինքն էր հարցնող եւ արձանագրող, որ սկսաւ յառաջ խօսիլ տէր Մանուէլին հետ այսպէս,

Հ. — Ար. Դու ի՞նչ մարդ ես։

Պ. — Տր. Ես հայ եմ։

Հ. — Ար. Դու ի՞նչ արհեստ կամ գործ ունիս։

Պ. — Տր. Ես տէրտէր եմ, ուրիշ գործ ու արհեստ չունիմ։

Հ. — Ար, Դու ո՞ր տեղացի ես։

Պ. — Տր. Ես Մշոյ նահանգէն Վարդուայ գաւառէն եմ։

Հ. — Ար. Դու Վարդուայ ի՞նչ տեղ կը բնակիս։

Պ. — Տր. Պազգան գեղը։

Հ. — Ար. Քո անունը ի՞նչ է։

Պ. — Տր. Իմ անունս Տէր Մանուէլ է։

Հ. — Ար. Դու որի՞ որդին ես։

Պ. — Տր. Ես տէր Վարդանի որդին եմ։

Հ. — Ար. է՛, ինչու՞ համար եկեր ես այս տեղ։

Պ. — Տր. Էֆենտիմ, ես տէրտ ու իֆատէ ունիմ։

Հ. — Ար. Ին՞չ է քո տէրտն ու իֆատէն։

Պ. — Տր. Իմ տէրտս ու իֆատէս այն է, որ ես մեր Զատկի տօնին Սլիքանայ ժամու մէջ ժամ կասէի ու պատարագ կանէի, իմ պատարագի զգեստ հագէր էի, ու (Թորայի [1] հաց) սրբութիւնը ձեռքս էր կը կարդայի վրան, այն որ մեր ազիզ օր լինելով՝ գիւղացի հայերն ամէնքը ժամն էին, ու սրբութիւն պիտի առնէին, ես իմ աղօթքի ու արարողութեան հետն էի, տեսայ մէկի մը ձեռք խլեց տարաւ իմ ձեռքես սրբութեան հացը, նայիմ որ այս բլուրդ Քընդոն էր, ու ժամու դռնէն դուրս ելաւ։

Ցաւեցա՜յ սաստիկ ու մթացան աչքերս, ժողովուրդն էլ ինձի պէս էր եղեր, երեսի վրայ մնաց մեր ժամն, պատարագն ու աղօթքը խափանուեցաւ, հանի իմ զգեստս ու ելայ դուրս ժամէն, կերթազի գեղի մէջ իմ  իջեւանը։ Ես որ ժամի դռնէն դուրս ելայ, Քընդոն գեղի մէջ տարեր էր  սրբութիւնը կը կապեր շան պոչը չեմ գիտէր ի՞նչ կանէր, ես անցայ  գնացի։

Հ. — Ար. Տէրտէր, դու ըսիր թէ Քընդոն առեց սրբութիւնը ելաւ դուրս, ես էլ երբ ելայ դուրս՝ Քընդոն սրբութիւնը կը կապեր շան պոչը՝ չեմ գիտէր ի՞նչ կանէր. պէտք է յայտնապէս ասես դու քո աչքով տեսա՞ր շան պոչէն կախելը, թէ ինչպէ՞ս։

Պ. — Տր. Ես իմ աչքովս տեսայ, որ շան պոչէն կախեց սրբութիւնը Քընդոն։

Հ. — Ար. Քընդոն մինա՞կ էր որ մտաւ ժամ ու սրբութիւնը տարաւ, թէ՞ ուրիշ ընկեր ալ կար  հետը։

Պ. — Տր. Մինակ էր Քընդոն։

Հ. — Ար. Քընդոյին հօր անունը ի՞նչ է, գիտե՞ս։

Պ. — Տր. Գիտեմ, Տրպոյ է։

Հ. — Ար. Քընդոն ուրիշ եղբայր բան ունի՞ իրեն։

Պ. — Տր. Ունի մէկ եղբայր։

Հ. — Ար. Քընդոյի եղբօր անունը ի՞նչ է։

Պ. — Տր. Ալի աղա։

Հ. — Ար. Քընդոն ու՞ր տեղ կը բնակի, իր տունը ու՞ր է։

Պ. — Տր. Սլիքան գեղի մէջ։

Հ. — Ար. Տէրտէր դու ե՞րբ ժամու դռնէն դուրս ելար, Քընդոյէն զատ ուրիշ ո՞վ տեսար ժամու դուռը։

Պ. — Տր. Ուրիշ մարդ չտեսայ, ինքը մենակ էր Քընդոն, ես ու գեղի հայերն ալ ինձ հետ ժամէն ելանք գնացինք։

Հ. — Ար. Քընդոյի  եղբայր Ալին այն տեղե՞րն էր այն ժամանակը։

Պ. — Տր. Ալի աղան ու իրենց երկու ղուլամ ծառան գեղի մէջ տանիքին վրայ նստեր էին մէկ կողմը։

Հ. — Ար. Ատօնք Քընդոյի ըրածին հետ մետեղ չէի՞ն։

Պ. — Տր. Չէ, չտեսա։

Հ. — Ար. Ուրիշ քիւրդ կա՞ր այն օր այն գեղի մէջ այս բան եղած  ժամանակ։

Պ. — Տր. Չէ, չէ, Քընդոն էր որ այդ բան արաց, ու գեղին մէջ Ալին էր ու իրենց երկու ղուլամ։

Հ. — Ար. Է՛, տէրտէր, պատճառն ի՞նչ էր որ Քընդոն էտ բան արաց։

Պ. — Տր. Հապա ես ի՞նչ գիտեմ, պատճառ մը չեմ գիտէր, եղած բանը գիտեմ որ ասացի։

Հ. — Ար. Էլ ուրիշ բան ունի՞ս ասելու։

Պ. — Տր. Չէ, բան չունիմ, իմ ասելս այդքան էր։

Հ. — Ար. Տէրտէր, այդ բանը մեծ բան է, թէ՜ ձայն գնացեր Էրզրում, հասեր Ստամպոլ, դու ինչու՞ մինչեւ այսօր չեկար քո տէրտն ու իֆատէն ըրեր էիր։

Պ. — Տր. Էն վախտ ես գնացի իմ գեղս Պազքան, ու Վարդուայ երեք գեղի Հայոց իմացուցի, մահսեր շնեցինք ղրկեցինք մէկն ի Ս. Կարապետ, մէկն ի Մուշ, Մխիթար մուրախխասին, մնաց այսօր զիս ուզեցին ես էլ այսօր եկայ ու իֆատէս կանեմ։

Հ. — Ար. Դու կը մոհրե՞ս այս գիրը։

Պ. — Տր. Կը մահրեմ, բայց մոհուր չունիմ, անունս գրեցէք, ես մատ կը դնեմ։

Տ [ էր ] Մանուէլ Տ [ էր ] Վարդանեան

Զ. Արիֆ էֆենտին սկսաւ հարցնել Քընդոյին (Ատեանը եւ ատենակալք մի եւ նոյն են)։

Հ. — Ար. Ասա՛, դու ո՞վ ես, ի՞նչ մարդ ես։

Պ. — Քն. Ես Ջիպրանցի թոռուններէն եմ։

Հ. — Ար. Քո անունը ի՞նչ է։

Պ. — Քն. Իմ անունըս Քընդոյ է։

Հ. — Ար. Քո հօ՞ր անունը ինչ է։

Պ. — Քն. Տրպազ։

Հ. — Ար. Դու ի՞նչ տեղ կը բնակիս։

Պ. — Քն. Ես Սլիքան կը բնակիմ։

Հ. — Ար. Զքեզ ինչու՞ համար բանտ դրած են։

Պ. — Քն. Ես էլ չեմ գիտեր։

Հ. — Ար. Հելպեթ պատճառ մը կայ ու բանի մը համար է։

Պ. — Քն.  Ես եկայ Մուշ Հայտար փաշան տեսնելու, ու զիս դրին բանտը։

Հ. — Ար. ՛Է, դու լսեցի՞ր տէր  Մանուէլն ինչ ասաց։

Հ. — Քն. Լսեցի ու հասկացա։

Հ. — Ար. Ին՞չ պատասխան ունիս տալու։

Պ. — Քն. Էսեֆուռուլլահ, էֆենտիմ, սուտ է, ես այնպէս բան չեմ արած։

Հ. — Ար. Բայց այդպէս սուտ եւ զրպարտութիւն կը լինի՞, տէր Մանուէլին դու ի՞նչ վնաս ես տուած, որ զրպարտէ զքեզ, կամ ինչո՞ւ Ղաւզին, Իպոին, Ալիին, նոյն իսկ քո եղբօրը վրայ այսպէս բան մը չասէր, ու քեզ վրայ մինակ կը խօսի, հելպեթ այդ բանը դու ըրած ես։

Պ. — Քն. Ոչ վնաս մը տուած եմ տէր Մանուէլին, եւ ոչ այդ բանը ըրած եմ, էստեֆուռուլլահ։

Հ. — Ար. Քընդոյ, դու ի՞նչ տեղ էիր Հայոց զատկի օրը։

Պ. — Քն. Ես ի՞նչ գիտեմ հայոց զատիկ ո՞ր օրն է եղեր, եւ ի՞նչ գիտեմ, ուր եմ եղեր, միտքս չի գար բնաւ։

Հր. — Ար. Դու Հայոց գեղի մէջ ես, հայոց զատիկ չե՞ս գիտէր, այն օրը որ հաւկիթը կարմիր կը ներկեն ու դուք էգեսոր կասեք։

Պ. — Քն. Հաւկիթը ամէն վախան էլ կը ներկեն կուտեն, բայց ես անոնց զատկի օրը ո՞րն է, չեմ գիտեր։

Հ. — Ար. Քընդոյ, այս բանը սուտ չէ, այս բանը մեծ բան է, դու էլ ինքեար  ընելով չես կրնար ազատուիլ, պէտք է շիտակը խոստովանիս, եւ շուտ խոստովանիս, հանգիստն ու ապահովն այս է, հելպեթ քո ազատութեան կնայուի։

Պ. — Քն. Ամենեւին ես այդ բան արած չեմ, ի՞նչ ասեմ, էստեֆուռուլլահ։

Հ. — Ար. Խոստովանէ, Քընդոյ, ըրածդ խոստովանէ, այսպէս սուտ չի լինիր, այս բանը շատ կը մեծնայ ու շատ կերկարի, խեղ ես։

Պ. — Քն. Թող իսպաթ ընեն, էֆենտիմ, թող երկու վկայ բերեն։

Հ. — Ար. Թէ որ իսպաթ ըրի՜ն։

Պ. — Քն. Է՛յ, այն ժամանակ Հայտար փաշան գիտէ, մեճլիս գիտէ, ես ի՞նչ կըրնամ ընել։

Հ. — Ար. Հապա ի՞նչ է քո խօսքը, ի՞նչ կասես։

Պ. — Քն. Բան չունիմ ասելիքը։

Հ. — Ար. Կը մոհրե՞ս այս գիրը։

Պ. — Քն. Մոհուր չունիմ, անունս գրէ, մատ զարնեմ։

Քընդոյի իսթինթագի կարգէն դուրս խօսքեր եղան, որ իսթինթագի մէջ չի գրուեցան, բայց ես արժան կը համարիմ գրել այս տեղս։ Յանկարծ Քընդոն իր դէմքը եւ խօսքը դարձուց Արիֆ էֆենտիէն դէպի Մխիթար վ[արդապետ] եւ ասաց «Մխիթար վ[արդապետ] դու գիտես որ ես ու իմ եղբայրս մեր կռնակով քար կրէր ենք Սլիքանայ եկեղեցին շինել տուել ենք, մենք հայերուն այսպէս գէշութի՞ւն կանենք, ինչո՞ւ  զմէ կը զրպարտէք»։ Այս խօսքին վրայ իսկոյն բոլոր տաճկաց ուշադրութիւնը արթնցաւ, ձայն տուին, ձայն առին, թէ Քընդոն Հայոց եկեղեցի է շինել տուեր իր կռնակով քար կրելով։ Ուրեմն ինչպէ՞ս կարելի է հաւատալ թէ այսպէս գէշութիւն անէ։ Այս խօսքին աւելի կարեւորութիւն տուող Ապտուլլահ էֆենտին մեճլիսի անդամն եղաւ։

Մխիթար վ[արդապետ] պատասխանեց ժողովին թէ «Կը հաւատա՞ք որ ասոնք քար կրեն. ժամ շինեն հայոց, փորձեցէք, տեսէք ճամի շինելու համար քար մը կը վերցնե՞ն իրենք»։ Փաշան ասաց. «Աղէկ ա, Հայոց եկեղեցի շինելու տեղ, թող իրենց համար ճամի մը շինեն ու աղօթէին» - չը հաւատացուիր։ -

Ապտուլլահ էֆենտին տեսաւ որ իր խօսքը փաշային չը հաճոյացաւ, եւ վախենալով որ կարծեաց տեղի շատ իր վրայ. — վասն զի արդէն այնպէս կարծուած է թէ քրդերուն պաշտպան է սա. — ճարտարութեամբ  մը խօսքը դարձուց. «Այո՛, ես կը հաւատամ ասաց, որ եկեղեցին շինել տուեր են, որպէս զի այս պատճառով հայերը ժողովեն իրենց ձեռքի տակը, եւ իրենց ուզածը ընեն Հայոց գլխուն»։

Փաշան պատասխանեց «Ըսել կուզես թէ եկեղեցին կը շինեն որպէս զի այսօր ալ սրբութիւնը եկեղեցիէն խլեն պղծեն»։

— Այո, պատասխանեց Ապտուլլահն։

— «Այդ աւելի գէշ բան» կրկնեց փաշան։

Է. Դարձեալ Արիֆ Էձենտին սկսաւ հարցնել տէր Մանուէլին։

Հ. — Ար. Տէր Մանուէլ, լսեցի՞ր Քընդոյին խօսքերը։

Պ. — Տր. Լսեցի էֆենտիմ։

Հ. — Ար. Քընդոն ինքեար կընէ, դու ի՞նչ կասես։

Պ. — Տր. Քընդոն ինքեար կընէ ես ի՞նչ իմ տեսածս ու եղած բանը այն էր որ փաշային ու մեճլիսի առաջ խօսեցա։

Հ. — Ար Քընդոն իսպաթ կուզէ, կըրնա՞ս իսպաթ ընել։

Պ. — Տր. Իսպաթն իմ վկայութիւնն է, ու իմ ժողովրդեան վկայութիւնը, այն տեղ ուրիշ տաճիկ, քիւրդ կամ հայ չկար որ բերեմ վկա։

Հ. — Ար. Սլիքանցուոցմէ զատ քովի գեղերէն կամ ուրիշ տեղերէ Տաճիկ կամ Հայ չէ՞ր գտնուէր զատկի օրը այն տեղ՝ երբ այդ բանը եղաւ։

Պ. — Տր. Ոչ ամենեւին, պատճառ որ սաստիկ ձմեռ էր, մէկ կանգուն ձիւն կար, եւ այն օրը ամէն քրիստոնեայն իր տունը կը մնայ, իր ժամը կերթայ, իր հոգեւոր  ուրախութիւն կընէ։

Հ. — Ար. Հապա ի՞նչ կերպով իսպաթ կը լինի Քընդոյի վրայ այս բանը։

Պ. — Տր. Ինձմով եւ Սլիքանցուոց վկայութեամբ, թէ կընդունիք՝ դուք գիտէք, թէ չէք ընդունիր՝ դուք գիտեք։ Այս մեր Վարդուայ երեք գեղի հայերն ալ գիտեն եղած բանը, այսինքն Պազքանցիք, Գոնթեմիրցիք եւ Տոտանցիք։

Հ. — Ար. Այդ ինչպէ՞ս բան է, դու կըսէիր թէ ես եւ Սլիքանցիք միայն ենք եղեր տեսնող, ուրիշ մարդ չկար։ Այդ ըսածդ երեք գեղի  հայերն ինչպէ՞ս գիտեն կասես, տէրտէր։

Պ. — Տր. Գիտեն իմ պատմելով որովհետեւ ես Սլիքանէն գնացի Վարդօ,  պատմեցի անոնց, անոնք ալ գիտցան ու մահսեր գրեցին։

Հր. — Ար. Ուրիշ ի՞նչ բան ունիս ասելիք։

Պ. — Տր. Բան մը չեմ ասէր ալ, ինչ որ էղեր էր, եւ ինչ որ հարցուցիք  ասացի։

Հ. — Ար. Կը մոհրե՞ս այս գրուածը։

Պ. — Տր. Անունս գրեցէք, մատս կը դնեմ, առաջ ալ ըսի, որ մոհուր չունիմ։

Տէր Մանուէլ Տ [ էր ] Վարդանեան

Ը. Ահա այսպէս  եւ այսքան եղաւ իսթինթագը, զոր կարծեմ եթէ ոչ բոլորովին՝ գոնէ բաւական նոյնութեամբ արձանագրեցի ի հարկէ բուն իսթինթագն ալ կը յայտնուի եւ կը հրատարակուի օր մը, արդէն կը կարծուի որ թէ եղած իսթինթագի գրութիւնը եւ թէ Քընդոն ի Կարին պիտի ղրկուին։ Եղած հարց ու պատասխանը թէ տէրտէրին եւ թէ Քընդոյին՝ քրդերէն լեզուաւ եղան, տաճկերէն չգիտնալնուն համար, բայց գրուածքը տաճկերէն գրուեցաւ։ Վերջը դիւանագիր Սայիտ էֆենտիին տուին, որ բոլորը կարդաց ի լուր ամենեցուն։ Ապա փաշան եւ ժողովքը որոշեցին որ  «Իպոն ու Ղաւազը իրենց երաշխաւոր տան ու բանտէն ելնեն, վասն զի անոնք ալ Քընդոյի հետ սրբապղծութեան առթիւ կասկած ունենալով բանտարկուած էին, այժմ տիրտերի վկայութեան նայելով մինակ Քընդոն այդ դատի տակը մնաց եւ Ղաւազին ու Իպոյին վրայ ուրիշ բողոք տուողներ կան թող տան, ապա զանոնք ալ դատենք։ Այս խօսքի վրան Վարդով հայերը կայնեցան աղաղակեցին մէկէն թէ — կաղաչենք մի հանէք բանտէն. ո՞չ ապաքէն մենք ատօնց վրայ բողոքագիր տուած ենք արդէն, որ մէկիս աղջիկը կամ հարսն են պղծէր, որ մէկիս բռնի տուգանք փարայ եւ հաց եւ ոչխար եւ այլն են առէր, մէկիս գոմէշներն են սատկեցուցեր եւ  այլն, եւ այլն։ Եւ խնդրեցին ալ որ՝ ոչ միայն զասոնք չարձակեն, այլ Նատօն, Մըահէն եւ Իպոյի եղբայրն ալ բերել տան բանտարկեն։

Բաշան սիրտ տալով հայերուն եւ համոզելով հանդարտեցոյց, վճռեց ալ որ դեռ Իպոն ու Ղաւազն ալ մնան բանտ, ու հայոց ասաց «Վաղը եկէք, ձեր դատերուն նայինք»։ Ատեանը  արձակեցաւ, ժամ 10 1-4 էր։

Թ. Կուզեմ գովել Հայտար փաշայի խոհեմ եւ արիական կառավարութիւնը, մանաւանդ այս բանին մէջ ունեցած արթուն դիտողութիւնը ու բարի նպատակը, կար վտանգ մը, որով պիտի ստուեր կամ այլափոխուէր բանը, եթէ փաշան չզգար շուտով,  բոլոր Մուշը նախապաշարմամբ տոգորուած է այն անհոգութեամբ, դու ասա նաեւ անզգայութեամբ, եւ տաճիկն կրօնամոլութեամբ ի՜նչ անցքեր որ այս ձմեռը եւ այս ամառն անցէր են Տարոնոյ մէջ, լսած էք, Սերկարտար մի կայ Մշոյ բոլորովին քրդերու եւ գէշ մարդերու պաշտպան ու կաշառ ուտելու տզրուկ, մինակ միայնակ փաշան, դարձեալ փառք իրեն, որ բոլոր  քրդերը կը սարսափին Հայտար անունէն, եւ բանտերը լի են գազան անձինքներով. Ջիպրանցին՝ որ շատ անգամ զօրքով բերուելու  փորձերն անցուցեր էր իզուր, սա իրենց ոտքով  բերել տուաւ զիրենք եւ ձգեց գառագեղը, կաշխատի, կաշխատի, սա ամենայն բարեմտութեամբ եւ թէ տէրութենեն, թէ մեր ազգին մեծ պատուոյ եւ շնորհակալութեան արժանի է։ Մամիկոնեան Վարդան աղան ալ թէպէտ գործի մէջ չէ, բայց առանձին եւ անուղղակի կերպով մեծամեծ ջանքեր ըրաւ այս պարագայիս մէջ, փաշային խորհուրդներ տալով եւ պարագաները բացատրելով, ափսո՜ս Վարդան աղային, որ եթէ այսպէս վիճակի մէջ լինէր. եւ եթէ կամենար, ամէն ժամանակ մեծամեծ բարիք յառաջացնող ազգին համար անձն մի է։ Խոստացած եմ որ Մխիթար վ. եւ Մովսէս աղան ալ գովեմ, որոնք այս պարագայիս մէջ չը խնայեցին որքան կարողութիւն եւ ջանք կար իրենց։ Բայց դուք, եթէ կարելի է, շատ աղէկ կընէք՝ որ Ազգ[ային] առաջնորդարանէդ թագրիր ընէք վալիի վիլայեթին իբրեւ կրօնական եւ ընդհանուր ազգիս վերաբերեալ խնդիր համարելով, տեղիս հայեր կը վախնան, եւ կառավարութենէն ալ ես կարծիք ունիմ, չլինի դարձունեն բանը, մինչեւ փոխեն։ Երանի՜ թէ սրբազան Պատրիարքն իբրեւ բուն այս դատին տէր, ուզէր այն դատն ի Պոլիս։ Ղաւազին, Իպոյին, Նատոյին, Մհէին եւ միւսներուն չարիքներն ալ շատ մեծ են, կարելի է հնար մը լինի, անոնք ալ ուզուին ի Կարին եւ վերջապէս այսպիսով այդ վեց տուն քրդերը միանգամ հանէին ուրիշ երկիր մը տանէին այս գաւառէն, մէկ մ՚ալ կարծեմ այս տեղ անոնց  անունները, Մեհմետի Խալիլի Ալին, Նատօն ու Ղաւազը, Շաւեշի տուն, Մըահէն, Իպոն եւ եղբայրն Ալին  Քընդոն եղբարք. այս վեց տունը միայն չի հանուին, հաւատացեր, համոզուեցէք, որ արդէն գերութեան  կեանք ունէին անոնց մէջ հայէ, այսուհետեւ բնաւ չէ կարելի ապրին, դժուա՞ր է վեց տուն տեղափոխել տալ, եւ այնպիսի տները՝ որք տէրութեան յարկ մը չտալէն զկնի տէրութեան գաւառ մը կը փճացնեն, հպատակները կը փախցնեն, եւ պատճառ եղած են աշխարհի մը աղքատութեան, վասնզի անոնց երեսէն քանի մը տարիէ թեճիր ոչխար, եզ, ձի եւ այլն գնողներ կը տրեցան, որոց գալով այնքան  ստակ կը խաղար այս երկիրը, դժուա՞ր է կըսեմ ասոնք հանել, հապա ինչո՞ւ Մշոյ աշխարհէն հարիւր տան չափ հայեր փախան. այս տարի է փախչելու վրայ են, տէրութեան հարկատու եւ անձնանուէր հպատակ հայեր, ու մէկի մը դժուար չը թուիր։ Ասոնք հանելը կը կոտրէ ուրիշ կողմերու քրդերու ուժն ու թիկունքն ալ, դու գիտե՞ս թէ Հասնանցի քրդերն ալ ինչ չարիք կը գործեն Խնուսայ, Պուլանխայ եւ Մշոյ դաշտի մէջը։

Ժ. Ահա իմ  տեղեկագիրս եւ իմ դիտողութիւնս այսքան է, զոր կը մատուցանեմ քեզ՝ խնդրելով որ կարդաս քաղաքիդ ազգային պատուական ժողովականաց, եւ ահողրդես գէր[ապատիւ] Յարութիւն սրբազան հօրս, որոյ մասին արդէն գրած ես թէ ի Պոլիս կը ջանայ եւ կսպասէ այս գործոյն, թող ընդունէ իւր անարժան որդւոյն այս փոքր աշխատութիւն ալ, եւ ինչպէս իրեն պանծալի եւ նուիրական ձիրքը մը եղած է  ազգային ասպիսի մեծամեծ վտանգներուն դարման եւ հոգ տանիլ, թող ի գործ դնէ իւր առաքինի հոգւով, ուրախանալով միանգամայն թէ քանի որ ինքն կը բարեգործէ, այնքան արկածներ զինքը կը լլկեն  թէպէտ, բայց անոնք իսկ են, որ զինքը կը փառաւորեն։

Եւ ժամանակ չունեցայ լրագիրներուն գրելու, խնդրեմ մէկ մէկ  օրինակ նոյնութեամբ ղրկես իրենց օրինակելով, բայց դեռ շարունակելիք բանէր շատ կան, անոնցմէ քանի մը բան ալ գրենք իբրեւ յաւելուած։

ԺԱ. Օրինակ մահսերագրութեան, զոր Ա. անգամ վարդովցիք ղրկած են Մխիթար վարդապետին։

«Գերապատիւ Մխիթար վարդապետ առաջնորդ Մշոյ վիճակի։

«Բարեխնամ տէր,

Դուք էք մեր պարծանքն եւ մեր պաշտպան, հօր պարտաւորութիւնն է որդւոյն վրայ գթալ, գթալ իրաւի, քանի որ մեր հետ ցաւակից գտնուիք՝ այնչափ պիտի աւելանան ձեր փառք, եթէ ոչ մեր վնասը յայտնի, յայտնի ձեզի համարեցէք, մեզ շատ չարչարանքներ տալէն զկնի ձեզ յայտնեցինք այս քրդերու մասին, երբեք չհարցուցիք՝ գիտենք, եւ տակաւին պատասխան ալ չառինք։ Անցեալ օրը կը գրեմք՝ բայց ցաւով, քրդերը  Սլիքան գեղը պատարագի մէջ կառնեն սկիհի մէջի նշխարքը եւ կը տանին ծակելով շան վիզը կը կախեն գեղի մէջ պտտցնելու, այս  գործը եթէ ձեզ հաճոյ է՝ եւ կը համբերէք, մեզ գրեցէք որ երկիրս ամէն, ուրիշ ազգ մը պաշտենք, հերիք եղաւ, չէ՞ որ թուլութիւն  ձեզմէ է, դուք ինչե՞ն կը վախնաք, գրեցէք ի Պոլիս այս գործը, դրամը մեզմէ. ժամերու ձեր թուլութենէն է, որ մինչեւ  անգամ հարցնել մը կը դժուարնաք. քիւրդերը՝ որ բռնութեամբ մեր ընտանիք  ընդ ամէն յայտնի իրենց կը քաշեն, եւ ով որ այս կերպով իբր թէ չի հնազանդի՝ մէկ մէկ ոչխար  առտուն պիտի առնեն անորմէն, այս գործերը ձեր  թուլութենէն է Ս[ուրբ] Հայր, (բողոքեցի՞ք) ղրկեցի՞ք արդեօք քանի մը զօրք այս գործերուն համար։ Մենք ստորագրեալ Վարդոյ Վիճակայինքս»։

[Ծանօթութիւն]. — Թուական չունէր այս գիրս, իսկ ես օրինակեցի յուլիս 15-ին Մուշ առաջնորդարան։

Ստորագրութիւնք

Տէր Վարդան, Տէր Գալուստ, Տէր Մկրտիչ, Աբէլ, ռես Մարտոյ Մկրեան,  Միրէ, Կրպէ Մարգարեան, Ըռքէ Յակոբեան, Արինոյ Խումարեան, Յարութ, Հլէ Դաւոյեան, Աղաջան Ֆրոյեան, Ռես Օհնէ Յարօյեան,  Առաքէլ, Սարօյեան, Մարկոս Պաղիչեան, Սահակ Մարտիկեան, Պօղոս Կիրակոսեան, Մարկոս Ղազարեան, Թոմաս Երեսփոխեան, Գրիգոր Մեքեան, Մխէ Խազարեան, Աւէ Պողիկեան, Իկիթ Տրպոյեան, Գալօ Կիկոյեան, Գալօ Աստուածարեան։

Այս կնիքներէն վար հետեւեալ դրուած էր.

«Մենք Շաւեշ աղայէն գանգատ մը չունիմք, եւ եթէ կը հարցնես՝ այս գործերը Շաւեշ աղան մէկիկ մէկիկ ձեզ կը պատմէ, եւ ձեզ կը  յանձնէ այս մարդիկները, եւ Շաւեշ աղան ալ խօսք տուած է մեզի իբր  թէ Մխիթար վարդապետ զիս ի Մուշ կանչեց, փաշային առջեւ երկիր աւերող քրդերու վրայ ձեր հետ կը գանգատիմ, կը սպասենք որ զապթիէով զմեզ Մուշ տանել տաս»։

[Ծանօթութիւն]. — Առաջին բողոքագրոյն մէջ կերեւի Մխիթար  վարդապետի անհոգութեան դէմն ալ բողոք, թէպէտ եւ չափազանց համարում մը, ինչպէս կըսեն «զօրք չի ղրկեցիր». եւ սրբապղծութեան հետն ալ այլ եւ այլ հարստահարութեանց  եւ բռնաբարութեանց մասին քրդերու վրայ բողոք, այս մասին արդէն զատ զատ բողոքագիրներ ալ տուած են հայեր կառավարութեան։ Իսկ յաւելուածին մէջ որ Շաւեշը կարդացնեն ու իրենց հետ համաձայն բողոքող կը յայտնեն վնասակար քրդերու վրայ, այսպէս չէ, այլ Շաւեշը լսելով որ հայերը բողոք կը գրեն, կերթայ կը նստի հայերուն վրայ, վերոգրեալ տողերը իր ներկայութեամբ գրել կուտայ, բայց միանգամայն միւս քրդերու չարութիւնն ալ կը հաստատէ ասով։

ԺԲ. Ջիպրանցի քրդերուն ըրած եղեռնագործութեանց մի քանիսը գրենք։

Ա. Ինչպէս տեղեկագրոյս 2-րդ երեսը յիշած եմ, Սիւլէյմանի Ալին՝ Գոնդեմիրու Վարդանի աղջիկը Գուլէն կը յափշտակէ տանի տաճիկցնէ  իրեն կին կառնէ, եւ այս կերպով կը լինի։

Նոյն Գոնդեմիրցի Սահակը կը սիրահարի Գուլէին հետ, Գուլէի ծնողքը չուզելով անուր տալ իրենց աղջիկը կը փախցնեն տանին յիշեալ Ալիի տուն իբրեւ ապաստանի տեղ, եւ Ալին իր քով տարած որսը յափշտակելով կը տանի ուրիշ տեղ մը քրդերու մէջ ու կը տաճիկցնէ եւ իրեն կառնէ։

Բ. Դարձեալ Գոնդեմիրու մէջէն Թորոյի Մկրէի եղբօր աղջիկը կը փախցնէ քիւրդ մը ու այսօր տաճկցուցած ու իրեն կին ըրած է։

Գ. Լսեցի որ Ղաւազ անուն քիւրդը, որ ամենէն չարագոյնն է եւ սոսկալի վիթխար անձ ու կերպարանք ունի. նոյնպէս այս ձմեռը Ս[ուրբ] Զատկի ճրագալոյցին կերթայ Գոնդեմիրու ժամը, եւ երբ ժողովուրդն ու կնիկները կը հաղորդուին, կերթայ քահանայի  ձեռքեն  Ս[ուրբ] Սկիհը կառնէ, կը նայի, իր ձեռքով սրբութիւնը կտրելով ուրիշներուն բերանը կը դնէ հեգնելով պատարագչի ըրածը, եւ անոր հետ եղած քրդերն ալ կնիկներու երեսները բանալով իրարու ցոյց կուտան ըսելով «Աւա չաւա՞ն ա, ռի՞նտ ա» այսինքն, սա ինչպէ՞ս է, գեղեցի՞կ է։ Բայց կային ուրիշ կերպ մ՚ալ պատմողներ թէ՝ Ղաւազ նոյն իրիկուն պատարագի ժամանակ ժամ կեցաւ, եւ մեր ողջոյն տալուն սրբութիւն տալուն օրինակը ժամէն ելաւ դուրս քրդերուն հետ կընէր իբրեւ հեգնութիւն, ու կը հայհոյէր, իսկ կնիկները ոչ միայն ժամուն մէջ, այլ ուր որ տեսնան, կը բռնեն, կը նային, կը հաւնին, եւ այլն,,, ։

Դ. Այս Ղաւազ Գոնդեմիրցւոց, Մըահէն, Պասքանցուոց, եւ Ալին ու Քընդոն, Սըլիքանցւոց մէջ թմբուկ զարնել կուտան ու իրենք նստած հրապարակի մէջ կը հրամայեն գեղի ամէն աղջիկ, հարս ու կնիկ գան պար խաղան, որին որ հաւնին, գիշերը իրենց քով պէտք է երթան, եւ եթէ մէկը իր աղջիկ, կամ հարս կամ կնիկ չը ղրկէ պարելու, անմիջապէս պէտք է մէկ լաւ ոչխար տայ աղային պատիւ, ապա թէ ոչ,,, ։

Ե. Օր մը Մըահէն, Պասքանայ մէջ թմբուկ եւ պարի հանդէս կազմել կուտայ, եւ կը կանչէ բոլոր գեղին գեղեցիկները խաղալու, տէր Վարդանի հարսը՝ տէր Մանուէլի կին իր տղան օրօրան դրած է եղեր եւ խնամք կը տանի մանկան, զօրով տանիլ ու խաղալ կուտայ հարսին, տղիկը անխնամ մնալով օրօրանէն կը կախուի, եւ մարդ չլինելով մօտ, կը խեղդուի տղան։

Է. Ղաւազը չորս մեճիտիէ ոսկի առնելով Գոնդեմիրու Թորոյի Մկրէէն՝ որոյ եղբօր որդւոցն Ա, նշանած, բայց չհաս աղջիկ մը խլելով նոյն գեղի Մարկոսի տղային նշանած՝ առանց մեղաց, պսակել կուտայ բռնութեամբ յիշեալ Մկրէի եղբօր որդւոյն վրայ, այն գիշերը երբ պիտի պսակեն եղեր Մարկոսի տղուն հետ։

Ը. Նատօն եւ Շաւելի տղաքները Գոնդեմիրու մէկ տան հայոց տասն հատ գոմէշ մզրախով, թրով եւ խենչելով կըտըրտած են։

Թ. Այս Նատօն, ձմերս Մխիթար վարդապետի կողմէն իբր թէ գիր մը իր ձեռքն ունենալով Վարդուայ հայոց առաջնորդութիւն է վարէր, նշանտուքի, ղալանի, հաս ու չհասի ստակները ժողուելու պատճառաւ այնչափ հարստահարութիւն եւ տուգանք ժողուէր է հայերէն։

Ժ. Ամէն հայէն իրենց ուզածի չափ հաց առնել, ոչխար, եզ, խոտ, եւ ինչ որ պէտք է օլամ ընել տալ, խելագնաց ընելու չափ  հայերը ծեծել, ծառերը  կտրտել տանիլ, ջաղացքներ թալնել, տներ թալնել, եւ այլ այսպիսի բանէր այնքան շատ են, զորս գրել անբաւական համարեցի զիս։ Արդէն հայերը այս ամէն չարեաց եւ վնասներու համար  դատ կը վարեն ի Մուշ։ Գեղեցիկ ասաց Գոնդեմիրու Մարկոսն անցեալ օր փաշայի  ատենին մէջ թէ - «Այս քիւրդերը հիւքիւմեթ չեն, հիւքիւմեթ կը բանեցնեն մեզ վրայ, տէրտէր չեն՝ մեր օրինաց մէջ կը խառնուին, առաջնորդ չեն՝ մեզ առաջնորդութիւն կընեն, իրենք տէրութեան հպատակ չեն, տէրութեան հպատակներս  կը փճացնեն»։-

Հ. Գ. Այսօր լսեցի որ Մշոյ կառավարութեան ատենին ներկայացած են հայերը դատ  վարելու, որ իրենց արզուհալները ատենի դիւանէն կորսուած է եղեր, շատ փնտռելով Սերկերտարի մօտէն դուրս է ելել։ Լսեցի նաեւ թէ Վարդուայ մէջ գտնուած Ջիպրանցի քրդերը փախան։ Անցեալ օրը Ռուսաստանցի ուխտաւորները վանքէս ի Կարին դաձած ժամանակ թալանուէր են Իպոյի եղբօրմէն։ Յուլիս 2-ի Մեհմետի, Խալիլի, Ալիի մարդերը Վարդուայ Միւտիւրին վրայ յարձակէր են։ Յուլիս 9-ին Ս. Կարապետի վանքիս երկու գոմէշ զարկին։ Արդէն Մեղտուայ Սարգսի աղջիկը ի Մուշ տանել տաճկցնելը դրած եմ կանխաւ։ Այժմ ստուգեցինք թէ Կարինէն  զօրք եկաւ Վարդօ, Ջիպրանցիք  բռնելու համար, եւ Ֆալամազ անուն բարբարոսն ու չարագործ քիւրդը վանքս էր, հեծաւ փախաւ։ Աստուած եղիցի մեր ազգին օգնական։

Ողջ լեր. Սրուանձտեանց Գարեգին Վարդապետ