Պատմութիւն թագայորի Պարսից

Ապա Ղուլի խանն հնգետասան հազար զօրօք հանդերձեցաւ գնալ միւսանգամ ի վերայ Կաղ Օսման փաշային: Չու արար ի Համատանայ, խաղաց գնաց եւ յեօթն աւուրս զհնգետասան աւուր ճանապարհն վճարեաց եւ եհաս ի Զաղով: Եւ անտի յերիս աւուրս տագնապաւ եհաս ի Քարքուտ: Ապա յանկարծակի ի լեռնոտանէ միոյ գիշերայն ելեալ` եհաս յեղակարծիւ ի վերայ բանակի Օսման փաշային յառաւօտու, մինչդեռ բազումք ի զօրաց նորա ի քուն էին, եւ ամենեքեան առ հասարակ անկազմ անպատրաստ կային: Խռովեաց զբանակն եւ եհար կոտորեաց զնոսա եւ զՕսման փաշայն ձերբակալ արար եեւ հատեալ զգլուխն նորա` յղեաց ի Բաբիլօն առ Ահմէտ փաշայն: Եւ յայսմ վայրի զօրքն Ղուլի խանին կոտորեցին ի զօրացն օսմանցւոց աւելի քան զքառասուն եւ հինգ հազար, եւ զմնացեալսն ի փախուստ դարձուցին:

Յետ այսորիկ Ղուլի խանն դիմեաց գնալ ի վերայ Բաբելոնի: Իբրեւ եհաս, ոչ ձեռն էարկ պատերազմիլ, այլ դաշինս խաղաղութեան արար եւ եղբայրագիր եղեւ ընդ փաշայի քաղաքին, որ էր Ահմէտ փաշայն, սքանչանալով ընդ հաւատարմութիւն նորա, զոր պահէր առ սուլտանն իւր: Խօսեցաւ ընդ նմա եւ ասաց, թէ «Սիրտ իմ վառեցաւ ի սէր քո վասն այդպիսի հաւատարիմ բարուցդ յայսմիկ, զի ես զինն ամիս պաշարեալ զքաղաքդ զայդ` զքեզ ի նեղ արկի սովով եւ սրով, եւ դու ոչ ետուր զբերդդ ինձ` զհաւատ եւ զարդարութիւն պահելով ընդ սուլտանին քում եւ պահելով զտէրութիւն եւ զանուն սուլտանին քոյ: Յայսմհետէ մի՛ լիցի ի մէջ մեր թշնամութիւն ամենեւին, այլ սէր եղբայրական մինչեւ ի մահե:

Ապա Ղուլի խանն դարձ արարեալ անտի` գնաց ի Հաւուզա: Եւ առեալ ընդ իւր զԱլի Մարդան խանն եւ զԲաբա խանն` գնաց ի վերայ Բաղդիարայ: Զի բաղդիարացիքն լուեալ, թէ Ղուլի խանն յաղթեցաւ յօսմանցւոց, ապստամբեալք էին եւ կացուցեալ էին իւրեանց թագաւոր զոմն Ալի անուամբ եւ զօրս կուտեալ էին գալ ի վերայ Շօշայ` առնուլ զնա եւ տիրել ամենայն թագաւորութեանն պարսից, որպէս ի վեր անդր յայտ արարաք: Իսկ Ղուլի խանն յայսմ ժամանակի ոչ ունէր զօրս աւելի քան զհնգետասան հազար: Զի թէպէտ զառաջ քան զառաջին մարտն Օսման փաշային ունէր զիննսուն հազար, բայց յորժամ զառաջինն աղարտեցաւ ի նմանէ, կոտորեցան բազումք ի նոցանէ, եւ մնացին հնգետասան հազար միայն, որպէս ի վեր անդր գրեցաք: Սակայն Ալի Մարդան խանն եւ Բաբա խանն, երկոքին սոքա միանգամայն ունէին զԼՌ [30. 000] զօրս, զորս Ղուլի խանն յաւել ի զօրս իւր, եւ եղեն ԽԵ [45] հազար: Եւ ելեալ գնացին ի տեղի մի Ջմլան անուանեալ, մերձ Բաղդիարայ: Բաղդիարացիքն ընդդէմ ելին նմա եւ պատերազմեցան ընդ Ղուլի խանին սաստիկ` զաւուրս ութուտասան: Եւ ապա յաղթեաց նոցա Ղուլի խանն եւ կոտորեաց ի նոցանէ այնչափ բազումս` մինչեւ ասել թէ գետք խաղացին յարնէ նոցա: Եւ յետ կոտորելոյ զզօրսն` էառ զքաղաքն եւ գրի վարեաց զբնակիչս նորա: Զքառասուն եւ ութ հազար տունս գերի վարեաց եւ առաքեաց Խորասան, այն ինքն է` Մաշատ: Ոչ զամենեսեան միանգամայն ի մի տեղի, այլ բաժանեալ զանձինսն զերիս հարիւր ի միում նուագի ի մի քաղաք, զհազարս ի միւս քաղաք, եւ զայլս ի յայլ քաղաք վտարեաց: Եւ ի տանիլն զնոսա յիւրաքանչիւր տեղիս, ուր եւ հանդիպէին ի ճանապարհին, բնակիչք տեղւոյն վճարէին զծախս ճանապարհին եւ այնպէս յուղարկէին զնոսա, մինչեւ ամենեքեան սփռեցան յիւրաքանչիւր տեղիս:

Յետ այսորիկ Ղուլի խանն ել անտի գնալ ի վերայ Շերազու: Իշխան տեղւոյն էր ոմն Մահմէտ անուանեալ, ապստամբ հակառակ Ղուլի խանին: Զսա յառաջագոյն Ղուլի խանն առաքեալ էր իր վերայ Բլուջի` նուաճեալ զնա, զի Բլուջն էր անհնազանդ եւ ապստամբեալ ի Ղուլի խանէն: Եւ Մահմէտ խանն փոխանակ նուաճելոյ զնոսա ի հնազանդութիւն Ղուլի խանին, ինքն գլխովին ապստամբեալ ի նմանէ` զզօրս ժողովեալ էր անդ ընդէմ Ղուլի խանին եւ խոնարհէր գնալ ի վերայ Շօշայ: Եւ գնացեալ ի Բանդար գաւառն` զբազումս կոտորեաց ի սուր սուսերի, որք ոչ միացան զկնի իւր: Իսկ զնոսա որք միտեցան` յաւել ի զօրս իւր, եւ գնաց ի Շերազ եւ պատրաստիւր գնալ ի վերայ Շօշայ:

Ազդ եղեւ Ղուլի խաին, թէ նա այնպէս առնել պատրաստի, հրեշտակս առաքեաց առ նա` ասել, թէ «Զի՞նչ է այդ զոր դու առնես. դու ի սկզբան հաւատարիմ ծառայ մեր էիր եւ զայնչափ բարերարութիւնս ընկալեալ ես. քանզի ես զքեզ այդչափ բարձրացուցեալ` ի վերայ բազում իշխանաց իշխան կացուցի: Եւ այժմ զի՞նչ եղեւ քեզ, որ այդպէս ընդվզեալ օտարանս ի մէնջ, եւ ընդհակառակն մերում իշխանութեանս զէն առնուլ զօրաժողով լինիլ նկրտիս: Ապաշաւեա՛ դու ի խոտորմանէ այդի եւ ի բաց կաց ի չարութենէդ, մի՛ գուցէ զստուերս ածցէ աչաց քոց հացն իմե: Զայսպիսի խաղաղութեան խրատս բազում անգամ գրովք արար Մահմէտ խանին Ղուլի խանն, այլ նա ապախտ արար զբանսն նորա եւ առաքեաց ասել նմա հրովարտակօք, թէ «Բացադրեալ եմ ես զգլուխ իմ ի ճանապարհիս, զոր կալայ. որպէս եւ կամեսցի Աստուած` այնպէս արասցէ ընդ իս եւ ընդ քեզ: Կամ ես զքեզ, եւ կամ դու զիս ի կենաց աստի վճարեսցես. այսպէս իմասցիսե:

Զայս իբրեւ լուաւ Ղուլի խանն, յայնմ հետէ ոչ եւս յաւել խօսիլ ընդ նմա: Կարգեաց զգունդս զօրաց իւրոց, եւ ել գնաց ի վերայ Շերազու, որոյ իշխանն էր Մահմէտ խանն: Իբրեւ մերձենայր ի քաղաք անդ, ազդ եղեւ Մահմէտ խանին գալուստն նորա. ել ի քաղաքէ անտի ի դաշտավայրն` պատահիլ նմա: Եւ եղեւ ի դիմի հարկանիլն նոցա ի փախուստ դարձան զօրքն Մահմէտին, եւ հարան սրով սուսերի, եւ ինքն մազապուրծ փախստական եղեալ` անկաւ յամրոց մի մերձ Բանդարայ, որ անուանի Այվազայ բերդ: Եւ էր տէր ամրոցին այնորիկ շեխ մի Չափար անուանեալ, եւ ինքն էր յոյժ հմուտ արուեստին կախարդութեան, զոր ժողովուրդք գաւառին սուրբ համարին եւ ամենայն բանից նորա հաւատան, վասնզի զբազում եւ զզանազան դիւթական արուեստիւ գործս նորա տեսեալ` սքանչելիս համարէին առնել: Արդ Մահմէտ խանն իբրեւ եհաս անդ, եմուտ առ նա եւ պատմեաց նմա զանցսն, որք անցին ընդ նա, եւ աղաչեաց զնա միջնորդել վասն իւր առ Ղուլի խանն. քանզի գիտէր զի նա ի մեծի համարի էր առ Ղուլի խանն, եւ ամենայն աղաչանք նորա ընդունելի լինէր նմա:

Ընկալաւ շեխն զհայցուածս նորա եւ առաքեաց գիրս աղերսանաց վասն նորա առ Ղուլի խանն` ասել նմա, թէ «Վասն սիրոյն զոր առ իս ունիս, ընկալ զՄահմէտ խանն, որ զղջացեալ ի ստահակութենէ իւրմէ` կամի դառնալ ի հպատակութիւն վսեմութեանդ. ներեա՛ սմա եւ մահու մի՛ սպանաներ, թէպէտ եւ արժանի էե: Եւ գրեաց պատասխանի առ նա` ասելով, թէ «Եղիցի այդպէս. վասն քոյ աղաչանացդ ոչ սպանից զնա. եւ արդ առաքեա՛ զնա առ իսե: Յայնժամ շեխն եցոյց Մահմէտ խանին զխոստումն Ղուլի խանին, եւ նա վստահացեալ գնաց առ Ղուլի խանն: Եւ եղեւ յորժամ յանդիման եղեւ նմա, ասէ ցնա Ղուլի խանն. «Գիտե՞ս արդեօք զայնու ժամանակաւ եղեալ իրսն, մինչդեռ ես ի Բաբիլօն էի եւ հրովարտակս առաքեցի առ քեզ ասել, թէ` մի՛ այդպէս ստահակիր, մի՛ ընդհակառակն իմ գումարիր, եւ դու պատասխանի գրեցեր առ իս` որպէս եւ կամք իցեն Աստուծոյ առնել, արասցէ. կամ դու բառնաս զիս ի կենաց աստի, եւ կամ ես զքեզ: Եւ արդ, այժմ ահաւադիկ Աստուած ետ զքեզ ի ձեռս իմ, ուստի իրաւ է ինձ սպանանել զքեզե: Պատասխանի ետ Մահմէմ խանն, թէ «Որպէս եւ կամիս, այնպէս արա. ահաւասիկ կամ ես ի ձեռս քոե: Ասէ Ղուլի խանն. «Թէպետ եւ արժանի ես դու մահու, սակայն վասն շեխին, որ աղաչեաց զիս չսպանանել զքեզ, ոչ սպանից, այլ տաց քեզ փոքր մի պատուհասե: Ապա հրամայեաց միում ի մանկտւոյն` բրել զերկուս զաչս նորա: Եւ յետ կարացուցանելոյն` շնորհեաց նմա զՃ [100] թուման դրամ եւ ասէ, թէ «Երթ, զեկամուտն այսչափ դրամոց կեր եւ վասն իմ աղօթս արաե: Եւ ետ զնա ի ձեռս հնգետասան յուղակաւորաց եւ առաքեաց ի Մաշատ: Եւ յետ այսորիկ ել անտի ինքն եւ եկն ի Շօշ` զպատրաստութիւն զօրաց առնել եւ երթալ ի վերայ Շրվանայ եւ Շամախու: Եւ յետ պատրաստութեանցն ել անտի գնալ ի վերայ Շամախու եւ Շրվանայ: