Իբրեւ
տիրեաց
օսմանցին
Մցխիթայ,
զբնակութիւն
կալաւ
նստիլ
անդ,
յամին
հազարերորդի
հարիւրերորդի
եօթանասներորդի
երկրորդի
հայկազեանս
թուականի
[1723]
յամսեանն
դեկտեմբերի:
Յաւուրսն
յայնոսիկ
ազդ
Սարու-Մուսթաֆա
փաշային,
թէ
սուլթանն
աղվանից
յետ
նուաճելոյ
զքաղաքն
Շօշ`
հասեալ
է
ի
Համատան,
եւ
դէմ
եդեալ
է
անտի
այսր
արշաւել:
Հրովարտակս
գրեաց
փաշայն
առ
սուլտան
Ահմէտն`
իրազեկ
առնել
զնա,
թէ
«Աղվանն
հանդերձեալ
է
յԵրեվան
գալ,
եւ
յորժամ
այս
լինի,
այնուհետեւ
յաջողի
նմա
արշաւել
ի
վերայ
Մցխիթայ`
հանել
ի
ձեռաց
մերոցե:
Իբրեւ
ծանեաւ
զայս
սուլտանն,
փութանակի
զԱբդուլլա
փաշայն,
որ
մականուամբ
Քօփուրլու
անուանիւր,
զօրավար
կացոյց
եւ
առաքեաց
զնա
եօթանասուն
եւ
հիգ
հազար
զօրօք
ի
վերայ
Երեվանայ:
Եկն
եհաս
նա
ի
Կարին
քաղաք
եւ
անդէն
զտեղի
էառ
ամիս
մի,
զի
ձմեռն
էր:
Եւ
ի
ժամանել
ամսեանն
մարտի`
չու
արար
անտի,
եկն
եհաս
եւ
բանակեցաւ
նա
ի
տեղի
մի,
որ
յայլազգեաց
բարբառս
Առփաչայ
կոչի:
Եւ
առաքեաց
առաջի
երեսաց
իւրոց
ի
գրգիռ
մարտի
զերկուս
յիւրոց
զօրականաց
անտի,
որոց
միում
անուն
էր
Եալղուզ
Հասան,
եւ
ինքն
էր
կարնեցի,
եւ
երկրորդին`
Ղօչ
Ալի:
Եւ
երկոքին
ունէին
զօրս
իբրեւ
հազար
ութ
հարիւր:
Այն
ինչ
հասին
նոքա
ի
տեղի
մի
Եղեվարդ
անուանեալ
մերձ
Երեվանայ,
ազդ
եղեւ
իշխանին
Երեվանայ,
որում
անուն
էր
Միհրալի.
եւ
ել
նա
ընդդէմ
նոցա
երկոտասան
հազար
սպառազինօք:
Ի
դիմի
հարան
միմեանց
երկոքին
դիմամարտքն,
եւ
յայնմ
վայր
բազում
վիրաւորք
յերկոցունց
կողմանց
անկանէին:
Հարին,
կոտորեցին
օսմանցիքն
ի
զօրացն
պարսից
աւելի
քան
զմետասան
հազար
սպառազէն,
եւ
մնացեալքն
փախստեայ
լինէին
իշխանաւն
հանդերձ
եւ
եկեալ
ի
քաղաք
անդ
ամրանային
եւ
միւսանգամ
ելանել
արտաքս
ոչ
իշխէին:
Այլ
Ղօչ
Ալին
եւ
Եալղուզ
Հասանն
յառաջ
խաղացեալ`
գային
պատէին
զգիւղաքաղաքն
Կարբի,
որ
մերձ
Երեւանայ,
եւ
ասպատակել
կամէին:
Զայն
իբրեւ
տեսին
կարբեցիք,
զահի
հարան
յերեսաց
նոցա
եւ
ի
վերայ
ուստերաց
եւ
դստերաց
իւրեանց
տարակուսեալ
վարանէին:
Որք
աստուածասէրք
էին
ի
նոսա,
աղօթիւք
առ
Աստուած
պաղատէին`
ողորմիլ,
անխայել
յանձինս
իւրեանց
եւ
ոչ
մատնել
ի
սուր
եւ
ի
գերութիւն
զուստերս
եւ
զդստերս
իւրեանց:
Ապա
գլխաւորքն
նոցա
խորհուրդ
արարեալ
ընդ
միմեանս,
զայր
մի
ի
միջոյ
իւրեանց
առաքեցին
ազդ
առնել
իշխանին
Երեվանայ
եւ
ասել,
թէ
«Ահաւասիկ
զօրն
օսմանցւոց
եկեալ
հասեալ
պաշարեաց
զԿարբի:
Եթէ
կամք
իցեն
տէրութեանդ,
առաքեսցես
մեզ
զօրս
ի
պահպանութիւն,
եւ
մեք
պատրաստեալ
կամք
դնել
զանձինս
ի
վերայ
քաղաքիս.
ի
մարտ
պատերազմի
ելցուք
ընդդէմ
նոցա
եւ
վանեսցուքե:
Այլ
իշխանն
Երեվանայ
ոչ
լուաւ
նոցա
օգնել
ինչ,
զի
եւ
անձին
իւրում
չէր
բաւական:
Եւ
կարբեցիքն
զառաջինն
ոչ
փութացան
բանս
հպատակութեան
առ
օսմանցիսն
առաքել,
այլ
աճապարեցին
զտունս
իւրեանց
ամրացուցանել,
եւ
զանցս
մտից
գեղջն
խնուլ,
իբր
թէ
ընդդէմ
կալոց
իցեն
նոցա:
Եւ
այսպէս
զգուշացեալ
կային
յաւուրս
ինչ,
մինչեւ
եկն
եհաս
անդ
Աբդուլլա
փաշայն
ամենայն
զօրօք,
զի
նա
էր
գլուխ
ընդհանուր
զօրուն:
Վասն
զի
կարբեցիքն
համարէին,
թէ
իշխանն
Երեվանայ
զզօրս
առաքէ
ի
պահպանութիւն
իւրեանց,
եւ
ոչ
գիտէին,
թէ
նա
ամենեւին
անզօր
անզօրավիգ`
յամրութիւն
բերդին
միայն
ապաստանեալ
կայ:
Բայց
ի
խնամոց
Աստուծոյ
եղեւ
այս,
զի
Աբդուլլա
փաշայն
ոչ
վաղվաղակի
յարձակեցաւ
ասպատակել
զգիւղաքաղաքն,
այլ
նախ
առաքեաց
բանս
խաղաղութեան
խօսիլ
ընդ
նոսա
եւ
ասել,
թէ
«Դուք
ի
սկզբանէ
ի
վաղ
ժամանակաց
հետէ
հպատակք
էիք,
եւ
այժմ
ընդէ՞ր
ամբառնայք
ընդվզիլ.
զի՞
կայ
ձեր
զինուորիլ
վասն
երկրիս,
որոյ
տէրութիւնն
ոչ
է
ձեր,
եւ
ի
տարապարտուց
զգիւղն
ձեր
ի
սուր
եւ
ի
գերութիւն
մատնէք:
Եւ
արդ
դարձարուք
դուք
յառաջին
հպատակութիւնն
ձեր,
եւ
ես
ոչ
թոյլ
տաց
զօրաց
իմոց
առնել
ինչ
չար
ձեզ.
պահապանս
եդից
առ
ձեզ
զգունդ
մի,
եւ
ամենեւին
ձեզ
վնաս
ինչ
ոչ
հասցիե:
Իբրեւ
ի
միտ
առին
զբանս
զայս
առաջակայք
գիւղաքաղաքին,
յերկիւղէ
եւ
ի
յուսոյ
տագնապեալք`
խորհուրդ
առնէին
ի
մէջ
իւրեանց:
Ոմանք
ասէին.
«Մի՛
գուցէ
այսպիսի
բանիւք
նենգութեան
զմեզ
նուաճեալ`
ստեսցէ
խոստման
իւրում,
եւ
ի
գերութիւն
վանեսցէ
զմեզ
եւ
զկանայս
եւ
զմանկունս
մերե:
Այլք
ասէին.
«Ոչ
այդպէս
է,
այլ
հարկ
է
մեզ
հպատակ
լինիլ,
զի
ոչինչ
կարողութիւն
է
մեր,
եւ
ոչ
յուստեք
օգնութիւն
ընդդէմ
կալոյ
այնչափ
զօրաց
բազմութեանե:
Ապա
հաստատեցին
ի
մէջ
իւրեանց
այսպէս
պատասխանի
առնել.
«Տացես
մեզ,
ասեն,
զաւուրս
տասն,
մինչեւ
զմերս
զամենեսեան
ի
հպատակութիւն
հաւանեցուսցուք:
Զիջաւ
պարզամիտ
բանից
նոցա
փաշայն,
զի
ոչ
կամէր
զգիւղաքաղաքն
ասպատակել
եւ
զերկիրն
անմարդի
առնել:
Յետ
այսորիկ
առաջակայք
գիւղաքաղաքին
զայր
մի
առաքեցին
ի
ծածուկ
առ
Միհրալի
իշխանն
Երեւանայ`
ասելով,
թէ
«Մեք
ահաւասիկ
պաշարեցեալ
ի
զօրացն
օսմանցւոց`
առ
հարկի
բանս
եդաք
զօրագլխի
նոցա
ետ
տասն
աւուրց
զԿարբի
տալ,
զի
ոչ
կարեմք
զդէմ
ունել
այնչափ
զօրաց
նոցա
բազմութեանե:
Իբրեւ
լուաւ
Միհրալին
զբանս
զայս,
ոչ
հաճեցաւ
ընդ
դաշն
նոցա,
այլ
պատուէր
ետ
նոցա
մարտնչիլ
քաջութեամբ
եւ
ոչ
անձնատուր
լինիլ:
Եւ
խոստացաւ
նոցա
զբարութ
եւ
զայլ
պիտոյս
առաքել:
Պատճառս
քաջալերելոյ
զնոսա
դնէր
զայս,
թէ
«Կաթուղիկոսն
ձեր
առ
շահ
Թամազն
գնացեալ
է`
հոգալ
վասն
վտանգաց
պատերազմիս,
որ
ի
վերայ
մեր
կայ.
եւ
արդ,
երկայնամիտ
լերուք,
մինչեւ
զլուր
ինչ
առ
ի
նոցանէ
եւ
զօգնութիւն
ընկալցուքե:
Ճշմարիտ
էր
այս,
զի
Աստուածատուր
կաթուղիկոսն
հայոց
յաւուրսն
յայնոսիկ
կոչեցեալ
ի
շահ
Թամազէն`
գնացեալ
էր
առ
նա.
այլ
զսոյն
զայս
պատճառս
յուսադիր
լինելոյ
նոցա
դնելն
ամպարիշտ
իշխանին`
անօգուտ
անմտութիւն
էր:
Ի
կորուստ
անձանց
նոցա
վարէր
զնոսա
թշուառականն,
զի
էր
օտարազգի
եւ
անհաւատ,
եւ
ոչ
ինչ
փոյթ
էր
նմա
գերութիւնն
եւ
կոտորումն
քրիստոնեայ
ազգին
մերոյ:
Վասն
զի
եթէ
հարազատ
հաւատարիմ
խնամածու
իցէր,
զիա՞րդ
մարթ
էր
նմա
զնոսա
այսպէս
իբրեւ
զոչխար
ի
սպանդ
վարել.
քանզի
զի՞նչ
համեմատութիւն
էր
անպարիսպ,
անխրամ
եւ
անզօր
գիւղաքաղաքի
միոյ
առ
այնչափ
բազմութիւն
զօրացն,
որք
պաշարեցին
զնա.
թէպէտեւ
էին
ի
նմա
բազումք,
որք
կարէին
զինուորիլ:
Այլ
գլխաւորք
գիւղաքաղաքին
խորհուրդ
արարեալ
ընդ
միմեանս`
արհամարհեցին
զբան
նորա
իրաւամբք,
եւ
յանձն
առին
անձնատուր
լինիլ
զօրացն
օսմանցւոց:
Պատրաստեցին
տանիլ
նմա
զըծայս
յոսկւոյ
եւ
արծաթոյ
եւ
յականց
պատուականաց,
զի
հաճեսցեն
զփաշայն:
Եւ
ի
ժամադրեալ
աւուրն
առաքեցին
առ
նա
ի
ձեռն
նոցա,
զորս
ընտրեցին:
Ընկալաւ
զնոսա
փաշայն
եւ
սկսաւ
հարց
փորձ
առնել
զնոսա,
թէ
«Ո՞րչափ
եւ
քանի
են
անձինքն
ի
գիւղաքաղաքի
ձերումե:
Եւ
նոքա
ասեն.
«Են
արդեօք
իբրեւ
վեց
հազարե:
Ապա
ասէ
փաշայն.
«Եթէ
ճշմարտիւ
խոստանայք
մեզ
հպատակ
լինիլ,
հանէք
յամենայն
տանց
եւ
յանձանց
զամենայն
զէն
պատերազմի
եւ
բերէք
առ
մեզե:
Եւ
նոքա
յանձն
առին
այնպէս
առնել:
Եւ
առաքեաց
ընդ
նոսա
փաշայն
զգունդ
մի
զինուորաց
եւ
եկեալ
հանին
զամենայն
զէն
յիւրաքանչիւր
անձանց
եւ
առ
իւրեանս
պահեցին:
Ապա
խիլայս
ետ
փաշայն
չորից
գլխաւորաց
գիւղաքաղաքին,
որոնց
միոյն
անունն
էր
Աղա
Բաբ,
երկրորդին`
Սարգիս,
երրորդին`
Պօղոս,
եւ
չորրորդին`
Աւագ:
Եւ
պատուիրեաց
փաշայն
գնդին,
զոր
եդ
ի
նմա,
պահել
զգուշութեամբ
եւ
ինքն
պատրաստեցաւ
երթալ
ի
վերայ
Երեվանայ: